چارچوب توسعه‌یافته مدل مفهومی آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاقیتبنیانروستایی ایران در افق 1424
محورهای موضوعی : مدیریت استراتژیک
فرهاد درویشی سه تلانی
1
,
بیژن خلیل مقدم
2
,
روح اله بیات
3
,
صفر فضلی
4
,
علی زنگی‌آبادی
5
1 - استاد گروه آینده‌پژوهی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران.
2 - دانشجوی دکتری دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد شهرکرد
3 - دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین
4 - دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین
5 - دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
کلید واژه:
چکیده مقاله :
هدف: باتوجه به اهمیت و جایگاه گردشگری روستایی و رویکرد خلاق در فرآیند توسعه روستاهای آینده ایران، و همچنین باتوجه به فقدان مطالعه‌ای در زمینه گردشگری خلاقیتبنیانروستایی مبتنی بر نگاه آینده‌محوری؛ چگونگی انجام چنین پژوهشی، محل سوال است. لذا هدف اصلی این مقاله، تدوین چارچوب مدل پیشنهادی آیندهنگاری راهبردی توسعه گردشگری خلاقیتبنیانروستایی ایران در افق 1424 می‌باشد. روش‌شناسی پژوهش: مقاله حاضر بر اساس هدف، از نوع توسعه‌ای و کاربردی و جزو پژوهشهای کیفی، تفسیری، اکتشافی، استقرایی، پیمایشی و توصیفی است. جامعه آماری مشتمل بر ادبیات موضوع مرتبط با عنوان پژوهش منتشر شده از سال 2000 تا 2020 است. روش نمونه‌گیری از اطلاعات، روش نمونه‌گیری از درون اطلاعات و روش نمونه‌گیری بازنمودی استفاده شد. نمونه آماری مشتمل بر 40 پژوهش است. برای گردآوری داده و اطلاعات از روش پیمایش موضوعات و روش برون‌یابی روند کیفی و برای تجزیه و تحلیل از روش فراترکیب استفاده شد. یافته‌ها: مدل پیشنهادی آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاقیت‌بنیان روستایی ایران در افق 1424 مشتمل بر 3 مرحله ارائه گردید. مرحله ورودی با ماهیت فکرافزاری و نرم‌افزاری و با هدف آماده‌سازی است. مرحله خردآوری شامل دانش‌آوری و ادغام و خردآوری است و نهایتاً آفرینش بعنوان خروجی که شامل دو محصول ملموس (سناریوها و راهبردها) و غیر ملموس است. بحث و نتیجه‌گیری: در مدل پیشنهادی مذکور، بستر موردنظر برای تحقق مدل، بستری مشارکتی، شبکه‌ای، منعطف و لغزان، خلاقیت محور و مبتنی بر آموزش مستمر (کثرت‌گرایی و خبره‌گرایی) است و عامل تخیل و خلاقیت نقش برجسته‌ای در طراحی و پیاده‌سازی دارد.
Purpose: Considering the importance and position of rural tourism and creative approach in the development of the future rural of Iran, and also considering the lack of a study in the field of Creativity-Based Rural Tourism based on a future-oriented perspective; How to conduct such a research is questionable. Therefore, the main goal of article is to present the framework of the proposed model for the strategic foresight of the development of Iran's Creativity-Based Rural Tourism in horizon of 2045. Research Methodology: This article based on the purpose, is developmental and applied type and is among qualitative, interpretive, exploratory, inductive, survey and descriptive researches. The statistical population includes literature related to the research title published from 2000 to 2020. Information sampling method and representative sampling method were used. The statistical sample consists of 40 studies. To collectting data and information, the survey and qualitative trend extrapolation methods were used, and meta-analysis method was used for analysis. Findings: The proposed model consisting of 3 stages. The input phase is intellectual and software in nature and with the purpose of preparation. The intellectualization stage includes knowledge acquisition, integration and intellectualization, and finally creation as an output that includes two tangible products and intangible. Discussion and conclusion: In the mentioned proposed model, the intended platform for the realization of the model is a collaborative, networked, flexible and sliding platform, creativity-oriented and based on continuous education (pluralism and connoisseurship), and the factor of imagination and creativity plays a prominent role in design and implementation.
MODIRIAT-E-FRDA JOURNAL ISSN 2228-6047 |
The developed framework for the conceptual model of the Strategic Foresight for Creativity-Based Rural Tourism in Iran in Horizon of 2045
Bijan Khalil-Moghaddam1
| Farhad Darvishi Sehtalani2* | Ruhollah Bayat3| Safar Fazli4 | Ali Zangi-Abadi5
1. PhD student, Department of Futures Studies, Faculty of Social Sciences, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran. b.khalilmoghadam@iaushk.ac.ir
2. Professor, Department of Futures Studies, Faculty of Social Sciences, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran. f.darvishi@soc.ikiu.ac.ir
3. Rohullah Bayat, Associate Professor, Department of Accounting, Faculty of Social Sciences, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran. r.bayat@soc.ikiu.ac.ir
4. Safar Fazli. Professor, Department of Management, Faculty of Social Sciences, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran. fazli@soc.ikiu.ac.ir
5. Ali Zangiabadi. Associate Professor, Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Geographical Sciences and Planning, Isfahan University, Isfahan, Iran. a.zangiabadi@geo.ui.ac.ir
Article Info | ABSTRACT |
Article type: Research Article
Keywords: Strategic foresight, Creativity-Based Rural Tourism, The developed framework of the conceptual model | Objective: Considering the importance and position of rural tourism and creative approach in the development of the future rural of Iran, and also considering the lack of a study in the field of Creativity-Based Rural Tourism based on a future-oriented perspective; How to conduct such a research is questionable. Therefore, the main goal of article is to present the framework of the proposed model for the strategic foresight of the development of Iran's Creativity-Based Rural Tourism in horizon of 2045. Methodology: This article based on the purpose, is developmental and applied type and is among qualitative, interpretive, exploratory, inductive, survey and descriptive researches. The statistical population includes literature related to the research title published from 2000 to 2020. Information sampling method and representative sampling method were used. The statistical sample consists of 40 studies. To collectting data and information, the survey and qualitative trend extrapolation methods were used, and meta-analysis method was used for analysis. Findings: The proposed model consisting of 3 stages. The input phase is intellectual and software in nature and with the purpose of preparation. The intellectualization stage includes knowledge acquisition, integration and intellectualization, and finally creation as an output that includes two tangible products and intangible. Conclusion: In the mentioned proposed model, the intended platform for the realization of the model is a collaborative, networked, flexible and sliding platform, creativity-oriented and based on continuous education (pluralism and connoisseurship), and the factor of imagination and creativity plays a prominent role in design and implementation.
|
Cite this article: Khalil-Moghaddam, Bijan; Darvishi Sehtalani, Farhad; Bayat, Ruhollah; Fazli, Safar; & Zangi-Abadi, Ali. 2024. The developed framework for the conceptual model of the Strategic Foresight for Creativity-Based Rural Tourism in Iran in Horizon of 2045. Modiriat-E- Farda Journal.
© The Author(s).
DOI: 00000000000000000000000000 | |
چارچوب توسعه‌یافته مدل مفهومی آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاقیتبنیانروستایی ایران در افق 14241
بیژن خلیل مقدم2| فرهاد درویشی سه‌تلانی * 3| روح‌الله بیات4| صفر فضلی5| علی زنگی‌آبادی6|
چکیده
هدف: باتوجه به اهمیت و جایگاه گردشگری روستایی و رویکرد خلاق در فرآیند توسعه روستاهای آینده ایران، و همچنین باتوجه به فقدان مطالعه‌ای در زمینه گردشگری خلاقیتبنیانروستایی مبتنی بر نگاه آینده‌محوری؛ چگونگی انجام چنین پژوهشی، محل سوال است. لذا هدف اصلی این مقاله، تدوین چارچوب مدل پیشنهادی آیندهنگاری راهبردی توسعه گردشگری خلاقیتبنیانروستایی ایران در افق 1424 می‌باشد.
روش شناسی: مقاله حاضر بر اساس هدف، از نوع توسعه‌ای و کاربردی و جزو پژوهشهای کیفی، تفسیری، اکتشافی، استقرایی، پیمایشی و توصیفی است. جامعه آماری مشتمل بر ادبیات موضوع مرتبط با عنوان پژوهش منتشر شده از سال 2000 تا 2020 است. روش نمونه‌گیری از اطلاعات، روش نمونه‌گیری از درون اطلاعات و روش نمونه‌گیری بازنمودی استفاده شد. نمونه آماری مشتمل بر 40 پژوهش است. برای گردآوری داده و اطلاعات از روش پیمایش موضوعات و روش برون‌یابی روند کیفی و برای تجزیه و تحلیل از روش فراترکیب استفاده شد.
یافته‌ها: مدل پیشنهادی آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاقیت‌بنیان روستایی ایران در افق 1424 مشتمل بر 3 مرحله ارائه گردید. مرحله ورودی با ماهیت فکرافزاری و نرم‌افزاری و با هدف آماده‌سازی است. مرحله خردآوری شامل دانش‌آوری و ادغام و خردآوری است و نهایتاً آفرینش بعنوان خروجی که شامل دو محصول ملموس (سناریوها و راهبردها) و غیر ملموس است.
بحث و نتیجه‌گیری: در مدل پیشنهادی مذکور، بستر موردنظر برای تحقق مدل، بستری مشارکتی، شبکه‌ای، منعطف و لغزان، خلاقیت محور و مبتنی بر آموزش مستمر (کثرت‌گرایی و خبره‌گرایی) است و عامل تخیل و خلاقیت نقش برجسته‌ای در طراحی و پیاده‌سازی دارد.
کلیدواژه‌ها: آیندهنگاری راهبردی؛ گردشگری خلاقیت‌بنیان روستایی؛ چارچوب توسعه‌یافته مدل مفهومی.
استناد: خلیل‌مقدم، بیژن؛ درویشی‌سه‌تلانی، فرهاد؛ بیات، روح‌الله؛ فضلی، صفر؛ و زنگی‌آبادی، علی (1402). چارچوب توسعه‌یافته مدل مفهومی آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاقیتبنیانروستایی ایران در افق 1424.
تاریخ دریافت: 23/09/1402 تاریخ پذیرش:30 11 1402
1. مقدمه
رویکرد «گردشگری خلاقیت‌بنیان روستایی» بعنوان یکی از برجسته‌ترین انواع گردشگری در حال رشد و موردتوجه جهانی، قابلیت مناسبی را برای تغییر جهت مسیر کلان روندهای «اضطراب» و «بی‌حوصلگی زودرس» و تقویت کلان روندهای «بازگشت به اصل» و «جستجوی معنا» دارد. این تحول، ریشه در اشباع تقاضا (Voss, 2004)، برجسته‌تر شدن میراث ناملموس نسبت به منابع ملموس در اقتصاد فرهنگی (بسته‌نگار و همکاران، 1396) و ظهور گردشگران پویا با مهارت های جدید تفسیر و نوآوری (بابایی همتی، موسوی، 1393: 70) و طالبِ آگاهی‌های بیشتر بمنظور معنابخشی به زندگی و اصالت‌بخشی به تجارب شخصی (UNESCO,2006) دارد. عامل بنیادین تحول مذکور، بروز اقتصاد خلاق و اقتصاد تجربه (Pine & Gilmore, 1999)؛ از رهگذر نظام تولید پسامدرن با هدف ارضای نیازهای فراتر از نیازهای فیزیولوژیک و همچنین بطور مشخص، شکل‌گیری رویکرد پسامدرن «فلسفه آرام» است که از طریق «مقاصد گردشگری آرام» منجر به توسعه تجارب ماجراجویانة نرم شده است (Richards& Wilson ,2006).
وجود گردشگری خلاقیت‌بنیان صرفاً در تعداد معدودی از روستاهای ایران از جمله کندوان در آذربایجان شرقی، اورامان در کردستان، دارسجین و شیت در زنجان، نشان از عدم توسعه‌یافتگی این نوع گردشگری دارد. مهمترین دلیل عدم ایفای نقش گردشگری در توسعه کشور، نبود برنامه‌ای کلان، جامع، منسجم، راهبردی و بلندمدت در این زمینه است (پلوئی و همکاران، 1398. الف). توسعه گردشگری خلاقیت‌بنیان روستایی کشور در آینده مستلزم انجام برنامه‌ریزی آینده‌نگارانه است. آیندهنگاری راهبردی بمنظور ترفیع محدودیت‌های مربوط به رویکردهای مرسوم برنامه ریزی (از جمله اعمال دورنمای بلندمدت و مشارکت و کثرت‌گرایی تمامی ذینفعان)، حائز اهمیت است (ملکی‌فر و همکاران (1395)). ابزارهای آیندهنگاری نسبت به روش‌های پیش‌بینی، کمتر برای برنامه‌ریزی‌های گردشگری مورد استفاده قرار گرفته‌اند (Fernández-Güell. Et. Al, 2014). علاوه‌بر ضرورت برنامه‌ریزی راهبردی برای مقاصد گردشگری (هنلن و همکاران، 2006؛ فالکنر، 2003؛ ریچی و کراچ، 2003؛ فلچر و کوپر، 1996؛ لیکوریش، 1991 و گیلبرت، 1990)، بهبود مدلهای برنامه‌ریزی (Getz, 1986; Hall, 2008; Inskeep, 1988) و ادغام گردشگری با برنامه‌ریزی فضایی نیز ضروری است (Chettiparamb & Thomas, 2012; Dredge, 1999; Dredge & Moore, 1992; Gunn & Var, 2002). از طرفی باتوجه به اینکه آیندهنگاری سهمی برجسته در فرآیند برنامه‌ریزی گردشگری نداشته است (Fernández-Güell. Et. Al, 2014)، برای ارتقاء کارکرد نظام برنامه‌ریزی در این حوزه چندساحتی، آیندهنگاری راهبردی قابل پیشنهاد است. اهمیت کاربست آیندهنگاری ریشه در پیچیدگی‌های موجود در گردشگری روستایی خلاق به دلیل پیوندهای زیاد با تحولات مختلف در ساحت‌های متعدد (Cooper and Hall, 2008) و عدم قطعیت‌های ناشی از پویایی موجود در تقاضای گردشگران و افزایش سطح دانش آنان (Buhalis and Costa, 2006) دارد. رویداد کووید-19، مؤید محکمی بر اثبات مشخصه‌های جهان ووکای7 پیش‌ِرو است که باید انتظار رویدادهای نوسانی‌تر، غیر قطعی‌تر، پیچیده‌تر، و مبهم‌تر از کووید-19 را در آن داشت. لذا با فرض وقوع احتمالی چنین آینده‌ای، پذیرش رویکرد خلاق و بهره‌برداری از رویکرد آیندهنگاری در گردشگری روستایی از اهم ضروریات می‌باشد. آیندهنگاری با دارا بودن نقش مزیت رقابتی برای گردشگری (Awedyk, 2016) می‌تواند موجب تنظیم راهبردهای حیاتی و نوآورانه گردشگری بمنظور هماهنگ نمودن چشماندازها گردد (Fernández-Güell. Et. Al, 2014). از طرفی، تعداد بسیار اندک پژوهشهای مرتبط با آیندهنگاری راهبردی (کمتر از 60 مورد در نشریات معتبر بین‌المللی انگلیسی زبان) (Iden. Et. All, 2017) و کمبود پژوهشهای آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاقیت‌بنیان روستایی در ایران، موید اهمیت انجام مقاله حاضر می باشد. علیرغم اینکه تحقیقات گردشگری خلاق غالباً در مورد شهرها در کشورهای توسعه‌یافته متمرکز شده و در زمینه گردشگری خلاق روستایی خلأ تحقیقاتی وجود دارد (Garcia-Rosell et al, 2007; Horiuchi, 2017). لذا به همین دلیل، انجام این مقاله در ایران حائز اهمیت است. بنابراین هدف اصلی این مقاله، تدوین چارچوب مدل پیشنهادی آیندهنگاری راهبردی توسعه گردشگری خلاقیت‌بنیان روستایی ایران در افق 1424 می‌باشد. ذیل این هدف، 3 هدف مشتمل بر شناسایی ابعاد، شناسایی مولفه‌ها و شناسایی گام‌های اساسی آیندهنگاری راهبردی توسعه گردشگری خلاقیت‌بنیان روستایی ایران مدنظر است.
2. پیشینه تحقیق
2-1. بررسی نظری آیندهنگاری راهبردی گردشگری
آیندهنگاری با سه رویکرد در برنامه ریزی راهبردی دارای کاربرد است. در رویکرد نخست، آیندهنگاری به عنوان جزئی یکپارچه و مرحله‌ای پیش از فرایند برنامه‌ریزی راهبردی (رهیافت برنامه‌ریزی راهبردی مبتنی بر سناریو) است که به فناوری ها و ابزارهای مدیریت عدم‌قطعیت‌های آتی می‌پردازد. در رویکرد دوم مطابق با دیدگاه شبکه آیندهنگاری اتحادیه اروپا (European Communities, 2001 )، آیندهنگاری ابزار تحلیل سیاست است. در رویکرد سوم هدف از آیندهنگاری در برنامه ریزی شکل‌دهی به شبکه های یادگیری و تمرین همرأیی و مشارکت در سیستم برنامه‌ریزی است. در مقاله حاضر، غالباً رویکرد نخست و سوم مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. آیندهنگاری می‌تواند شبکه‌های اندیشگان برای تبادل و انتشار دانش‌های منتج از تمرین آیندهنگاری در میان ذینفعان و تصمیم‌گیرندگان سیاسی در حوزه گردشگری را ایجاد نماید (Fernández-Güell. Et. Al, 2014). با اجرای این پژوهش، از لحاظ نظري نتايج آينده‌نگاري درخصوص توسعه گردشگری خلاق روستایی ایران به طور ملموس تبيين می‌گردد و در عمل نيز كاركردهاي متعارف آينده‌نگاري در این زمينه توسعه مي‌يابد. آیندهنگاری می‌تواند موجب تنظیم راهبردهای حیاتی و نوآورانه گردشگری بمنظور هماهنگ نمودن چشماندازها گردد (Fernández-Güell. Et. Al, 2014). در ادامه، مهمترین چارچوب‌های نظری مرتبط با آیندهنگاری راهبردی و آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاق (ترجیحاً روستایی) مورد بحث قرار می‌گیرد.
- چارچوب سه مرحله‌ای آیندهنگاری مارتین (Martin, 2001)
چارچوب مارتین شامل پیش‌آینده‌نگاری، آیندهنگاری و پساآینده‌نگاری است. قوت این چارچوب، داشتن نگاه فرایندی نسبتاً جامع و تأکید بر تعهدسازی در کلیه مراحل و ضعف آن، نداشتن دید سیستمی و تداخل در وظایف و عدم شفافیت وظایف است. از طرفی نامگذاری‌های پیش‌آینده‌نگاری و پس آیندهنگاری در این تقسیم بندی، ابهام‌آور است. قاعدتاً این برچسب‌ها باید دلالت بر این موضوع داشته باشند که مرحله یک و سه جزئی از آیندهنگاری نیستند در حالیکه درصورت تحقق هر سه مرحله، آیندهنگاری اتفاق خواهد افتاد. لذا در مقاله حاضر ضمن بهره‌برداری از محتوا، از برچسب‌گذاری متفاوتی (ورودی، فرآیند و خروجی) استفاده می‌شود. از طرفی، تأكیدی بر زنجیره ارزش اطلاعات و چگونگی شکل‌گیری بینش و خرد لازم از داده و اطلاعات در مراحل چارچوب صورت نگرفته است.
- فرآیند عمومی آیندهنگاری8 وُرُس9 (2003)
بنابر فرآیند عمومی 4 مرحله ای آیندهنگاری وُرُس، مراحل، اهداف و همچنین روش‌ها و ابزارها مورد نیاز مشخص شده است (شکل شماره 1). مزیت چارچوب «فرآیند عمومی آیندهنگاری» وُرُس این است که روش‌های پراکنده آیندهنگاری را در یک چارچوب واحد قرار می‌دهد و ترتیب و توالی منطقی آنها نسبت به همدیگر مشخص است (Hayward, Voros, Morrow, 2012). برقراری ارتباط بین خروجی تحقیقات آیندهنگاری با راهبرد، مزیت دیگر این چارچوب است. داشتن نگاه راهبردی به فرایند آیندهنگاری و تأكید بر بعد داده و اطلاعاتي آن و همچنین توجه به مراحل تبدیل داده تا سطح بینش و خردِ منجر به خروجی از جمله سناریو، از مهمترین نقاط قوت و فقدان نگرش سیستمي به آیندهنگاری و بي‌توجهي به برنامه‌ریزی و طراحي فرایند آیندهنگاری، عدم اشاره به اهمیت شبکه‌سازی، مشخص نشدن نحوۀ استخراج گزینههای راهبردی و عدم تشریح نحوه آفرینش راهبردها در مرحله پایانی، از مهمترین نقاط ضعف این چارچوب است.
- آیندهنگاری از نگاه پوپر و مایلز (Milles, 2002., Popper, 2008)
بنابر مدل پوپر و مایلز، آیندهنگاری شامل مراحل پیش آیندهنگاری یا محدوده‌بندی، تهیه فهرست ذینفعان كلیدی، آفرینش، اقدام و بازنگری است. داشتن نگرش سیستمي به آیندهنگاری، توجه به شبکه‌سازی و تأکید بر ترکیب دانش ضمنی با دانش کدبندی شده بمنظور خردآوری، و تأكید زیاد بر بعد اطلاعاتي آیندهنگاری، از مهمترین نقاط قوت آن است. برنامه‌ریزی و طراحي فرایند آیندهنگاری، و نامگذاری آن، چندان مطلوب به نظر نمی‌رسد.
شکل شماره (1): فرآیند عمومی سطحی/محدود آیندهنگاری وروس (Voros, 2003 به نقل و ترسیم از نگارنده)
- فرآیند سه مرحله ای آینده نگاری راهبردی گوده و همکاران
چارچوب سه مرحله ای آینده نگاری راهبردی گوده و همکاران که مشتمل بر 9 گام است (Godet. Et. All, 2011)، از اندیشه جمعی آغاز و پس از آمادگی برای تصمیم به اقدام و عمل منتهی می‌گردد. غیرخطی بودن فرآیند و امکان بازگشت به مراحل قبل، توجه ویژه به پویش محیطی از جمله بررسی گسستگی‌ها، و تأكید زیاد بر بعد اطلاعاتي آیندهنگاری، از مهمترین نقاط قوت این چارچوب هستند. یکی از نقاط ضعف این چارچوب آن است که احتمال دارد بطور غیر واقعی و نادرست برخی از راهبردها بنابر رویکردهای کمّی اولویت‌بندی در گام هفتم حذف گردند.
- رهیافت 6 مرحله‌ای آیندهنگاری راهبردی بیشاپ و همکاران و هاینز و همکاران
رهیافت 6 مرحله‌ای آیندهنگاری راهبردی (Bishop, Hines, & Collins, 2007; Hines & Bishop, 2015) شامل چارچوب‌بندی، تحلیل علایم قوی و ضعیف، آیندهنگاری با محصول نهایی آینده‌های بدیل و سناریوها، چشم اندازسازی، برنامه ریزی یا انتقال سناریو و اجرا و اقدام است. توجه مشخص به مرحله پویش محیطی و به‌ویژه نشانک‌های ضعیف و تأكید بر بعد اطلاعاتي از نقاط قوت این مدل است و نقطه ضعف آن نیز بی‌توجهی به مرحله ارزیابی و بازخورد است.
- رهیافت 8 مرحله‌ای توسعه یافته آیندهنگاری راهبردی بیشاپ و همکاران (2017):
رهیافت توسعه یافته آیندهنگاری راهبردی بیشاپ و همکاران (شکل شماره 2) مشتمل بر 8 مرحله است. توجه به داده‌های مربوط به نشانک‌های ضعیف و همچنین تأكید زیاد بر بعد اطلاعاتي از نقاط قوت این چارچوب است.
- مدل «توسعه‌یافته چرخه آیندهنگاری»10
این مدل چهار مرحله‌ای، مدلی آرمانی و نشأت‌گرفته از تجربیات واقعی است (شکل شماره 3) که توسط انجمن فعالیت‌های آینده‌نگری اروپا11 و با هدف سیاستگذاری ارائه شده است (Cuhls, 2020). تاکید ویژه بر افق‌پویی، یکی از نفاط قوت آن است. در افق‌پویی، قضاوت متخصص برای پالایش، ادراک‌سازی، و تجزیه و ترکیب مواد از زوایا و دیدگاه‌های مختلف لازم است (Linturi & Kuusi, 2018; Linturi et al., 2014; Warnke et al., 2019). پویش‌محیطی عبارت از گردآوری نظام‌مند اطلاعات محیط با هدف یافتن ضعیف‌ترین نشانه‌های تغییر، نفوذ به نواحی ناشناخته و کشف نقاط کور است (اصغری و همکاران، 1396). در پویش‌محیطی لزوماً مسائل نوآیند یا غیرمنتظره مدنظر نیستند (Miles & Saritas, 2012). بنابر پیچیدگی گردشگری خلاق روستایی، در راستای پویش نشانه‌های مهم آن با کمک رویکرد اکتشافی، باید منابع پویش انتخاب و نشانه‌های مهم تغییر (نشانک‌های ضعیف، روندها، پیشران‌ها، رویدادها، شگفتی‌سازها، اعوجاج‌ها و مسائل) در محیط‌های مختلف پویش جمع‌آوری، کاوش و مستندسازی شود.
شکل شماره (2): رهیافت 8 مرحله‌ای توسعه یافته آیندهنگاری راهبردی بیشاپ و همکاران (2017)
شکل شماره (3): مدل توسعه‌یافته چرخه آیندهنگاری در سیاستگذاری (Cuhls, 2020)
شکل شماره (4): پویش افق در فرآیند مفصل آینده نگاری (Cuhls, 2020)
- مدل یکپارچه و ترکیبی آیندهنگاری (Pinto De Matos. Et. All, 2020)
این مدل با چهار مرحله (شکل شماره 5) بر جنبه‌های خلاقانه، عناصر علمی-تخیلی و طراحی‌های فکری و انتقادی، و مشارکت بیشتر کاربران و شرکای راهبردی نسبت به خبرگان [به‌منظور جامعیت بیشتر نقش‌آفرینان برای تأکید بیشتر بر ترکیب دانش ضمنی با دانش کدبندی شده بمنظور خردآوری]، و توجه به موضوع آموزش مخاطبان تأکید دارد (Pinto De Matos. Et. All, 2020). توجه به ناپیوستگی‌ها، قوهای سیاه و نشانک‌های ضعیف و نیازهای نهفته نقش‌آفرینان اصلی بعنوان ورودی‌ها، همچنین تولید توأمان سناریوهای آرمان‌شهری و ویران‌شهری نیز این چارچوب آیندهنگاری را با بسیاری از چارچوب‌های دیگر متمایز می‌سازد. در این مدل، برخلاف نامگذاری‌های تکراری برای مراحل و گام‌های آیندهنگاری در بیشتر چارچوب‌ها، نامگذاری بصورت متفاوت انجام شده است. همچنین گامها به صرف اجرا در یک مرحله، پایان نمی پذیرند، بلکه جهت تقویت و تکمیل در گامها و مراحل بعدی نیز مورد توجه قرار می گیرند. بعنوان مثال گام پیامدشناسی هم در مرحله دوم و هم در مرحله سوم تکرار شده است. باتوجه به موضوع پژوهش حاضر که از یک‌سو مفهوم پیچیده «خلاقیت» را و از سویی دیگر، پدیده متنوع «گردشگری روستایی» و همچنین جاری‌سازی آیندهنگاری در افقی نسبتاً بلندمدت را با شرایط ناپایدار منطقه و کشور در کانون توجه دارد؛ کاربست رویکردهای خلاقانه ضروری می‌باشد. همچنین باتوجه به اهمیت فناوری‌های تحول‌آفرین از جمله فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات (هوش مصنوعی، واقعیت مجازی و واقعیت افزوده) بعنوان یکی از مهمترین پیشران‌های گردشگری خلاق روستایی، تصور آینده این نوع از گردشگری در افق مورد بررسی، از طریق رویکردهای خلاق بهتر میسر خواهد بود. به همین دلایل و باتوجه به مشخصه‌های بسیار کارآمد چارچوب توسعه‌یافته پینتو دیماتوس و همکاران (2020)، مبنای نظری مقاله حاضر بر پایه‌های چارچوب مذکور قرار می‌گیرد. با بررسی چارچوب‌های آیندهنگاری مختلف، جهت تقویت مدل، چهار نکته به این قرار قابل پیشنهاد است: 1. تأکید بر تعهدسازی در بین نقش‌آفرینان. 2. تأكید بر زنجیره ارزش اطلاعات. 3. شناسایی و تعیین معیارهای انتخاب خبرگان و 4. تشریح نحوه آفرینش راهبردها.
مهمترین بخش‌های مورد استفاده منتج از مدل پینتو دیماتوس و همکاران در مدل پیشنهادی پژوهش حاضر عبارتند از:
Ø بخشی از مرحله اکتشاف شامل «تقویت مشارکت بیشتر نقش‌آفرینان» در مرحله ورودی مدل پیشنهادی و بخش «ایجاد آگاهی» نیز در بخش پویش محیطی در مرحله خردآوری تعبیه می‌گردد.
Ø مرحله تخیل نیز در بخش ادغام در مرحله فرآیند خردآوری مدل پیشنهادی تعبیه می‌گردد.
Ø مرحله «طراحی با هدف ایجاد آینده واقعی» بنابر سنخیت ماهیتی با مرحله سوم مدل پیشنهادی، بخشی از آن بعنوان برونداد اولیه ملموس و بخش دیگر بعنوان برونداد نهایی ملموس مدل پیشنهادی تعریف شد.
Ø بخش‌های «حدس زدن در مورد خدمات و محصولات جدید»، «تقویت روایت ها از طریق تغییر دادن آنها به موارد واقعی‌تر»، «تجسم بهتر پیامدهای اقدامات آینده»، «پیوند داستان علمی-تخیلی با ساختار نمونه‌های اولیه»، «طراحی‌های فکری» و «طراحی‌های انتقادی» در ابتدای مرحله سوم مدل پیشنهادی تحت عنوان برونداد اولیه ملموس و بخش‌های «گفتگوهای راهبردی» و «تعیین گزینه‌هایی برای تأمین نیازهای نهفته کاربران آینده» نیز در مرحله سوم مدل پیشنهادی تحت عنوان برونداد نهایی ملموس تعبیه می‌گردد. هرچند در مدل پینتو دیماتوس (2020) مرحله اقدام راهبردی بعنوان مرحله پایانی (مرحله‌ای پس از آیندهنگاری راهبردی) تعریف شده است؛ با توجه به اینکه مقاله حاضر درصدد است تا هدف غائی «آیندهنگاری راهبردی» را محقق سازد، لذا از این مرحله در مدل پیشنهادی پژوهش استفاده‌ای نمی‌شود.
Ø مدل پینتو دیماتوس (2020) مانند مطالعه یئومان (2012) که در کتاب «گردشگری فردا-2050» از شیوه علمی- تخیلی وام گرفته، بر رویکرد علمی-تخیلی تأکید دارد. لذا این رویکرد نیز در مقاله حاضر بهره‌برداری می‌شود.
شکل شماره (5): مدل یکپارچه و ترکیبی آیندهنگاری (Pinto De Matos. Et. Al, 2020)
- مدل آیندهنگاری راهبردی براساس مطالعات داخل کشور
در کشور ایران تعدادی مطالعه درخصوص مدل آیندهنگاری راهبردی با کمک روش فراترکیب انجام شد. در این خصوص، چهار مورد معرفی می‌گردد: پلوئی و همکاران (1398. الف) با استفاده از رویکرد فراتحلیل، مدل مفهومی برای آیندهنگاری راهبردی توسعه گردشگری ایران ارائه داد. پلوئی و همکاران (1398. ج) پس از شناسایی اولیه روندهای حاکم بر صنعت گردشگری و گردشگری سلامت، از طریق نظرات خبرگان پژوهش و با استفاده از آزمون فریدمن روندهای موثر بر صنعت گردشگری سلامت جهان و ایران در افق 1414 شناسایی گردید. پلوئی و همکاران (1398. ب) پس از شناسایی معیارهای اولیه از طریق ادبیات پژوهش و مصاحبه (143 معیار), از طریق تحلیل عاملی اکتشافی، معیارهای موثر بر توسعه گردشگری سلامت کشور در افق 1414 را مشخص (28 معیار) و نهایتا بوسیله روش مدلسازی ساختاری تفسیری، عوامل کلیدی موثر (13 معیار) و روابط آن ها با یکدیگر را استخراج نمودند. شفيعا و همکاران (1392) با بهره گیري از فنون شناختي و نیز فراتركیبِ مزایا و نقاط قابل بهبود چارچوب‌هاي عام آیندهنگاری، یک چارچوب سه مرحله‌ای ارائه دادند. در مرحلة اصلي، تمركز بر استفاده از فنون شناختي و توسعة نقشه هاي شناختي و نقشه هاي شناختي فازي است تا با استفاده از این نقشه ها آینده‌هاي محتمل شناسایي و آیندة مطلوب با سهولت بیشتري تعیین شود. كشف توالي مجموعه متغیرهاي مؤثر بر آینده از دیگر مزایاي این چارچوب است. در چارچوب ارائه شده، سیر تكاملي تصورات ذهن خبرگان و تبدیل آنها به شهود در هر مرحله تبیین شده و نشان داده شد كه چگونه مرحلة اصلي آینده‌نگاري از جمع‌آوري داده‌ها و اطلاعات آغاز شده، با به تصویر كشیدن نقشه‌ها و تحلیل و تجمیع آنها به دانش و فهم درباره آینده دست یافته و با شناسایي آینده‌هاي محتمل و آینده مطلوب، خرد دربارة آینده شكل گرفته و مورد تعهد قرار مي‌گیرد. ساده‌سازي بافتهاي پیچیده با ارتباطات زیاد میان متغیرها، توانایي مدل‌سازي عدم قطعیت در روابط میان متغیرها، جمع‌آوري نظام‌مند تجربیات و خرد خبرگان، قابلیت اطمینان بالاي مدل با تجمیع نظرات خبرگان، سهولت در تفسیر متغیرها بااستفاده از روش‌هاي شبیه‌سازي، قابلیت ردیابي نتیجه سناریوها با گذشت زمان، عدم محدودیت بر تعداد خبرگان یا تعداد متغیرها براي تفسیر، شفاف‌سازي متغیرهاي سازندة آینده‌هاي محتمل و مطلوب، سهولت و سرعت در مدل‌سازي و بررسي انتخاب سناریوهاي مختلف، تسهیل در برنامه‌ریزي براي دستیابي به آینده مطلوب، قابلیت انعطاف‌پذیري بالاي چارچوب و سهولت در شبیه‌سازي مجدد نتایج بازنگري متغیرها و ارتباطات آنها از جمله مزایای این چارچوب هستند. گودرزی و همکاران (1395) با استفاده از روش فراترکیب، ضمن بررسی چارچوب‌های آیندهنگاری موجود، چارچوبی فرآیندی با گام‌های جامع‌تر (11 مرحله) و پویاتر برای اجرای مطالعات آیندهنگاری در سند آمایش استان یزد پیشنهاد و اعتبار آن را بنابر نظرات خبرگان تایید نمودند. در این مقاله، بر انتخاب مناسب خبرگان، تأکید شده است. نامداریان (1395) با استفاده از روش فراتركیب، ضمن واکاوی چارچوب‌ها و مدلهای عام آیندهنگاری (Martin, 1999., Horton, 1999., Reger, 2001., Miles, 2002., Vorose, 2003., Saritas et al., 2006., Popper, 2008)، یک چارچوب عمومی جامع برای آیندهنگاری فناوری ارائه داد. علیرغم تعریف نسبتاً جامع مراحل و گام‌های موردنیاز بعنوان یک نقطه قوت، ولیکن معرفی گامِ «ایجاد خروجي‌های غیرملموس» در مرحله چهار، ضرورت ندارد. بروز خروجي‌های غیرملموس در یک مقطع زمانی مشخص اتفاق نمی‌افتد و به عبارتی در طول فرآیند آیندهنگاری، خروجي‌های غیرملموس بعنوان بخشی بسیار مهم از نتایج آیندهنگاری که پایداری آن را رقم می‌زند، بطور تدریجی اتفاق می افتد.
2-2. بررسی نظری آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاق روستایی
آیندهنگاری سهمی برجسته در فرآیند برنامه‌ریزی گردشگری نداشته است. ترکیبی از بی‌اطلاعی و فقدان اعتبار برای ابزارهای آیندهنگاری می‌تواند تشریح کننده این وضعیت باشد. برای معرفی جذاب تکنیک‌های آیندهنگاری برای برنامه‌ریزان گردشگری، باید کیفیت و جزئیات ابزارهای کیفی (مانند چشماندازها یا سناریوها) بهبود یابند تا کاربرد آنها بعنوان ورودی‌های ابزارهای کمی و طراحی، تسهیل گردد (Iden. Et. Al, 2016). کاربرد آیندهنگاری در برنامه‌ریزی گردشگری موجب نظام‌مند شدن مباحث علمی درخصوص چشماندازهای توسعه گردشگری می‌گردد. آیندهنگاری، طیف گسترده‌ای از عوامل شکل‌دهنده به چشماندازهای منسجم و محتمل آینده را شناسایی و به تدوین واقع‌بینانه و نوآورانه راهبردها نیز کمک می کند. (Awedyk, 2017). آیندهنگاری می‌تواند فواید قابل ملاحظه‌ای را برای برنامه‌ریزی گردشگری به این شرح فراهم آورد (Fernández-Güell. Et. Al, 2014): 1. ساماندهی بحث در مورد چشماندازهای آینده گردشگری در میان ذینفعان مختلف با ایجاد چشماندازهای آينده‌هاي باور کردنی و منسجم. 2. کمک به تنظیم راهبردهای حیاتی و نوآورانه گردشگری بمنظور هماهنگ نمودن دیدگاه‌های طیف وسیعی از ذینفعان و 3. ایجاد شبکه‌های اندیشگان برای تبادل و انتشار دانش ناشی از تمرین آیندهنگاری در میان ذینفعان و تصمیم‌گیرندگان. نسل اول برنامه‌ریزی سناریویی تحت تأثیر اندیشه‌های کان و دینر12، مبتنی بر رویکردهای عمدتاً آماری، فناورانه و اقتصادی و بر پایه روش‌های کمّی مانند تجزیه و تحلیل روند، برون‌یابی روند، تحلیل تأثیرات متقابل و مدلهای رشد (Sondeijker, 2009; Van Asselt et al., 2010a; Postma, 2013) و عمدتا بر سیاست‌های عمومی متمرکز هستند (Van Asselt. et al., 2010b). در نسل دوم، با تأکید بر برنامه‌ریزی راهبردی و در نظر گرفتن عدم قطعیت‌ها و عوامل خارجی غیرمنتظره (شگفتی‌سازها)، بجای پیش‌بینی، آیندهنگاری و آینده‌های بدیلِ باور کردنی مورد استقبال قرار گرفت. در این نسل، سناریوها به عنوان منبع الهام، از طریق مشارکت اهالی علم و عمل با پس‌زمینه‌های مختلف و با تأکید بر نقش خلاقیت و تخیل، برای پیش‌بینی آینده ارائه می‌شدند (Sondeijker, 2009; Van Asselt et al., 2010b; Postma, 2013). نسل سوم تحت عنوان نسل گذار، با تکیه بر مفهوم توسعه پایدار و با داشتن رویکردهای کل‌نگر، سیستمی، یکپارچه، مشارکتی، انعکاسی، جامع و پیش‌بینی کننده و سازگار، تحقق جهان پایدارتر را تنها مستلزم یک گذار ساختاری و اجتماعی در جامعه می‌داند (Sondeijker, 2009; Postma et al., 2013; Postma, 2015). در این نسل، سناریوها هنوز به دلیل درنظر نگرفتن عدم قطعیت‌ها و شگفتی‌سازها و افزایشی بودن تغییرات پیش‌بینی شده، به سختی عملیاتی می‌شدند (Sondeijker, 2009). برنامه‌ریزی سناریویی گردشگری نسل دوم از اوایل سال 2000 شروع به تکامل کرده است (Postma, 2015). برنامه‌ریزی سناریویی، فرایندی مستمر است که در آن، پیشران‌ها و عدم قطعیت‌های اصلی، مورد شناسایی و سناریوها تدوین و نهایتاً اقدامات ابتکاری بر اساس سناریوها، انجام می شود (Postma, 2015). در مدل توسعه‌یافته «چرخه سناریو» (شکل شماره 6) که توسط موسسه آینده گردشگری اروپا13 ارائه شده، مفاهیم در طول ابعاد زمان (از حال به آینده) و بعد ویژگی (از عینی تا انتزاعی) جایگذاری شده است. این مدل نشان می‌دهد که چگونه اقدامات عینی در حال حاضر تحت تأثیر قطعیت‌ها و عدم قطعیت‌های انتزاعی در آینده است. از قطعیت‌ها و عدم قطعیت‌ها، سناریوهای آینده و سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی راهبردی و همچنین اقدامات استخراج می‌گردد. این مدل مشتمل بر 7 مسیر پژوهش به شرح زیر است (Postma, 2015):
1. دیدمان‌های برنامه‌ریزی سناریو و برنامه‌ریزی: بر تکامل نسل‌های بعدی آینده‌پژوهی و برنامه‌ریزی سناریو و ظهور نسل سوم سناریوهای گذار و پیامدها و استفاده احتمالی آن برای گردشگری متمرکز است. پیوند این مسیر با بینش‌های بعدی در یادگیری سازمانی و تحولات متعاقب در دیدمان‌های برنامه‌ریزی حائز اهمیت است.
2. پویش محیطی و مدلسازی: ادراک فضای کسب و کار از طریق رصد نظام‌مند تحولات مرتبط با گردشگری از طریق مشارکت خبرگان بین رشته‌ای، نقش‌آفرینان و شبکه‌ها و غالباً در بستر فناوری اطلاعات و ارتباطات.
3. پیشران‌ها و عدم قطعیت‌ها: در این فرآیند مشارکتی و یادگیری، تقلیل تحلیل‌های کلان محیطی و مدلسازی در قالب بینش‌هایی در مورد پیشران‌ها و عدم قطعیت‌ها بمنظور ساخت سناریوها اتفاق می‌افتد.
4. ساخت سناریوها: مستلزم خلاقیت، تخیل، تجسم و داستان‌سرایی جذاب، به‌ویژه با کمک فناوری‌های معاصر است.
5. پیامدهای سناریوها: تأکید بر توسعه روش‌ها و مدل‌ها (شبیه‌سازی) برای پیش‌ارزیابی سناریوها بمنظور ادراک یکپارچه اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی در سطح کسب‌و‌کار، سطح سازمانی و یا مقصد و ارزیابی خطرها.
6. سیاستگذاری و راهبردپردازی: هدف این مسیر، طراحی اقداماتی مقاوم در برابر تحولات آینده است. ظاهراً تبدیل سیاست‌ها و راهبردها به مجموعه اقدامات، هنوز یکی از نقاط ضعف برنامه‌ریزی سناریو است. این مدل بر چگونگی بهبود این امر متمرکز است.
7. پیاده‌سازی: این مسیر بر چگونگی هدایت مقصد و یا کسب و کار گردشگری از طریق آینده‌اندیشی، استفاده از سناریوها و تأثیرگذاری اقدامات پیشنهادی متمرکز است و در ارتباط با مباحثی همچون مدیریت تغییر، شبکه‌ها، همکاری، جوامع عملی، آموزش مشاغل، و یادگیری سازمانی است.
شکل شماره (6): مدل تعدیل‌شده چرخه سناریو توسط موسسه آینده گردشگری اروپا14 (Postma, 2015)
مدل گوئل و همکار (2014) به نقل از آیدن و همکار (2016)، قابلیت استفاده از ابزارهای آیندهنگاری برای برنامه‌ریزی و طراحی مقاصد گردشگری را بررسی می‌کند و چگونگی ایجاد راهبردهای عملی از طریق چشم‌انداز آینده برای تحقق توسعه مقصد گردشگری را تشریح می‌کند. این مدل شامل سه بخش و پنج مرحله متوالی است که به مشارکت مداوم و نظام‌مند متخصصان گردشگری و ذینفعان متکی است.
بخش نخست (بسط مطالعات آیندهنگاری): اولا، چشماندازهای آینده فرموله شده و کاربردهای عملیاتی و برنامه‌ریزی فضایی براساس چشماندازها مشخص می‌شود. بخش اول از سه مرحله تشکیل شده است که به شدت وابسته به مشارکت متخصصان گردشگری و مجریان آیندهنگاری می‌باشد.
گام نخست (چشماندازهای تقاضا): استفاده از ابزارهای کیفی آیندهنگاری (همانند چشم‌اندازسازی یا سناریوپردازی) به دلیل نقش آنها در تسهیل مشارکت ذینفعان، به شدت پیشنهاد می‌گردد.
گام دوم (چشماندازهای عملیاتی): با تدوین چشم انداز تقاضای آینده، می‌توان عملکرد زنجیره ارزش گردشگری و نقش متصدیان گردشگری در یک بازار بسیار رقابتی را نشان داد.
گام سوم (چشماندازهای فضایی): چشماندازهای آینده و عملیات زنجیره ارزش، سرنخ‌های زیادی را برای ایجاد مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های فضایی برای توسعه مقصد گردشگری انبوه در یک بازار رقابتی فراهم می‌کند. این گام که بیشتر به ابزارهای تحلیلی و گرافیکی متکی است.
بخش دوم (توسعه چشماندازهای شهری): پس از تأمین الزامات عملیاتی و فضایی آینده، الگوهای شهری
برای نشان دادن چگونگی اجرای این الزامات فضایی در مقاصد عمومی گردشگری طراحی می شوند. بخش دوم از دو گام تشکیل شده است که مستلزم مشارکت متخصصان صنعت و همچنین برنامه‌ریزان و طراحان طبیعی است.
گام چهار (چشماندازهای طراحی شهری): الگوهای طراحی شهری به صورت شماتیک تنظیمات فضایی را برای زیرساخت ها و امکانات مهم گردشگری به نمایش می گذارد.
گام پنج: الگوهای طراحی شهری برای چشم‌انداز فضایی یکپارچه از گردشگری، گردهم آمده‌اند.
بخش سوم (اجرای مدل در سطح محلی): این بخش مشتمل بر دو گام «پیاده‌سازی در مقاصد گردشگری سابق» و «پیاده‌سازی در مقاصد گردشگری جدید» است (Iden. Et. Al, 2016).
3. روش‌شناسی
مقاله حاضر بر اساس هدف، از نوع توسعه‌ای و کاربردی است و به دلیل آنکه دغدغه نظری دارد و فضای جغرافیایی و زمان بزرگ را پوشش می‌دهد، در قالب پژوهشهای عظیم15 می‌گنجد. این مقاله، براساس دیدمان‌ها (معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی) و رویکردهای پژوهش و بر اساس ماهیت داده‌ها، بطور عام جزو پژوهشهای کیفی و بطور خاص بر پایه روش تفسیری و طرح اکتشافی، و از حیث قیاسی و استقرایی، جزو پژوهشهای استقرایی است. این مقاله بر اساس زمان گردآوری داده‌ها (شامل سه دستۀ تاریخی (گذشته)، پیمایشی (حال) و آزمایشی (آینده)) (Silverman, 2004)، جزو پژوهشهای پیمایشی است و بر اساس خصوصیات موضوع (شامل تاریخی، توصیفی، تکوینی، همبستگی (علی و مقایسه‌ای- تجربی و حقیقی- اقدام پژوهشی)، و موردی و میدانی) (Silverman,2004)؛ جزو پژوهشهای توصیفی است و از نظر ماهیت و چگونگی (اکتشافی، توصیفی و تبیینی) (Saunders, et al., 2008) در زمره پژوهشهای اکتشافی و توصیفی است. جامعه آماری این تحقیق مشتمل بر ادبیات موضوع مرتبط با حوزه‌های آیندهنگاری راهبردی، آیندهنگاری راهبردی گردشگری، آیندهنگاری راهبردی گردشگری روستایی و آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاق است که غالباً زمان انتشار آنها از سال 2000 به بعد است. روش نمونه‌گیری از اطلاعات16 بمنظور انتخاب متون برای پیاده‌سازی و تحلیل، و روش نمونه‌گیری از درون اطلاعات17، با هدف انتخاب بخش‌هایی از متن برای تفسیر کلی یا تفسیرهای مبسوط جزیی، و روش نمونه‌گیری بازنمودی18 (اووه، 1392، صص 134-135) نیز بمنظور انتخاب بخش‌های مناسب‌تر از متن مصاحبه‌ها برای اثبات یافته‌ها مورد استفاده قرار گرفت. نمونه آماری مشتمل بر 24 پژوهش خارجی و 10 پژوهش داخلی در ارتباط با مدلهای عام آیندهنگاری راهبردی، و همچنین 6 پژوهش خاص در مورد مدلهای آیندهنگاری راهبردی گردشگری با هدف به اشباع رسیدن نظری داده‌ها مورد بررسی قرار گرفت. بنابر دیدگاه اشتراوس و كوربين (1387)، با بروز اشباع نظری حقیقی، داده جديدی در متون بعدي شناسایی نمی‌شود، غناي كافى در مضامين رخ می‌دهد و روابط بين مضامين برقرار و تأييد می گردد. روش پیمایش موضوعات و روش برون‌یابی روند کیفی به‌منظور گردآوری داده و اطلاعات مورد استفاده قرار گرفت. تجزیه و تحلیل با کمک روش فراترکیب صورت گرفت.
4. یافته‌های پژوهش
جهت اجرا و تحقق آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاق روستایی، لازم است مولفه‌ها و ابعاد آن از طریق واکاوی و تحلیل محتوای ادبیات موضوع و همچنین تفسیرهای لازم مشخص و سپس اجزاء و همچنین فرآیند کلی پیاده‌سازی آن ترسیم گردد. در واقع، چیستی مولفه‌ها و ابعاد، چرایی انتخاب آنها و همچنین منابع موید آنها تبیین می‌گردد. از رهگذر فراتركیبِ مزایا و نقاط قابل بهبود چارچوب‌هاي آیندهنگاری راهبردی قابل استنباط است که نامگذاری‌های پیش آیندهنگاری و پس آیندهنگاری در برخی از مدل‌ها (از جمله چارچوب سه مرحله‌ای آیندهنگاری مارتین (1999)، مایلز (2002) و پوپر (2008)) ابهام‌آور است. قاعدتاً این برچسب‌ها باید دلالت بر این موضوع داشته باشند که مرحله یک و سه جزئی از آیندهنگاری نیستند در حالیکه هر سه مرحله در کنار هم و درصورت تحقق هر سه، پدیده آیندهنگاری اتفاق خواهد افتاد. لذا در مقاله حاضر ضمن بهره‌برداری از محتوای مدلهای مورد بررسی در ادبیات موضوع، از برچسب‌گذاری متفاوتی استفاده می‌شود. لذا با مبنا قرار دادن مدل یکپارچه و ترکیبی آیندهنگاری (Pinto De Matos. Et. Al, 2020)، مدل پستما (2015)، مدل آودیک (2017)، مدل توسعه‌یافته چرخه آیندهنگاری (Cuhls, 2020) و مدل گوئل و همکار (2014) به نقل از آیدن و همکار (2016)، مدل آیندهنگاری راهبردی کائوسا (2012، 60) و مدل شوئنکر و وُلف19 (2013، 51) و همچنین با بهره گیری از اجزای مدلهای «جویش» (اسلاتر، 1995، 78-80) به نقل از نانوس و انزر (1980)، وُرُس (2003)، سانتو و دیگران (2006)، هاینز و بیشاپ (2006)، پوپر (2008)، مارتین (1999)، گوده و دورنس (2011، 57)، (Bishop, Hines, & Collins, 2007; Hines & Bishop, 2015)، (Bishop, 2017) و نامداریان (1395)، مدل مفهومی پیشنهادی برای استفاده در این مقاله معرفی می‌گردد. باعنایت به اینکه فعالیت آیندهنگاری حاضر، در قالب یک پژوهش دانشگاهی است و پس از ارائه گزارش، پایان می‌پذیرد؛ لذا امکان اجرا و نظارت و بازخورد برای نگارنده وجود ندارد، لذا مراحل مدل مفهومی پیشنهادی به قرار زیر است:
1. ورودی یا درونداد (اسلاوتر، 1997، 78-80) به نقل از نانوس و انزر، 1980) با ماهیت غالباً فکرافزاری و نرم‌افزاری و با هدف آماده‌سازی، شامل:
الف. تصمیم‌گیری و هدف‌گذاری شامل:
Ø ایجاد تعهد برای انجام (Martin, 1999)
Ø چارچوب‌بندی (هاینز و بیشاپ، 2006) مشتمل بر:
v تدقیق مسأله (گوده و دورنس، 2011، 57)
v تحدید و تعیین مقیاس فضایی و قلمرو جغرافیایی (Milles, 2002., Popper, 2008)
v تعیین افق زمانی (Milles, 2002., Popper, 2008)
v تعریف اهداف و خروجی مورد انتظار (سانتو و دیگران، 2006)
v تعیین رویکرد (فرآیندمحور و محصول محور)
v تعیین روش‌ها (Awedyk, 2017) مانند روش‌های کمی-کیفی، کدبندی شده-شهود، هنجاری-اکتشافی.
ب. شبکه‌سازی شامل:
Ø شناسایی شاخص‌مند مخاطبان اصلي نتایج آیندهنگاری (ذینفعان) (Osterwalder et al, 2014) و ورود به شبکه
Ø شناسایی شاخص‌مند مخاطبان نیازهای آیندهنگاری (خبرگان) (Martin, 1999، Milles, 2002., Popper, 2008، Awedyk, 2017)
Ø شناسایی شاخص‌مند تسهیلگران و ورود آنان به شبکه
Ø تقویت مشارکت نقش‌آفرینان به ویژه کاربران خدمات/کالاهای جدید آینده (Pinto De Matos. Et. Al, 2020)
2. فرآیند خردآوری:
این مرحله شامل دو بخش زیر است:
الف. دانش‌آوری از طریق پویش محیطی: این مرحله برخلاف دیدگاه اسلاوتر (1997، 78-80) به نقل از نانوس و انزر (1980)، هاینز و بیشاپ (2006) و پستما (2015) که بعنوان جزئی از درونداد معرفی شده، در مقاله حاضر با ماهیت غالباً فکرافزاری و نرم‌افزاری و با هدف دانش‌آوری در زمینه وضعیت موجود و «اطلاعات آینده» (Cuhls, 2020، Awedyk, 2017) صورت می‌پذیرد. با توجه به اینکه ماهیت آیندهنگاری بر پنداشت مشترک و بین‌الاذهانی بنا شده، پیشبرد آن مستلزم تدارک ورودی‌هایی از جنس محصولات ذهنی از قبیل نشانک‌های ضعیف، داده، اطلاعات، دانش و خردمندی است. بمنظور ایجاد و گردآوری آگاهی‌های راهبردی (وُرُس، 2003 و Pinto De Matos. Et. Al, 2020) یا هوش راهبردی (Cuhls, 2020)، با هدف خردسازی برای خلق آینده (از جمله سناریوسازی) کشف، شناسایی، جمع‌آوری، ایجاد و ساماندهی موارد زیر اتفاق می‌افتد:
Ø نشانک‌های ضعیف: برخلاف نتایج ناشی از بررسی حدود 3000 پژوهش مبنی بر تأیید این نکته که تقریباً هیچ توجه جدی به اهمیت و وجوه کارکردی نشانک‌های ضعیف نشده، ولیکن بطور ویژه از سال 2020 به بعد در کانون توجهات فعالیت‌های پژوهشی قرار گرفته است (سیفی گلستان و همکار، 1399). در مدل پینتو دیماتوس و همکار (2020) بعنوان یکی از مدلهای پایه مورد استفاده در مقاله حاضر، نشانک‌های ضعیف از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بنابر مدل پرینیننس20 (2009) اولین سطح دانایی، نشانک‌های ضعیف است. نشانک‌های ضعیف بعنوان بخشی از زمان حال است که از طریق مشاهده، مطالعه، شنیدن، ذهن‌انگیزی، پیش‌بینی نبوغ‌آمیز، دلفی و NEST، پنل خبرگان، استیپ وی و ... بررسی می‌شود (شفیعا و همکاران، ۱۳۹۲).
Ø عوامل موثر و عوامل کلیدی (گوده و دورنس، 2011، 57، Postma, 2015، Awedyk, 2017) بعنوان داده و اطلاعات (شفیعا و همکاران، ۱۳۹۲).
Ø روندها و پیشران‌ها و عدم قطعیت‌ها (گوده و دورنس، 2011، 57، Postma, 2015، Awedyk, 2017) بعنوان داده، اطلاعات و دانش درخصوص گذشته که از طریق برون‌یابی و تحلیل کیفی روند بررسی می‌شوند (شفیعا و همکاران، ۱۳۹۲).
تهیه این موارد در مراحل مختلف آیندهنگاری در بستر مشارکت نقش‌آفرینان به‌صورت فرآیندی و تکمیلی منجر به تولید خروجیهای ملموس و غیرملموس می‌گردد. پویش محیطی با کمک روش‌ها و تکنیک‌هایی از جمله مرور منابع، دلفي، پنل خبرگان، و ذهن‌انگیزی، نشانک‌های قوی و نشانک‌های ضعیف21، محیط درونی و بیرونی سیستم در قالب عوامل چندگانه (22PESTELV ،STEEP، PEST، STEEPV و SEPTED) (Bishop, Hines, & Collins, 2007; Hines & Bishop, 2015, Awedyk, 2017) صورت می‌پذیرد. بنابر دیدگاه پستما (2015) پویش محیطی در قالب رصد نظام‌مند تحولات مرتبط با گردشگری از طریق مشارکت خبرگان بین رشته‌ای، نقش‌آفرینان و شبکه‌ها و غالباً در بستر فناوری اطلاعات و ارتباطات اتفاق می‌افتد (Postma, 2015). بنابر مدل پینتو دیماتوس و همکار (2020) ایجاد آگاهی به‌منظور شناسایی نیازهای نهفته نقش‌آفرینان اصلی از طریق تجزیه و تحلیل و ایجاد همدلی با آنها (Osterwalder et al., 2014) و ماتریس‌های احتمالی فرآیندهای سنتی که روندها، ناپیوستگی‌ها، قوهای سیاه و نشانک‌های ضعیف را تجزیه و تحلیل می کنند (Durance, 2014; Masse´, 2008; Taleb, 2008a; Wilkinson, 2017) صورت می‌پذیرد.
ب. ادغام و خردآوری:
این مرحله شامل ادغام خلاقانه ماحصل مرحله پویش محیطی به‌منظور تولید بینش و خرد از طریق هوش تجمعی23 (Pinto De Matos. Et. Al, 2020) و یادگیری جمعی است که بطور کلی طی مراحل زیر محقق می‌گردد:
Ø ادراک‌سازی: در این مرحله از تحلیل و تفسیر استفاده می‌گردد (شفیعا و همکاران، ۱۳۹۲).
Ø بینش‌سازی و تولید خرد: بینش شامل آرزوها، خواسته‌ها، فرضیه‌ها و نظریه‌ها است که منتج از شهود هستند. خرد نیز بر اساس تحلیل و تفسیر و انتخاب آینده‌های مطلوب و به‌صورت شهود شکل می‌گیرد (شفیعا و همکاران، ۱۳۹۲)
Ø خلاقیت: خلاقیت نیز بر اساس تحلیل و تفسیر و به‌صورت شهود شکل می‌گیرد.
با هدف خردسازی، موارد زیر مورد بررسی قرار می‌گیرد:
- گسست‌ها (Godet. Et. Al, 2011، Postma, 2015) در قالب دانش و غالباً خرد مربوط به زمان آینده.
- شگفتی‌سازها (مقدم پور و همکاران، 1397) در قالب دانش و غالباً خرد مربوط به زمان آینده.
- موضوعات نوآیند (فرصت‌ها و تهدیدهای محتمل) (مقدم‌پور و همکاران، 1397) در قالب داده، اطلاعات و دانش و غالباً خرد مربوط به آینده است که از طریق دلفی، برون‌یابی روند، تحلیل محتوا، پنل خبرگان، تحلیل اثرات متقابل، شهود، تفکر خلاق و ذهن انگیزی بررسی می‌شود (شفیعا و همکاران، ۱۳۹۲).
- ارزش‌ها و اهداف بنیادین حال و آینده در قالب دانش و غالباً خرد مربوط به زمان حال و آینده.
3. آفرینش بعنوان خروجی یا برونداد:
ماحصل مرحله فرآیند، منابع اولیه مورد مصرف در مرحله آفرینش است. با توجه به اینکه آیندهنگاری راهبردی هم فرآیندمحور و هم محصول‌محور می‌باشد؛ لذا این مرحله شامل دو محصول ملموس و غیرملموس به قرار زیر است:
الف. برونداد غیرملموس: این بخش شامل شبکه‌سازی‌ها، ادراک مشترک و یادگیری جمعی ایجاد شده، تعهدسازی و ایجاد ادبیات مشترک و اشاعه فرهنگ آیندهنگاری در زمینه گردشگری خلاق روستایی است که به‌صورت ضمنی و در طول آیندهنگاری راهبردی محقق می‌شود.
ب. برونداد ملموس: این مرحله ماهیتاً عبارت از آفرینش آینده مشتمل بر تدوین سناریو و راهبردپردازی است که بصورت گزارش مکتوب ارائه می‌گردد. در این مرحله، داده تا سطح بینش و خرد تکامل می‌یابد که مشتمل است بر:
Ø تجزیه و تحلیل (اسلاوتر، 1997، 78-80) به نقل از نانوس و انزر، 1980) عبارت است از درک چگونگي تأثیرگذاری بافتار، مسائل، روندها و پیشران‌های اصلي بر یکدیگر با استفاده از مدل‌هایی همچون تحلیل اثرات متقاطع و نرم افزارهایی شبیه میك‌مك و روش‌هایی مانند پنل خبرگان، برون‌یابي یا تحلیل سوات (Milles, 2002., Popper, 2008).
Ø تفسیر (وُرُس، 2003)
Ø ادغام خلاق (Milles, 2002., Popper, 2008) مانند سناریوپردازی (شوئنکر و وُلف، 2013، 51)، (گوده و دورنس، 2011، 57)، (کائوسا، 2012، 60)، (اسلاوتر، 1995، 78-80) به نقل از نانوس و انزر، 1980) با کمک نرم‌افزارهایی همچون سناریو ویزارد و توسعه ادراکات احتمالی گزینههای راهبردی (وُرُس، 2003).
در ادامه دو برونداد مهم در مرحله آفرینش به شرح زیر تشریح می‌گردد:
v آفرینش سناریوها بعنوان خروجی اولیه:
بنابر دیدگاه پستما (2015) ساخت سناریوها مستلزم خلاقیت، تخیل، تجسم و داستان‌سرایی جذاب، به‌ویژه با استفاده از فناوری‌های معاصر است. (Postma, 2015). بنابر مدل پینتو دیماتوس (2020) سناریوهای آرمان‌شهری و ویران‌شهری با ماهیت علمی-تخیلی‌تر (فراتر از مرزها و قابلیت‌های دانش موجود) تشریح می‌شوند (Yeoman, 2012) (Ahlqvist et al., 2015; Bina et al., 2017; Graham & Elahi, 2015; Von Stackelberg & McDowell, 2015; Zaidi, 2018). بنابر مدل پینتو دیماتوس (2020)، در مدل پیشنهادی حاضر، در انتهای سناریوپردازی، حدس زدن در مورد خدمات و محصولات جدید، تقویت سناریوها از طریق تغییر دادن آنها به موارد واقعی‌تر (نمونه‌های اولیه) و تجسم بهتر پیامدهای اقدامات آینده و همچنین پیوند سناریوهای علمی-تخیلی با ساختار نمونه‌های اولیه (بعنوان بخشی از طراحی) (Graham & Mehmood, 2014) از طریق طراحی‌های فکری (Dunne & Raby, 2013) و طراحی‌های انتقادی (Malpass, 2017) صورت می‌پذیرد. همانند پژوهش آودیک (2017) که بصورت نوآورانه، بخشی از مرحله پویش و جمع‌آوری داده و اطلاعات بمنظور ایجاد بینش (روندها، نشانک‌های ضعیف و رویدادهای غیرقابل‌پیش‌بینی) را به پس از مرحله سناریوسازی و در ضمن تدوین نهایی سناریوها منتقل نموده است، در مقاله حاضر نیز چنین عمل می‌گردد. در واقع پس از پیش‌ساخت سناریوها بمنظور تدوین نهایی سناریوها، روندها (روش کلان‌روندها)، نشانک‌های ضعیف و رویدادهای غیرقابل‌پیش‌بینی وارد سناریوها می‌گردد. مرحله سناریوپردازی بعنوان بخش اولیه برونداد ملموس بطور مشخص و دقیق‌تر در این مقاله شامل موارد زیر است:
- تخیل: منظور از تخیل، ساختاربندی علمی-تخیلی وقایع احتمالی آینده، پیامدشناسی و تولید سناریوها (آرمان‌شهری و ویران‌شهری) است (Pinto De Matos. Et. Al, 2020).
- طراحی آینده واقعی: این مرحله شامل ۶ زیرمرحله به قرار زیر است:
Ø تقویت گفتگوهای راهبردی و توانایی حدس زدن در مورد خدمات و محصولات جدید.
Ø تقویت روایت‌ها از طریق تغییر دادن آنها به موارد واقعی‌تر.
Ø تجسم واقعی‌تر پیامدها در آینده
Ø گزینههای راهبردی برای تامین نیازهای نهفته (چه می‌شود اگر...؟24). نیازهای نهفته از طریق اسناد بالادستی، ذهن انگیزی، دلفی و ... انجام می‌شود.
Ø سناریوسازی: پیوند داستان علمی-تخیلی با ساختار نمونه‌های اولیه و اعمال طراحی فکری، طراحی انتقادی و طراحی خلاق. بنابر بررسی‌های ادبیات موضوع، قوی‌ترین پژوهش در زمینه پیش‌بینی آینده گردشگری خلاق در افق 2040، مطالعات یئومان است. لذا در مرحله سناریوسازی، از چهار سناریوی مورد بحث در پژوهش مذکور در خصوص آینده روستاها در 2040 نیز استفاده می‌شود.
Ø تولید نتایج واقعی‌تر
v آفرینش راهبردها بعنوان خروجی نهایی: منظور از این زیرمرحله عبارت است از توسعه برنامه‌ریزی راهبردی از طریق ادراک وسیع گزینههای راهبردی، ارزیابی گزینههای راهبردی (اسلاتر، 1995، 78-80 به نقل از نانوس و انزر، 1980)، (وُرُس، 2003)، (هاینز و بیشاپ، 2006) و (گوده و دورنس، 2011، 57) و (سانتو و دیگران، 2006) و اولویت‌بندی گزینههای راهبردی (Godet. Et. Al, 2011 و Cuhls, 2020) بمنظور تحقق سناریوهای مطلوب. تهیه و تدوین راهبردها برای توسعه گردشگری خلاق روستایی شامل این مراحل است: 1. تعیین چارچوب مشخص کننده حوزه‌های ارائه راهبرد، 2. انجام روش ماتریس سوار و تهیه و تدوین راهبردها.
بنابر مدل پینتو دیماتوس (2020)، گفتگوهای راهبردی و تعیین گزینههای مشخص برای تأمین نیازهای نهفته کاربران آینده از اهمیت ویژه ای برخوردار است که در این مرحله از مدل پیشنهادی، مورد توجه قرار می‌گیرد. جهت معرفی بیشتر مدل پیشنهادی حاضر، نکات زیر حائز اهمیت هستند:
1. بستر و زمینه که هر سه مرحله در آن اتفاق می‌افتد، بستری مشارکتی، شبکه‌ای، منعطف و لغزان، خلاقیت‌محور و مبتنی بر آموزش مستمر (کثرت‌گرا و خبره‌گرا) است. هدف از آموزش مستمر، شناسایی نیازهای نهفته، تعهدسازی، مشارکت بیشتر و تبدیل داده به خرد است.
2. شبکه‌سازی هم در مرحله درونداد و هم در مرحله برونداد اهمیت دارد.
3. یادگیری جمعی در هر سه مرحله اتفاق می‌افتد.
4. تعهدسازی هم در مرحله فرآیند و هم در مرحله برونداد وجود دارد.
5. شکل مخروطی مدل اشاره به ورود حجم گسترده داده و اطلاعات بعنوان درونداد و خروج حجم پرورده شده برونداد پس از فرآینده دارد.
شکل شماره (7): چارچوب مدل مفهومی پیشنهادی پژوهش
ضمن انجام فراترکیب، مولفه‌های مدل مفهومی آیندهنگاری گردشگری خلاق روستایی ایران مشخص شد (جدول 1).
جدول شماره (1): مهمترین مولفه‌های چارچوب مفهومی آیندهنگاری گردشگری خلاق روستایی ایران
مولفه استخراج شده | مرجع |
تعریف قلمرو | Fernández-Güell. Et. Al (2014), OECD (2010), WTO (2001, 2006, 2011), Amelung & Moreno (2009), Mittringer (2005), |
شناسایی نقش‌آفرینان | Awedyk (2017), Fernández-Güell. Et. Al (2014), Sondeijker (2009), Van Asselt et al (2010a), Blapp (2015),علی اکبری و همکاران (1397)، |
تعیین افق زمانی | Popper (2009, Pp48-69), Yeoman & Lederer (2005), Awedyk. Et. Al (2017), Szpilko (2015), Yeoman (2012), جورجیو و همکاران (2008، ترجمه منزوی)، طباطبائیان و قدیری (1386). |
شناسایی وضعیت فعلی | Einali. Et. Al (2019), Arismayanti. Et. Al (2017), UNDP (2008), Dwyer (2008), Richards (2019), Council of Europe (2010), Vukovic (2017), Andreea. Et, Al (2016), www.creativetourismnetwork.org, Fei-fei Et. Al (2019), Blapp, M (2015), Castanho. Et. Al (2023), Sano (2016), UNWTO (2002), European Commission (2009), Stolarick. Et. Al (2010), Marques (2012), Bellow. Et. Al (2019), Feng. Et. Al (2018)پژوهشکده آمار (1402)، سازمان برنامه و بودجه کشور (1402)، کروبی و همکاران (1392)، مجلس شوراي اسلامي (1389)، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (1397)، هریس، 2004، ترجمه خاتون آبادی و خلیل مقدم (1388) و ... |
شناسایی عوامل موثر و پیشران‌ها و عدم قطعیت‌ها | Franch et al (2006), Awedyk et al (2016), Bieger and Laeser (2005), Niezgoda (2013), Andreea. Et, Al (2016), Dwyer et. Al (2008), Frey (2009), Buckley et al (2015), Elmahdy et al (2017), Øian. Et. Al (2018), Scott and Gössling (2015), Elmahdy et al (2017), Zhang (2017), Manyika et al (2013), Linaza et al (2013), Gubbi et al (2013), Manyika et al (2013), Mine et al (2012), Moreau (2016), Pine & Gilmore (1999), MAF (1994), DOT (1993), Jenkins et al (1997), Bartmann and Baum (1998), WTO (1997), Yeoman (2012)تلوار و همکاران، ترجمه وحیدی مطلق (1398)، مهدیان بهنمیری و همکار (1401)، ده‌ده‌زاده سیلابی و همکار (1398) و .... |
شناسایی روش‌های آیندهنگاری راهبردی | Foren (2001), Glenn. Et. Al (2009), Kuosa (2009), European Commission (2015), Martin (1999), Voros (2003), Hayward, Voros, Morrow (2012), Milles (2002), Popper (2008), Godet. Et. Al (2011), Martin (1999), Reger (2001), Miles (2002), Vorose (2003), Saritas et al (2007), Bishop, Hines, & Collins (2007), Hines & Bishop (2015), Cuhls (2020), EFFLA Policy Brief no. 2 (2013), Linturi & Kuusi (2018), Linturi et al (2014), Warnke et al (2019), Moghaddampour. Et. Al (2018), Miles & Saritas (2012), Pinto De Matos. Et. Al (2020), Osterwalder et al (2014), Durance (2014), Wilkinson (2017), Fernández-Güell. Et. Al (2014), Postma, (2013), Postma, (2015), Kaynak & Macaulay (1984), Richins (1997), Van Doorn (1986),اصغری و همکاران (1396)، شفيعا و همکاران (1392)، گودرزی و همکاران (1395)، مهدیان بهنمیری و همکار (1401)، |
سناریوپردازی | Voros (2003), Iden. Et. Al (2016), Postma (2013), Postma (2015), Postma. Et. Al (2017), Sondeijker (2009), Van Asselt et al (2010a), Yeoman & Lederer (2005), Duim & Calders (2004), Kaynak & Macaulay (1984), Richins (1997), Van Doorn (1986), Yeoman (2012), زالی و همکار (1395)، رحیمی پور و همکاران (1401)، علی اکبری و همکاران (1397) ، حسینی (1397)، جلیل‌وند (1397)، |
راهبردپردازی | Awedyk (2017), Cuosa (2011), Schwenker & Wulf (2013), Fernández Güell (2011), Coates. Et. Al (2010), Fergnani (2018), Slaughter (2002), Iden. Et. Al (2016), |
اجزای تشکیل دهنده و فرآیند اجرایی مدل مفهومی پژوهش که در شکل 7 و جدول 1 مشخص شده، تشریح می‌گردد:
تعریف قلمرو آیندهنگاری: این بخش که در زمان انتخاب موضوع و تعیین عنوان نهایی پژوهش مورد توجه بوده، از اهمیت خاصی برخوردار است. در این بخش، قلمرو موضوعی، زمانی و مکانی مورد بررسی قرار گرفته بود. این مهم از طریق گردآوری داده و اطلاعات (نظرات و دیدگاه‌های بالغ بر 200 نفر خبره داخلی و خارج از کشور) در دو مرحله با کمک ابزارهای پرسشنامه باز اینترنتی، پرسشنامه بسته اینترنتی و مصاحبه (تلفنی و حضوری) مورد تدقیق بیشتر و نهایتاً محدود گردید. در گام نخست، ضمن انجام مطالعات اکتشافی گسترده و پس از دریافت پاسخهای منتج از پرسشنامه بسته اینترنتی و انجام مصاحبه‌های تلفنی و حضوری، کلیت موضوع مشخص گردید. در گام دوم ضمن تحلیل ادبیات موضوع و شناسایی استدلال‌هایی، پس از تحلیل محتوای پاسخهای دریافتی از مصاحبه‌های تلفنی و حضوری و پرسشنامه باز، جایگزینی مفهوم «روستاهای دورافتاده» به جای «کلیه روستاهای ایران» در متن عنوان پیشنهادی مورد تدقیق قرار گرفت (ارسال برای 68 نفر صاحبنظر داخلی و 30 نفر صاحبنظر خارجی که 14 نفر صاحبنظر داخلی و 2 نفر خارجی پاسخ داده بودند). خبرگان موردنظر در مرحله تحدید و تعیین قلمروی آیندهنگاری از طریق بررسی ادبیات موضوع و با کمک تکنیک گلوله برفی و از الگوی «شهرت و تأیید» و «هم‌نامدار گزینی» مشخص شد.
تعیین افق زمانی: افق زمانی متناسب با ماهیت موضوع پژوهش، اهداف و جهت گیري آینده‌نگاري و کاربردها، و همچنین متناسب با ساختارهای اقتصادی-اجتماعی پر تلاطم و پر نوسان کشور، از طرفی با عنایت به موضوعیت روستاها در پژوهش و موضوعیت روستاهای خاموش در 2045 بنابر پیش‌بینی واتسون، و همچنین بنابر نظرخواهی از خبرگان داخلی و خارج از کشور، افق 22 ساله (افق 1424) انتخاب شد.
شناسایی نقش‌آفرینان (ذینفعان و اندیشگان): سیر تحولی و تطوری شش نسل آیندهنگاری (Cifcia, Cakir & yuksel, 2018) موید آن است که به مرور بعد اجتماعی از قبیل مشارکت و شبکه‌سالاری ارزش‌ها و اخلاقیات بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. در زمینه نقش‌آفرینانِ مشارکت کننده نیز نوع نقش‌آفرینان از خبره‌محوری مطلق به سمت ترکیبی از کلیه ذینفعان تغییر یافته است. با عنایت به به اهمیت مفهوم خلاقیت در بطن عنوان مقاله حاضر و از سویی با توجه به جایگاه همین مفهوم در مدل مفهومی پیشنهادی مقاله حاضر، با بهره‌گیری از مدل‌هایی همچون مدل یکپارچه و ترکیبی آیندهنگاری (Pinto De Matos. Et. Al, 2020)، مدل گوئل (2014)، و پستما (2015)، تنوع بالای نقش‌آفرینان بمنظور بیشینه‌سازی تأمین خلاقیت موردنیاز، مدنظر قرار گرفته است. در همین راستا با تبعیت از نقش شرکای سه‌گانه رقص نوآوری، شامل تئوری نوآوری، نوآوری در عمل، و سیاست نوآوری (اسمیتز و همکاران، 2010؛ ترجمه قاضی‌نوری و همکار، 1393)، تأثیرات مصرف کنندگان (به‌ویژه مصرف کنندگان پیشرو25) (وان هیپل، ۱۹۹۸) و همچنین جایگاه خوشه‌ها و زنجیره ارزش در فرآیند نوآوری (پورتر، 1990)، بمنظور تأمین مشارکت در آیندهنگاری گردشگری خلاق روستایی، مشارکت شش گروه مشتمل بر این موارد هستند: پژوهشگران و دانشگاهیان (عاملین تئوری نوآوری)، سیاستگذاران (عاملین سیاست نوآوری)، کارآفرینان (عاملین نوآوری در عمل)، تعاملات بین بنگاه‌ها و واحدهای زنجیره‌های ارزش‌ها، گردشگران پیشرو، و جامعه محلیِ مقصد.
شناسایی وضعیت فعلی: در این مرحله بعنوان بخشی از پویش محیطی با هدف شناخت و ادراک دقیق‌تر شرایط و وضعیت گردشگری خلاق روستایی در جهان و ایران، مطالعات موردی و گزارشهای رسمی در سطح جهان و ایران مورد بررسی قرار گرفت.
شناسایی عوامل موثر: در این مرحله بعنوان بخشی از پویش محیطی با بررسی ادبیات موضوع مجموعه متنوعی از عوامل موثر بر گردشگری خلاق روستایی (شامل روندها، رویدادها، پیشران‌ها و ....) در 5 کلان حوزه مختلف (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، زیست محیطی ) و همچنین در 3 حوزه تخصصی (گردشگری، روستا و خلاقیت و نوآوری) شناسایی می‌گردد. بمنظور بومی‌سازی و همچنین تعیین عوامل موثر کلیدی از خبرگان استفاده می‌شود. برای شناسایی عوامل تاثیرگذار در افق ۱۴۲۴ بر اساس تحلیل محتوای ادبیات موضوع در بخش نظری روندها، اسناد و وضعیت موجود و همچنین با کمک یک پرسشنامه باز انجام می‌گردد.
شناسایی پیشران‌ها و عدم قطعیت‌ها: ضمن گردآوری داده و اطلاعات با کمک پرسشنامه بسته و پرسشنامه باز، عوامل موثر شناسایی شده در مرحله قبل، بومی‌سازی و بعنوان عوامل کلیدی و پیشران‌ها و عدم قطعیت‌ها، محدود می‌شوند. برای شناسایی عدم قطعیت‌های کلیدی سه گام شامل شناسایی عوامل اثرگذار بر آینده گردشگری خلاق روستایی و سپس پالایش عوامل انتخابی از طریق پنل خبرگان و ارائه آنها به صورت ماتریس اثرات متقابل به منظور شناسایی اثر گذاری و اثرپذیری و در نهایت تحلیل اثرگذاری و اثرپذیری با تکنیک میک مک انجام می‌گردد.
شناسایی روش‌های آیندهنگاری راهبردی متناسب: مهمترین معیارهاي انتخاب روش آیندهنگاری راهبردی عبارت است از: منابع، بخصوص پول و زمان، وسعت و میزان مشاركت مطلوب متخصصان و ذي‌نفعان در پروژه آیندهنگاری، نیاز روش‌هاي مختلف به داده هاي كمی یا كیفي، مناسب بودن تركیب روش‌ها بمنظور پشتیباني آنها از یكدیگر، و انتظار فرآیندگرایي یا نتیجه گرایي از خروجي پروژه آیندهنگاری. باتوجه به اینکه نوع روش و فن برای تجزیه و تحلیل، براساس اهداف، افق زمانی، نوع داده و اطلاعات و ... انتخاب می‌گردد (Popper, 2008)، در این مقاله، تجزیه و تحلیل داده‌ها مبتنی بر روش‌های کیفی است. تجزیه و تحلیل کیفی این پژوهش شامل مرحلۀ «تحلیلی-تفسیری» است. براي تحليل اسناد و منابع علمي از روش مرور ادبيات، فراتحليل26 و استنتاج منطقي استفاده شد. باتوجه به اینکه تحقیق حاضر درصدد است تا ابعاد و مولفه‌های آیندهنگاری راهبردی توسعه گردشگری خلاق روستایی را مورد شناسایی قرار دهد، لذا از روش پیمایش موضوعات و پویش محیط استفاده شد. درخصوص بررسی روندهای مربوط به گردشگری روستایی نیز از روش برون‌یابی روند کیفی بهره‌برداری شد. همچنین در ارتباط با سناریوپردازی، روش‌های خلاقانه (پنل خبرگان، ذهن انگیزی، و تحلیل اثرات متقابل) مورد پیشنهاد است. باتوجه به اینکه در مقاله حاضر، شناسایی روندهای مربوط به موضوع پژوهش در افق 1424، و تعیین آینده های بدیل، و تدوین راهبرد از جمله اهداف این مقاله است، لذا به ترتیب از تکنیک‌های برون یابی کیفی روند (بعنوان یکی از مصادیق روش کیفی)، سناریونگاری (بعنوان یکی از مصادیق روش مشارکت و تعامل و روش خلاقیت ذهنی (Popper, 2008)) و سوات (بعنوان یکی از مصادیق روش خبرگی (Popper, 2008)) پیشنهاد می‌گردد. همچنین با عنایت به اینکه رویکرد تحقیق، مشارکت گسترده اندیشگان، ذینفعان و نقش‌آفرینان و همچنین رویکرد ساخت خلاقانه آینده (تکنیک تفکر خلاق برای ساخت سناریوها) است، از اندیشگان27 (بعنوان برخی از مصادیق روش خبرگی (Popper, 2008))؛ از ذهن‌انگیزی (بعنوان یکی از مصادیق روش مشارکت و تعامل (Popper, 2008)) پیشنهاد می‌شود شد. فن‌های ذهن‌انگیزی، اسکمپر28، شش کلاه تفکر29 و تریز30 (کیا و همکاران، 1386) از جمله‌های فن‌های خلاقیت هستند.
سناریوپردازی (تدوین سناریوها): در این مرحله پس از طی مراحلی همچون شناسایی متغیرهای کلیدی، بررسی ارتباط بین متغیرها، تشکیل ماتریس اثرات متقاطع، استخراج نقشه اثرگذاری و اثرپذیری عوامل کلیدی، ترسیم منطق فضای داستان سناریوها، انواع آینده‌های گردشگری خلاق روستایی ایران ترسیم می‌گردد. بنابر بررسی ادبیات موضوع مشخص گردید که آیندهنگاری در صنعت گردشگری و بطور ویژه گردشگری خلاق روستایی؛ متناسب با هدف، افق زمانی و ...، با کمک روش‌ها و ابزارهای مختلفی صورت پذیرفته است. غالباً از برنامه‌ریزی سناریو و برخی نیز از چشم‌انداز و پیش‌بینی (نظیر مدلهای استقرایی، مدلهای علّی مانند رگرسیون) استفاده نمودند. مؤسساتی مانند سازمان جهانی گردشگری31 و سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه32 بیشتر بر روی پیش‌بینی تمرکز داشتند (OECD, 2010; WTO, 2001, 2006, 2011). مطالعاتی از جمله داتار (زیاری، 1388، صص 24-25-26؛ به نقل از مهندسین مشاور ستیران، 1365)، موسسه رصد و چشم‌اندسازی صنعتی33، گردشگری اسکاتلند در افق 2015 (Yeoman & Lederer, 2005)، برنامه جامع گردشگری در هلند در جزیره تکسل34 (Duim & Calders, 2004)، گردشگری پایدار در اروپا برای افق زمانی 2040 (Postma. Et. Al, 2017)، تصاویر ممکن از آینده روستایی در فنلاند (Kuhmonen, 2015)، سناریوهای توسعه پایدار گردشگری روستاهای هدف گردشگری شهرستان سقز (رحیمی پور و همکاران، 1401)، سناریوهای مطلوب صنعت گردشگری استان زنجان (حسینی، 1397)، شبکه‌های گردشگری مذهبی برای عتبات عالیات عراق (جلیل‌وند، 1397)، سناریوهای توسعه گردشگری استان گیلان (صدیقی گیلده،1396)، سناریوهای محتمل و باورپذیر پیش‌روی گردشگری مذهبی در استان قم (قنبری، 1395)، سناریونگاری گردشگری منطقهای استان همدان (زالی و همکار، 1395)، سناریوهای توسعه پایدار گردشگری روستاهای هدف گردشگری شهرستان سقز (رحیمی پور و همکاران، 1401)، سناریوهای بازارهای گردشگری لهستان در افق 10-15 ساله (Awedyk, 2017)، مطالعه کازما و همکاران (2014)، فرناندز گوئل و همکاران (2014) از روش سناریوپردازی استفاده نمودند.
تحلیل سناریو: در این مرحله، سناریوهای تدوین شده در مرحله قبل، مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرند.
انتخاب سناریوهای مطلوب:
راهبردپردازی: در این مرحله، متناسب با سناریوی مطلوب شناسایی شده، راهبردهای مرتبط بمنظور ایجاد آثار قابل اندازه‌گیری در جهت تحقق چشم‌انداز و آینده مطلوب تدوین و نهایتاً اولویت‌گذاری می‌شوند.
5. بحث و نتیجه‌گیری
نوشتار حاضر درصدد برآمده تا از طریق واکاوی و تحلیل محتوای ادبیات موضوع (فراتركیب) و همچنین تفسیرهای لازم، ضمن شناسایی مولفه‌ها و ابعاد و مراحل انجام آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاق روستایی ایران در افق 1424، مدل مفهومی آن را ترسیم نماید. علیرغم بهره برداری از مدلهای متنوع عام و خاص آیندهنگاری راهبردی بمنظور تدوین مدل مفهومی موردنظر، باتوجه به محوریت خلاقیت در موضوع مورد بررسی در این مقاله از یک سو و خلاقانه‌تر بودن مدلهای یکپارچه و ترکیبی آیندهنگاری (Pinto De Matos. Et. Al, 2020)، پستما (2015) و آودیک (2017) از سوی دیگر، بیشترین استفاده از مشخصات سه مدل مذکور صورت گرفت. برخلاف نامگذاری‌های تکراری برای مراحل و گام‌های آیندهنگاری در بیشتر چارچوب‌های معرفی شده، در این مدل، نامگذاری بصورت متفاوت به قرار زیر انجام شده است.
- ورودی با ماهیت فکرافزاری و نرم‌افزاری و با هدف آماده‌سازی شامل تصمیم‌گیری و هدف‌گذاری و شبکه‌سازی.
- فرآیند خردآوری شامل دانش‌آوری از طریق پویش محیطی، و همچنین ادغام و خردآوری. این مرحله دربردارنده کشف، شناسایی، جمع‌آوری، ایجاد و ساماندهی داده، اطلاعات و دانش موردنیاز با هدف دانش‌آوری و نهایتاً بینش‌سازی و خردآوری است. دانش‌آوری مشتمل است بر نشانک‌های ضعیف، داده، اطلاعات و دانش؛ و ادغام و خردآوری مشتمل بر ادراک‌سازی، بینش‌سازی و تولید خرد و خلاقیت است.
- آفرینش بعنوان خروجی که شامل دو محصول ملموس (سناریوها و راهبردها) و غیر ملموس (شبکه‌سازی‌ها، ادراک مشترک و یادگیری جمعی ایجاد شده، تعهدسازی و ایجاد ادبیات مشترک و اشاعه فرهنگ آیندهنگاری در زمینه گردشگری خلاق روستایی) است. مرحله سناریوپردازی در مقاله حاضر شامل تخیل و طراحی آینده واقعی است. آفرینش و تدوین راهبردها برای توسعه گردشگری خلاق روستایی نیز شامل تعیین چارچوب مشخص کننده حوزه‌های ارائه راهبرد، انجام روش ماتریس سوار و تهیه و تدوین راهبردها است.
در مدل پیشنهادی مذکور، بستر موردنظر برای تحقق مدل، بستری مشارکتی، شبکه‌ای، منعطف و لغزان، خلاقیت محور و مبتنی بر آموزش مستمر (کثرت‌گرایی و خبره‌گرایی) است.
سپاسگزاری:
این پژوهش با حمایت مالی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران (طرح پژوهشی 114019/1/و مورخ 1/12/1400) اجرا شده است. نویسندگان مقاله بر خود واجب می دانند از همکاری و مساعدت ریاست، معاونت‌ها، مدیران کارشناسان، و تمامی عزیزانی که در این طرح ما را یاری نموده‌اند، سپاسگزاری نمایند.
منابع
1. اسمیتز، راد.، کوهلمان، استفان.، و شپیرا، فلیپ. 2010. سیاست نوآوری در تئوری و عمل. ترجمه: قاضی‌نوری، سروش و آزادگان‌مهر، ماندانا، 1393. نشر دارخوین برای پژوهشگاه مهندسی بحران‌های طبیعی شاخص‌پژوه. اصفهان.
2. اصغری، حسنعلی.، قاسمی، حاکم.، و کشاورز ترک، عین الله. 1396. الگوی نهادی آینده نگاری راهبردی منطقهای در نظام حکمرانی جمهوری اسلامی ایران. راهبرد، سال 26، شماره 84.
3. بابائی همتی، روشن.، و موسوی، نرجس. 1393. گردشگری خلاق. جوانان موفق.
4. بسته‌نگار، مهرنوش.، حسینی، علی.، خاکزار بفرویی، مرتضی. 1396. طراحی مدل مفهومی گردشگری خلاق. فصلنامه گردشگری و توسعه، سال ششم، شماره 11، صص 81-108.
5. پلوئی، کیوان و درویشی سه تلانی، فرهاد و فضلی، صفر و بیات، روح اله و قادری، اسماعیل. 1398. الف. آینده نگاری راهبردی؛ رهیافتی نوین در جهت توسعه گردشگری ایران با استفاده از فراتحلیل،کنفرانس ملی آینده پژوهی،مدیریت و توسعه پایدار،تهران،https://civilica.com/doc/987500
6. پلویی, کیوان, فضلی, صفر, درویشی سه تلانی, فرهاد, بیات, روح الله, & قادری, اسماعیل. 1398.ب. اولویت‌بندی عوامل موثر بر توسعه صنعت گردشگری سلامت ایران در افق 1414 با رویکرد مدلسازی ساختاری تفسیری. گردشگری و توسعه, 8(3), 1-29. doi: 10.22034/jtd.2019.173793.1663
7. پلوئی، کیوان و فضلی، صفر و درویشی سه تلانی، فرهاد و بیات، روح اله و قادری، اسماعیل. 1398.ج. روندهای موثر بر آینده صنعت گردشگری سلامت ایران در افق 1414،کنفرانس ملی آینده پژوهی،مدیریت و توسعه پایدار،تهران،https://civilica.com/doc/987501
8. جلیل‌وند، محمدرضا. 1397. آیندهنگاری پویایی شبکه های گردشگری مذهبی (مطالعه موردی: عتبات عالیات عراق). دانشگاه تهران، دانشکده مدیریت، رشته آینده¬پژوهی، پایان نامه دکتری.
9. حسن. 1396. ارزیابی نقش گردشگری در توسعه پایدار مناطق روستایی با رویکرد گردشگری خلاق، مطالعه موردی: روستاهای تاریخی - فرهنگی شمال غرب کشور. دانشگاه زنجان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، پایان نامه کارشناسی ارشد.
10. حسینی، رضا. 1397. آیندهنگاری راهبردی و سیاستگذاری منطقه ای برای توسعه گردشگری استان زنجان با رویکرد سناریونویسی. دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، دانشکده علوم اجتماعی، گروه مدیریت صنعتی، پایان نامه کارشناسی ارشد.
11. رحیمی پور، بهاره.، ظاهری، محمد.، کریم زاده، حسین. 1401. تدوین سناریوهای توسعه پایدار گردشگری روستایی با رویکرد آیندهنگاری (مطالعه موردی: روستاهای هدف گردشگری شهرستان سقز). گردشگری و توسعه, (), -. doi: 10.22034/jtd.2022.295243.2404
12. زالی، نادر.، و عطریان، فروغ. 1395. تدوین سناریوهای توسعة گردشگری منطقهای براساس اصول آینده¬پژوهی (مورد مطالعه: استان همدان). آمایش سرزمین، دورة هشتم، شمارة اول، صص 107-131.
13. زیاری، کرامت‌الله. 1388. اصول و روش‌های برنامه‌ریزی منطقهای. موسسه انتشارات دانشگاه تهران. چاپ هشتم. صص 24.
شفيعا، محمدعلي.، رحيمي مقدم، محمد.، بديع، كامبيز. 1392. آيند هنگاري مبتني بر فنون شناختي. مطالعات مديريت راهبردي، شماره 5، صص 57-91.
14. صدیقی گیلده، بهاره. 1396. آیندهنگاری توسعه صنعت گردشگری (مطالعه موردی: استان گیلان). دانشگاه گیلان، دانشکده معماری و هنر، گروه مهندسی شهرسازی، گرایش برنامه ریزی منطقه ای، پایان نامه کارشناسی ارشد.
15. قنبری، زهرا. 1395. شناسایی سناریوهای باورپذیر و محتمل پیش‌روی گردشگری مذهبی در استان قم. دانشگاه قم، دانشکده مدیریت و اقتصاد، پایان نامه کارشناسی ارشد.
16. گودرزی، غلامرضا.، آذر، عادل.، عزیزی، فیروزه.، بابایی میبدی، حمید.1395. ارائه چارچوب پیشنهادی آینده نگاری منطقهای به مثابه حوزه پژوهشی میان رشته‌ای: مورد مطالعه، سند توسعه آمایش استان یزد. فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دوره هشتم، شماره 2، صص 133-155.
17. مقدم‌پور، جابر.، قاسمی، حاکم.، درویشی سه‌تلانی، فرهاد.، عیوضی، محمدرحیم.، کشاورز ترک، عین الله.، علی اکبری رنانی، حسن. ۱۳۹۷. درآمدی بر چارچوب فرایندی دیده‌بانی فرهنگی؛ الگویی برای جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه علمی پژوهشی پژوهشنامه انقلاب اسلامی، سال هشتم، شماره ۲۶، صص ۱۲۳ - ۱۵۰.
18. ملکی‌فر، عقیل.، فخرایی، مرضیه.، و شاوردی، مرضیه. 1395. راهنمای کاربردی آیندهنگاری منطقه ای. نشر آینده پژوه. تهران.
19. مهندسین مشاور ستیران، سنتز اطلاعات: شناسایی نقاط گرهی؛ سازمان برنامه و بودجه، تهران، 1365.
20. نامداریان، لیلا.، حسن زاده، علیرضا.، الهی، شعبان.، و مجید پور، مهدی. 1392. چارچوبی برای همراستایی آینده نگاری انطباقی با سیاست گذاری مبتنی بر شواهد علم، فناوری و نوآوری. مدیریت نوآوری.2(1), 21-50.
1. Ahlqvist, T., Uotila, T. and Hietanen, O. 2015. Chasing black swans through science fiction: surprising future events in the stories of a Finnish writing competition. Journal of Futures Studies, Vol. 20 No. 2, pp. 47-66, doi: 10.6531/JFS.2015.20(2).A47.
2. Ahmed, Ehsan & Dwyer, Larry. 2010. The Role of Knowledge-based Networks in Sustainable Tourism Development – A Conceptual Framework. BEST EN Think Tank X Networking for Sustainable Tourism.
3. Awedyk, Matylda., & Niezgoda, Agnieszka. 2016. New opportunities for future tourism after 25 years of political and socioeconomic transformation – foresight in Poland’s tourism planning. JOURNAL OF TOURISM FUTURES, VOL. 2 NO. 2, pp. 137-154, Emerald Group Publishing Limited.
4. Bina, O., Mateus, S., Pereira, L. and Caffa, A. 2017. The future imagined: exploring fiction as a means of reflecting on today’s grand societal challenges and tomorrow’s options. Futures, Vol. 86, pp. 166-184, doi: 10.1016/j.futures.2016.05.009.
5. Blapp, Manuela. 2015. Creative Tourism in Bali’s Rural Communities: Examination of the Current Offer and Advice on Future Product Development. MA thesis, NHTV University of Applied Sciences, Breda.
6. Buhalis, D. & Costa, C. (Eds). 2006. Tourism Business Frontiers. Consumers, Products and Industry, Elsevier/Butterworth Heinemann, Oxford.
7. Çifci, H., & Yüksel, N. (2018). Foresight 6.0: The New Generation of Technology Foresight. In 2018 IEEE InternationalConference on Engineering, Technology and Innovation (ICE/ITMC) (pp. 1–5). http://doi.org/10.1109/ICE.2018.8436350
(1) (PDF) Foresight 6.0: The New Generation of Technology Foresight. Available from: https://www.researchgate.net/publication/327062842_Foresight_60_The_New_Generation_of_Technology_Foresight [accessed Nov 08 2023].
8. Cooper, C. & Hall, C.M. 2008. Contemporary Tourism. An International Approach, Butterworth- Heinemann/Elsevier, Oxford.
9. Cooper, C. & Hall, C.M. 2008. Contemporary Tourism. An International Approach, Butterworth- Heinemann/Elsevier, Oxford.
10. Cosma, Smaranda., Paun, Dragos., Bota, Marius., & Fleseriu, Cristina. 2014. Innovation – a useful tool in the rural tourism in Romania. Procedia - Social and Behavioral Sciences 148, Pp. 507 – 515. Available online at www.sciencedirect.com.
11. Cosma, Smaranda., Paun, Dragos., Bota, Marius., & Fleseriu, Cristina. 2014. Innovation – a useful tool in the rural tourism in Romania. Procedia - Social and Behavioral Sciences 148, Pp. 507 – 515. Available online at www.sciencedirect.com.
12. Council of Europe, 2010. European Cultural Routes impact on SMEs’ innovation and competitiveness. [Pdf] Available at: <http://www.coe.int/t/dg4/ cultureheritage/culture/routes/StudyCR_en.pdf> [Accessed October 2016].
13. Cuhls, K. E. 2020. Horizon Scanning in Foresight–Why Horizon Scanning is only a part of the game. Futures & Foresight Science, 2(1), e23.
14. Cuhls, Kerstin E. 2020. Horizon Scanning in Foresight – Why Horizon Scanning is only a part of the game. Futures Foresight Sci. 2019;e23. https ://doi.org/10.1002/ffo2.23.
15. Dunne, A. and Raby, F. 2013. Speculative Everything, The Mit Press, London.
16. Durance, P. 2014. Penser la rupture. La Prospective Strate´gique en Action,Odile Jacob, Paris.
17. Dutta, Soumitra., Geiger, Thierry., & Lanvin, Bruno (Editors). 2015. The Global Information Technology Report 2015: ICTs for inclusive Growth. World Economic Forum. Pp xv, 4, 5, 8, 15, 17.
18. Einali, Jamshid., Mohammadi Yeganeh, Behroz., & Ghasemlou, Hassan. 2019. The Role of Creative Tourism in Sustainable Development of Rural Areas (Case Study: Historic-Cultural Villages in North-West of Iran). Journal of Research and Rural Planning, Volume 8, No. 2, Serial No. 25. http://jrrp.um.ac.ir.
19. European Communities. 2001. A Practical Guide to Regional Foresight. FOREN (Foresight for Regional Development Network), Report EUR 20128, Luxembourg, December 2001.
20. Fernández-Güell, José M., & Collado, Marta. 2014. Foresight in designing sun-beach destinations. Tourism Management 41, Pp. 83-95.
21. Godet, M. & Durance, P. (2011). Strategic Foresight for Corporate and Regional Development. DUNOD & UNESCO.
22. Graham, G. andMehmood, R. 2014. The strategic prototype ‘crime-sourcing’ and the science/science fiction behind it. Technological Forecasting and Social Change, Vol. 84, pp. 86-92, doi: 10.1016/j. techfore.2013.10.026.
23. Graham, G. andMehmood, R. 2014. The strategic prototype ‘crime-sourcing’ and the science/science fiction behind it. Technological Forecasting and Social Change, Vol. 84, pp. 86-92, doi: 10.1016/j. techfore.2013.10.026.
24. Horiuchi, Shiro. 2017. Entrepreneurs’ Networks at Rural Market: Developing a Creative Village in the Yamagata Prefecture, Japan. Economics and Sociology, 10(3), 251-265. doi:10.14254/2071-789X.2017/10-3/18
25. Horton, A. “Forefront: A simple guide to successful foresight” Foresight, 1, pp. 5-9, 1999.
26. Iden, Jon., Methlie, Leif B., & Christensen, Gunnar E. 2016. The nature of strategic foresight research: A systematic literature review. Technological Forecasting & Social Change, 116, Pp 87–97.
27. Kuhmonen, T., & Kuhmonen, I. (2015). Rural futures in developed economies: the case of Finland. Technological Forecasting & Social Change, 101, 366–74.
28. Linturi, R., & Kuusi, O. (2018). One hundred new opportunities 2018–2037. Radical technologies that will renew societal action models (in Finnish).
29. Linturi, R., Kuusi, O., & Ahlqvist, T. (2014). 100 opportunities for Finland and the world, the radical technology inquirer (RTI), the English edition. Reterieved from https ://www.edusk unta.fi/FI/tieto aedus kunna sta/ julka isut/Docum ents/tuvj_11+2014.pdf.
30. Malpass,M. 2017. Critical Design in Context, Bloomsbury Academic, London.
31. Martin, B. and Johnston, R. “Technology Foresight – the potential for wiring up the National Innovation System, Technological Forecasting and Social Change” 60, pp. 37–54, 1999.
32. Martin. Ben. 2001. Technology Foresight in a Rapidly Globalizing Economy. Science and Technology Policy Research, University of Sussex.
33. Marujo, Noemi., Serra, e Jaime., & Rosario Borges, Maria do. 2020. Tourism, culture and creativity: The case of the CREATOUR project in the Alentejo/Portugal region. In: Rocha Á., Abreu A., de Carvalho J., Liberato D., González E., Liberato P. (eds) Advances in Tourism, Technology and Smart Systems. Smart Innovation, Systems and Technologies, vol 171. Springer, Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-15-2024-2_25.
34. Masse´ , P. 2008. Planification et pre´ vision. De la Prospective, L’ Harmattan, Paris.
35. Miles, I.” Appraisal of alternative methods and procedure for producing regional foresight: Mobilizing the regional foresight potential for an enlarged European Union” 2002, Available from: ftp://ftp.cordis. europa.eu/pub/foresight/docs/17-appraisal.pdf.
36. Miles, L., & Saritas, O. 2012. The Depth of the Horizon: Searching, Scanning and Widening Horizons. Foresight, 14, 6: 530 – 545.
37. Milles I. 2002. Appraisal of Alternative Methods and Procedures for Producing Regional Foresight, Report prepared by CRIC for the European Commission’s DG Research funded STRATA-ETAN Expert Group Action, Manchester, UK: CRIC
38. Newbery, R., Siwale, J., Henley, A. 2017. Rural entrepreneurship theory in the developing and developed world. The International Journal of Entrepreneurship and Innovation, 18, 3-4.
39. OECD. 2014. Tourism and the Creative Economy, OECD Studies on Tourism, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264207875-en.
40. Osterwalder, A., Pigneur, I., Bernarda,G. and Smith, A. 2014. Disen˜ando la Propuesta de Valor, Deusto, Barcelona.
41. Pato, M. L., Teixeira, A. A. 2014. Twenty years of rural entrepreneurship: a bibliometric survey. Sociologia Ruralis, 1-26.
42. Pine, B.J., Gilmore, J.H. 1998. Welcome to the experience economy, Harvard Business Review, July/August, PP. 97-105.
43. Pinto De Matos, Jean Paul., & Medina, Javier. 2020. Hybrid processes for a new era of strategic foresight. Foresight, VOL. 22 NO. 3, pp. 287-307.
44. Popper, R. (2008b), Foresight Methodology, in Georghiou, L., Cassingena H., J., Keenan, M., Miles, I., and Popper, R., the Handbook of Technology Foresight: Concepts and Practice, Edward Elgar, Cheltenham, pp. 44-88.
45. Popper, R. “How are foresight methods selected “ Foresight ,10 , pp. 62-89, 2008.
46. Postma, A. 2013. "Anticipating the future of European tourism”, in Postma, A., Yeoman, I. and Oskam, J. (Eds), The Future of European Tourism, European Tourism Futures Institute, Leeuwarden, pp. 290-305.
47. Reger, G. “Technology foresight in companies: From an indicator to a network and process perspective” Technology Analysis &Strategic Management, 13, pp. 533-553, 2001.
48. Richards, G. & Wilson, J. (2006). Developing creativity in tourist experiences: A solution to the serial reproduction of culture? Tourism Management, 27, 1209-1223.
49. Samantaray, Lopamudra Lenka. 2016. Sustainable rural tourism: An enabler for the trend of reverse migration in Odisha. International Journal of Applied Research; 2(1): 159-163.
50. Saritas, O. Taymaz, E. Tumer, T. “Vision 2023: Turkey’s national technology” 2006.
51. Schwaninger, M. 1989. Trends in Leisure and tourism for 2000 – 2010, London , Prentice Hall.
52. Silverman, David. 2004. Qualitative Research, Theory, Method and Practice, London: Sage Publications.
53. Slaughter, R.A., 1997. Developing and Applying Strategic Foresight.
54. Sondeijker, S. (2009), “Imagining sustainability. Methodological building blocks for transition scenarios”, PhD Dissertation, Erasmus University, Rotterdam.
55. Sudirah, Sudirah., & Febriani, Rini. 2019. Potential Development of Creative Tourism and Supporting Aspects. Advances in Economics, Business and Management Research, volume 143, 2nd International Seminar on Business, Economics, Social Science and Technology (ISBEST 2019).
56. Taleb, N. 2008. Le Cygne Noir, Les Belles Lettres, Paris.
57. UNESCO. (2006). Towards Sustainable Strategies for Creative Tourism. Discussion Report of the Planning Meeting for 2008 International Conference on Creative Tourism Santa Fe, New Mexico, USA October 25–27, 2006.
58. Van Asselt, M.B.A., Faas, A., Van der Molen, F. and Veenman, R. (Eds). 2010a. Uit zicht. Toekomstverkennen met beleid, Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid/Amsterdam University Press, Amsterdam, The Netherlands.
59. Van Asselt, M.B.A., Van ‘t Klooster, S.A., Van Notten, P. and Smits, L.A. 2010b. Foresight in Action: Developing Policy-Oriented Scenarios, Earthscan, London.
60. Von Stackelberg, P. and McDowell, A. 2015. What in the world? Storyworlds, science fiction, and futures studies. Journal of Futures Studies, Vol. 20 No. 2, pp. 25-46, doi: 10.6531/JFS.2015.20(2).A25.
61. Voros, J. 2003. A generic foresight process framework. Foresight, 5(3): 10.
62. Voss, C. (2004), Trends in the Experience and Service Economy: The Experience Profit Cycle, London School of Economics.
63. Vukovic, Predrag. 2017. Character and dynamics of development Rural tourism in the republic of Serbia. ЕКОНОМИКА, Vol. 63, No, 4, P. 53-60.
64. Warnke, P., Cuhls, K., Schmoch, U., Daniel, L., Andreescu, L., Dragomir, B., Gheorghiu, R., Baboschi, C., Curaj, A., Parkkinen, M., & Kuusi, O. (2019). Radical Innovation Breakthrough Inquirer (RIBRI), Deliverable D7 including D3. Final Report.Tender Contract No. 30‐CE‐0864067/00‐27 “Horizon Scanning for Radical Innovation Breakthrough (to be published in 2019).
65. Wilkinson, A. 2017. Strategic foresight primer. Global Trends to 2030: The Making of a New Geopolitical Order?, European Political Strategy Centre.
66. Yeoman, I. 2012. Tomorrow’s tourism- 2050. Bristol: Channel View Publications.
67. Yeoman, Ian. & Lederer, Peter. 2005. Scottish tourism: Scenarios and vision. Volume 11, Issue 1. https://doi.org/10.1177/1356766705050844.
68. Zaidi, L. 2018. Science fiction and transition design.
[1] . برگرفته از رساله دکتری با عنوان «آیندهنگاری راهبردی گردشگری خلاقیت‌بنیان روستایی ایران در افق 1424» و تحت حمایت مالی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران (قرارداد پژوهشی 114019/1/و مورخ 1/12/1400) می‌باشد.
[2] . دانشجوی دکتری، گروه آینده‌پژوهی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران. b.khalilmoghadam@iaushk.ac.ir
[3] . استاد گروه آینده‌پژوهی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران. f.darvishi@soc.ikiu.ac.ir
[4] . دانشیار گروه آینده‌پژوهی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران. r.bayat@soc.ikiu.ac.ir
[5] . استاد گروه مدیریت، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران. fazli@soc.ikiu.ac.ir
[6] . دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران. a.zangiabadi@geo.ui.ac.ir
[7] . VUCA: Volatility, Uncertainty, Complexity, Ambiguity
[8] . General Foresight Process (GFP)
[9] . Voros
[10] . Foresight cycle model
[11] . European Forum for Forward‐Looking Activities (EFFLA)
[12] . Kahn and Diener
[13] . European Tourism Futures Institute: ETFI
[14] . European Tourism Futures Institute: ETFI
[15] . Big research
[16] . Material sampling
[17] . Sampling within the material
[18] . Presentational sampling
[19] . Burkhard Schwenker, Torsten Wulf
[20] . Prininence
[21] . Signal analysis
[22] . Social Forces, Technology Forces, Economic Forces, Environment Forces, Political Forces, Value Forces
[23] . Collection intellectual:منتج از همکاری‌های میان رشته‌ای، بین رشته‌ای و فرا رشته‌ای است.
[24] . what if
[25] . Lead Users
[26] . Meta Analysis
[27] . Expert Pannel
[28] . SCAMPER (Substitute, Combine, Adopt, Modify, Magnify, Put to other users, Eliminate, Rearrange)
[29] . Six Thinking Hats
[30] . Theory of Invetive Problem Solving (انگلیسی) Teoriya Resheniya Izobrototelskikh Zadatch (روسی)
[31] . WTO
[32] . OECD
[33] . Observatorio de Prospectiva Tecnológica Industrial (OPTI)
[34] . Texel
