ادبیات کودک و ایدئولوژی‌های معاصر
الموضوعات :عیسی امن‌خاني 1 , عایشه خوجه 2
1 - دانشگاه گلستان
2 - دانشگاه گلستان
الکلمات المفتاحية: تجدد ادبیات کودک ایدئولوژی کتاب احمد ماهی سیاه کوچولو,
ملخص المقالة :
ادبیات کودک، سابقۀ چندانی در ایران ندارد و توجه به کودک و ادبیات آن به دورۀ مشروطه و تجددخواهی ایرانیان بازمی گردد. آنچه مشخص است، تجدد/ مدرنیته و ایدئولوژی های آن چون لیبرالیسیم، ناسیونالیسم و مارکسیسم در این پیدایش و گسترش بی تأثیر نبوده است. ایدئولوژیک بودن معروف ترین آثار کودک در این دوره («کتاب احمد» و «ماهی سیاه کوچولو») می تواند دلیل درستی این مدعا باشد. به همین خاطر اصلی ترین پرسش در پژوهش حاضر چیستی نسبت میان ایدئولوژی‌های معاصر و ادبیات کودک است؛ برای نیل بدین هدف، دو اثر داستانی کتاب احمد (1311 ه.ق) و ماهی سیاه کوچولو (1347 ه.ش) و همچنین اشعار کتاب های درسی ادبیات فارسی دورۀ پهلوی اول (1320-1304) که هر یک متعلق به یکی از ایدئولوژی های اصلی تاریخ معاصر ایران پیش از انقلاب هستند، بررسی شده اند. ایدئولوژی های معاصر به دلیل فهم متفاوتی که از کودک دارند، هنجارها و الگوهای متفاوتی را نیز برای ادبیات کودک ارائه می کنند. به عنوان نمونه، لیبرالیست ها - که کتاب «احمدِ طالبوف» را با کمی تسامح می توان انعکاس-دهندۀ این ایدئولوژی دانست - ادبیاتی را شایسته کودک می دانند که جنبۀ انتقادی ذهن او را شکوفا سازد. حال آنکه ناسیونالیست ها - اشعار کتاب های درسی کودکان در دورۀ پهلوی متناسب با این ایدئولوژی گزینش شده اند - از کودک سرسپردگی می خواهند و می‌کوشند حس فداکاری و ازخودگذشتگی (و نه نگاه انتقادی) را در کودک نهادینه سازند. مارکسیسم و طرفداران آن به عنوان انقلابی ترین ایدئولوژی معاصر نیز ادبیاتی را شایستۀ کودک می دانست که با آگاه ساختن کودکان (آگاهی طبقاتی و...) آنها را آمادۀ مبارزه و نبرد نهایی برای دگرگون ساختن جامعه سازد.
آبراهامیان، یرواند (1389) تاریخ ایران مدرن، ترجمۀ محمدابراهیم فتاحی، تهران، نی.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1357) الفبای جدید و مکتوبات، به کوشش مجید محمدزاده، تبریز، احیا.
آدمیت، فریدون (1363) اندیشه¬های طالبوف تبریزی، تهران، دماوند.
آفاری، ژانت (1385) انقلاب مشروطۀ ایران، ترجمۀ رضا رضایی، تهران، بیستون.
اسمیت، آنتونی دی (1391) ناسیونالیسم و مدرنیسم، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران، ثالث.
اکبری، محمدعلی (1384) تبارشناسی هویت جدید ایرانی، تهران، علمی و فرهنگی.
اکلشال، رابرت (1385) «لیبرالیسم»، در: مقدمه¬ای بر ایدئولوژی¬های سیاسی، محمد قائد، تهران، مرکز.
انگلس، فردریک (1386) سوسیالیسم: تخیلی و علمی، با مقدمۀ جورج نوواک، ترجمۀ مسعود صابری، تهران، طلایۀ پرسو.
ایگلتون، تری (1381) درآمدی بر ایدئولوژی، ترجمۀ اکبر معصوم بیگی، تهران، آگه.
برلین، آیزایا (1386) آزادی و خیانت به آزادی: شش دشمن آزادی بشر، ترجمۀ عزت¬الله فولادوند، تهران، ماهی.
بهرنگی، صمد (1336) کندوکاو در مسائل تربیتی ایران، تهران، شبگیر.
---------- (1360) «ادبیات کودکان» در: مجموعه مقالات صمد بهرنگی، تهران، دنیا.
---------- (1386) قصه¬های صمد بهرنگی، تهران، کاروان.
بهروز، مازیار (1392) شورشیان آرمان¬خواه: ناکامی چپ در ایران، تهران، ققنوس.
بیرونی، ابوریحان (1352) آثار الباقیه، به تصحیح اکبر داناسرشت، تهران، ابن سینا.
پارسانسب، محمد (1390) نظریه و نقد رمان تاریخی فارسی، تهران، چشمه.
پویا، م (1358) کتاب کلاس اول، تهران، شبگیر.
تاپر، ریچارد (1389) «نمونۀ ایل شاهسون»، در: رضاشاه و شکل¬گیری ایران نوین، به کوشش استفانی کرونین، ترجمۀ مرتضی ثاقب¬فر، تهران، جامی.
تلطف، کامران (1394) سیاست نوشتار: پژوهشی در شعر و داستان معاصر، ترجمۀ مهرک کمالی، تهران، نامک.
جزنی، بیژن (بی‌تا) از منتخب آثار، بی¬جا.
رنلدز، کیمبرلی (1394) ادبیات کودک، ترجمۀ مهدی حجوانی، تهران، افق.
ژوبر، آمده (1347) مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمۀ¬ محمود مصاحب، تهران، چهر.
سلاجقه، پروین (1387) از این باغ شرقی: نظریه¬های نقد شعر کودک و نوجوان، تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
شاملو، احمد (1388) بارون، تهران، کتاب خروس.
طالبوف، عبدالرحیم (1356) کتاب احمد، با مقدمۀ باقر مؤمنی، تهران، شبگیر.
طباطبایی، سید جواد (1386) تأملی دربارۀ ایران: مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، تبریز، ستوده.
طبری، احسان (1385) «بحث دربارۀ نظم معاصر»، در: نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران، به اهتمام نورالدین نوری، تهران، اسطوره.
----------- (1358) شغالشاه، تهران، آبان.
----------- (بی¬تا) «میهن‌پرستی»، در: چند مسئلۀ اجتماعی: میهن¬پرستی، دموکراسی، آزادی مطبوعات و.
.
.
، بی¬جا.
قره داغی، اکبر (1393) یاد درس¬های شیرین دبستانی: یک قرن شعرهای دبستان 1290 تا 1390، تهران، بهجت.
کار، ای.
اچ (1364) بررسی پیشگامان سوسیالیسم از دیدگاه تاریخ، ترجمۀ یحیی شمس، تهران، امیرکبیر.
کولاکوفسکی، لشک (1384) جریان¬های اصلی در مارکسیسم: برآمدن، گسترش و فروپاشی، ترجمۀ عباس میلانی، تهران، آگه.
گلنر، ارنست (1388) ناسیونالیسم، ترجمۀ سید محمدعلی تقوی، تهران، مرکز.
گوتک، جرالدی (1392) مکاتب فلسفی و آرای تربیتی، ترجمۀ محمدجعفر پاک‌سرشت، تهران، سمت.
لارین، خورخه (1380) مفهوم ایدئولوژی، ترجمۀ فریبرز مجیدی، تهران، وزارت امور خارجه.
مارکس، کارل (1392) گزیده نوشته¬های کارل مارکس در جامعه¬شناسی و فلسفۀ اجتماعی، گزینش و پیش¬گفتار توماس برتون باتامور و ماکزیمیلین روبل، ترجمۀ پرویز بابایی، تهران، نگاه.
محمدی، محمدهادی و زهره قایینی (1380) تاریخ ادبیات کودکان ایران: ادبیات کودکان در دورۀ مشروطه، جلد سوم، تهران، چیستا.
مک للان، دیوید (1385) ایده¬¬ئولوژی، ترجمۀ محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، آشیان.
ملائی توانی، علیرضا (1381) مشروطه و جمهوری: ریشه¬های نابسامانی نظم دموکراتیک در ایران، تهران، گستره.
ملک¬پور، جمشید (1386) ادبیات نمایشی در ایران: ملی¬گرایی در نمایش، جلد سوم، تهران، طوس.
وینسنت، اندرو (1386) ایدئولوژی¬های مدرن سیاسی، ترجمۀ مرتضی ثاقب¬فر، تهران، ققنوس.
هداک، بروس (1391) تاریخ اندیشۀ سیاسی، ترجمۀ محمدحسین وقار، تهران، اطلاعات.
هزارخانی، منوچهر (1347) «جهان¬بینی ماهی سیاه کوچولو»، در: مجلۀ آرش: ویژه¬نامۀ صمد، تهران، زرین.
هیودیس، پی¬تر (1394) درک مارکس از بدیل سرمایه¬داری، ترجمۀ حسن مرتضوی و فریدا آفاری، تهران، روزبهان.
یزدانی، سهراب (1391) اجتماعیون عامیون، تهران، نی.
