حریم انسان در تفاسیر عرفانی بر مبنای فصّ یونسیّه ابنعربی و شرح آن از سوی امام خمینی(ره)
الموضوعات :
1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم
الکلمات المفتاحية: عرفان اسلامیانسانیتفصوص الحکمابنعربیامام خمینی(ره),
ملخص المقالة :
آیا حضور و نقش انسان در عرفان اسلامی، چونان پوستهای بی ارزش است و اعتقاد به وجودِ مطلق، دیگر جایی برای تصوّر حضور انسان باقی نمیگذارد؟ آیا میتوان همچون برخی عارفان، مقام انسانیّت را چنان رفیع دانست که گویی همۀ وجود، انسان است و باقی تصویر و تصوراتی است که در آینۀ قلب و ذهنِ انسان نقش میبندد؟ پژوهشگر کنجکاو میتواند در گفتار و نوشته های عارفان، نشانه هایی از اندیشۀ هیچ انگاری انسان (آنتی هیومنیسم) و نیز انسانگرایی (اومانیسم) را بازجوید. بیان این نکته که انسان در نظام هستی چه جایگاهی دارد و درجهان بینی عرفانی از چه موقعیتی برخوردار است، مقصود اصلی این مقاله بوده است. از این رو با عنایت به آثارِ دو عارف صاحب نظر در این باره، یعنی ابنعربی و امام خمینی سعی در تبیین این جایگاه شده است. مبنای این تبیین، مبحث پرهیز از هدم بنای انسانیت در فصّ یونسیۀ فصوص الحکم و شرحی است که امام خمینی در این باره در آثار عرفانی خود ارائه داده است. از جمع گفتههای ابنعربی و شارحانش برمیآید که: همه موجودات از آن جهت که مظهر و تجلی معشوق و محبوب ازلی هستند، دارای تقدسند. پس زمانی که به همنوعان خود، یعنی انسانها نگاه میکنیم، یا حتی به جهان گیاهان و حیوانات مینگریم، همه آنها را از آن جهت که با آفریننده در ارتباطند میبینیم و نه به عنوان وجودی مستقل از مقام الوهیت. این دیدگاه، وجدان انسان را بیدار میکند و موجب میشود که عشق و محبّتی را نسبت به همۀ هستی در خود بپروراند.
ابنعربی، محی¬الدین (1366) فصوص الحکم، با تعلیقات ابوالعلا عفیفی، تهران، الزهراء.
----------------- (1405) فتوحات مکیه، تحقیق عثمان یحیی، افست از چاپ مصر، در چهار مجلد رحلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
----------------- (1392) انسان کامل، ترجمۀ دکتر گل¬بابا سعیدی، تهران، جامی.
اسپرهم، داوود (1391) «ماه و انسان کامل در اندیشۀ ابنعربی»، مطالعات عرفانی، شماره 16، صص 27-52.
اعوانی، غلامرضا و اصغر دادبه (1386) «انسان کامل به روایت ابنعربی»، اندیشۀ دینی، شماره 34، صص 135-160.
پارسا، خواجه محمد (1366) شرح فصوص الحکم، تصحیح جلیل مسگرنژاد، تهران، نشر دانشگاهی.
تیلیش، پل (1375) الهیّات سیستماتیک، ترجمه حسین نوروزی، تهران، حکمت.
جامی، عبدالرحمن (1385) دیوان هفت اورنگ، دفتر اول: سلسله الذهب، تصحیح مرتضی مدرس گیلانی، تهران، اهورا.
جهانگیری، محسن (1381) محی¬الدین ابنعربی چهرۀ برجستۀ عرفان اسلامی، تهران، دانشگاه تهران.
حاج ابراهیمی، طاهره (1386) «انسان کامل از نگاه فیلون و ابنعربی»، مجله قبسات، شماره 44، صص 127-136 حقی البرسوی، اسماعیل (1366) تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر.
حکمت، نصرالله (1385) «خطوط برجستۀ انسان¬شناسی ابنعربی»، نامۀ مفید، شماره 53، صص 11-24.
حکیم، سعاد (1381) «عرفان در اندیشه امام خمینی»، مجموعه مقالات همایش بزرگداشت یکصدمین سال میلاد امام خمینی، به کوشش علی داستانی بیرگی، ترجمه مهدی سرحدی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خوارزمی، تاج¬الدین حسین (1368) شرح فصوص الحکم، به کوشش نجیب مایل هروی، چاپ دوم، تهران، مولی.
رازی، نجم¬الدین (1352) مرصاد العباد، به تصحیح دکتر محمدامین ریاحی، تهران، علمی- فرهنگی.
زمخشری، محمود جارالله (1998) الکشاف، تصحیح عادل عبدالموجود، الطبعه الاولی، ریاض، مکتبه العبیکان.
طباطبایی، فاطمه (1380) سخن عشق، دیدگاه¬های امام خمینی و ابنعربی، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
مازن، محمد (1394) «انسان¬شناسی از دیدگاه ابنعربی»، دوفصلنامۀ فلسفی شناخت، شماره 73، صص 221-240.
موحدی، نرگس (1393) انسان کامل از دیدگاه ابنعربی و امام خمینی، تهران، عروج.
موسوی خمینی، روح¬الله (1359) مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه، ترجمه سید احمد فهری، تهران، پیام آزادی.
------------------ (1371) اربعین حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
------------------ (1372) دیوان اشعار امام خمینی، چاپ دوم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
------------------ (1379) شرح دعای سحر، ترجمه سید احمد فهری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.
------------------ (1410) تعلیقات بر فصوص الحکم و مصباح الانس، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه.