تحلیل درون مایه‌ها و عناصر زبانی در اشعار طنز غلامرضا روحانی
الموضوعات :
روجا ادینه پور باقری
1
( )
علی اکبر باقری خلیلی
2
( )
احمد غنی‌پور ملکشاه
3
( )
الکلمات المفتاحية: طنز غلامرضا روحانی عناصر زبانی درون‌مایه,
ملخص المقالة :
طنزهای «غلام رضا روحانی» ضمن بازتاب اوضاع اجتماعی ایران در دوره پهلوی اول و اوایل پهلوی دوم، حکایت از هم زیستی و هم دلی او با توده مردم داشته و از لحاظ زبان شناختی و جامعه شناختی قابل بررسی است. مقاله حاضر با روشی تحلیلی-توصیفی درصدد است به بررسی مهم ترین درون‌مایه‌های طنز در اشعار روحانی، نگرش وی نسبت به موضوعات و مناسبات اجتماعی و چگونگی بازتاب آنها بپردازد. روحانی ضمن طرح دیدگاه های انتقادی سیاسی- اجتماعی، برای بازنمود هنری تر و تأثیرگذارتر آنها از عناصر و شگردهای زبانی و بیانی مختلف استفاده می کند؛ مثلاً با استفاده از باهم آیی واژگانی، تضاد معنایی بسترهای مناسبی را برای به چالش کشیدن تبعیض ها و تضادهای سیاسی- اجتماعی و ایدئولوژیکی فراهم می سازد. وفور واژگان و ترکیبات عامیانه به عنوان ابزاری برای طرح مسائل اجتماعی به زبان مردمی از ویژگی‌های زبانی طنز روحانی است. تشبیه بنیاد بودن طنزهای روحانی دال بر این است که تشبیه در تصویر موضوعات اجتماعی و دریافت آنها توسط مردم، قدرت بیشتری دارد. انتقاد از شرایط محیطی همچون آلودگی شهرها و نبود زیرساخت های مورد نیاز، واقعه کشف حجاب و جنگ‌جهانی و پیامدهای آن، مشکلات اقتصادی و برخی از موضوعات اجتماعی، مانند غرب‌زدگی، مسائل زنان، بیکاری و وضعیت بغرنج اداری از جمله موضوعاتی است که در طنز روحانی بازتاب یافته‌اند. تحلیل طنزهای شاعر بیانگر کنش اجتماعی وی برای اصلاح، تغییر یا نفی گفتمان‌های موجود محسوب می شود. شاعر جز در برخی موارد، همچون پیشرفت و تحصیل و اشتغال زنان و یا حمایت از کالای ملی، غالباً به انتقاد و نفی وضع جامعه می‌پردازد و به دنبال تغییر آنهاست.
آقاگل¬زاده، فردوس (1386) «تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات»، فصلنامه ادب‌پژوهی، دورۀ اول، شماره 1، صص 17-27.
-------------- (1390) تحلیل گفتمان انتقادی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
آوری، پیتر (1364) تاریخ معاصر ایران، ترجمۀ محمد رفیعی مهرآبادی، ج 2، تهران، عطایی.
ازغندی، علیرضا (1379) تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، دو جلد، تهران، سمت.
بولارد، سر ریدر (1364) شترها باید بروند، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نو.
بهار، محمدتقی (1335) دیوان اشعار، ج 1، تهران، فردوسی.
بهرام‌پور، شعبان¬علی (1379) «درآمدی بر تحلیل گفتمان»، در: مجموعه مقالات گفتمان و تحلیل گفتمان، به اهتمام محمدرضا تاجیک، تهران، فرهنگ گفتمان.
بیات، علیرضا (1392) بررسی شیوه‌ها و شگردهای طنز‌پردازی تمام آثار فریدون توللی، رهی معیری و غلامرضا روحانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه قم.
پلارد، آرتور (1391) طنز، ترجمه سعید سعیدپور، چاپ پنجم، تهران، مرکز.
ترابی فارسانی، سهیلا (1380) «خواست‌های تجار و پاسخ دولت پهلوی به آن»، گنجینه اسناد، شمارۀ 41 و 42، صص 32-49.
نیک‌بین، بیژن (ویرایش) (1371) گذشته چراغ راه آینده است، تهران، نیلوفر.
جوادی، حسن (1384) تاریخ طنز در ادبیات فارسی، تهران، کاروان.
روحانی، غلامرضا (1343) کلیات اشعار و فکاهیات روحانی، تهران، سنایی.
سلطانی، سید علی¬اصغر (1384) قدرت، گفتمان و زبان، تهران، نی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1385) صور خیال در شعر فارسی، چاپ دهم، تهران، آگه.
شمیسا، سیروس (1383) نگاهی تازه بدیع، چاپ چهاردهم، تهران، فردوس.
صفوی، کوروش (1380) از زبان‌شناسی به ادبیات، ج 2، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
صلاح، مهدی (1384) کشف حجاب: زمینه¬ها، واکنش¬ها و پیامدها، تهران، مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
صلاحی، عمران (1382) خنده‌سازان و خنده‌پردازان، تهران، علم.
فتوحی، محمود (1386) بلاغت تصویر، تهران، سخن.
------------ (1390) سبک‌شناسی نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها، تهران، سخن.
فرجیان، مرتضی و محمدباقر نجف‌زاده بارفروش (1370) طنزسرایان ایران از مشروطه تا انقلاب، ج 1، تهران، بنیاد.
فرکلاف، نورمن (1389) تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
کریچلی، سیمون (1384) در باب طنز، ترجمه سهیل سُمّی، تهران، ققنوس.
گیلانی، سید اشرف¬الدین (نسیم شمال) (1371) کلیات جاودانه نسیم شمال، به کوشش حسین نمیمی، تهران، اساطیر.
مجد، محمدقلی (1387) قحطی بزرگ، ترجمۀ محمد کریمی، تهران، مطالعات و پژوهش¬های سیاسی.
مدنی قهفرخی، سعید (1390) اعتیاد در ایران، تهران، ثالث.
مکی، حسین (1363) تاریخ بیست‌ساله ایران، ج 1، تهران، ناشر.
میلسپو، آرتور (1370) امریکایی‌ها در ایران، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، البرز.
ون‌دایک، تئون ای (1394) ایدئولوژی و گفتمان، ترجمه محسن نوبخت، تهران، سیاهرود.
هدایت، مخبرالسلطنه (1363) خاطرات و خطرات، چاپ چهارم، تهران، زوّار.
یورگنسن، ماریان و لوئیز فیلیپس (1389) تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، چاپ چهارم، تهران، نی.
Janks, Hilary (1997) Critical Discourse Analysis as a Research Tool, Discourse, Studies in the Cultural Politics of Education,18, vol.
3, 329- 342.
