بررسی نظریه کسب اشعری و برخی از مباحث کلامی در دیوان خاقانی
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
1 - عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اراک
کلید واژه: علم کلام, جبرگرایی, جبر متوسط, دیوان خاقانی. ,
چکیده مقاله :
ابوالحسن علی‌بن‌اسماعیل اشعری (260-330 ه) برای یافتن راه میانه یا جبر متوسط میان اندیشه‌های تفویض معتزلی و جبرگرایی اشعری، نظریه «کسب» را مطرح و اعلام کرد که خداوند خالق کردارهای ارادی انسان است و انسان کاسب این کردارهاست. وی کسب را اقتران قدرت خدا و انسان دانست و بر این اعتقاد بود که فعل ارادی در پی این اقتران صورت می‌پذیرد. بر این اساس، انسان در وجود فعل ارادی خود تأثیر ندارد و تنها محل فعل خویش است. به همین سبب، جریان عادت الله موجب پدید آمدن قدرت و اختیار در انسان می‌شود و فعل ارادی وی انجام می‌پذیرد. بسیاری از علما، نظریه کسب را تعبیر دیگری از نظریه جبر و جبرگرایی دانسته‌اند. البته در جبرگرایی و کسب اشعری تطوری پیدا شد و برخی استادان کلام اشعری کوشیدند آن را به گونه‌ای دیگر تعبیر کنند. خاقانی شروانی (520-595 ه) یکی از بزرگترین شاعران ایرانی و از گویندگان طراز اوّل زبان فارسی است که با وجود پیروی از مذهب تسنّن به معتقدات و مقدسات شیعه به دیده تکریم می‌نگرد. خاقانی در مذهب تعصب دارد ولی از قشری بودن اجتناب می‌کند؛ با این همه به مشرب کلامی اشعری به ویژه کسب اشعری تمایل دارد و در بسیاری از موارد به جبر متوسط روی خوش نشان می‌دهد. نتایج این پژوهش که به شیوه‌ی کتابخانه‌ای و مبتنی بر روش توصیفی ـ تحلیلی است نشان می‌دهد که خاقانی در عین پذیرش جبر در سرنوشت انسان، در مواردی از اختیار هم سخن می‌گوید و در عین مذهب کلامی، در سرایش برخی از اشعار، بیانگر نحوه‌ای از افکار و تعالیم اندیشه اشعری با محوریّت نظریه کسب اشعری، می‌باشد.
Abul Hasan Ali Ibn Ismail Ash'ari (260-330 AH) in order to find a middle way between the ideas of Mu'tazili devolution and Ash'ari determinism, proposed the theory of "earning" and declared that God is the creator of human voluntary actions and man is the earner of these actions. He considered acquisition to be the combination of the power of God and man, and he believed that voluntary action takes place following this combination. Based on this, man has no influence on the existence of his voluntary act and is only the place of his act. For this reason, the flow of God's habit causes the emergence of power and authority in man, and his voluntary action is performed. Many scholars have considered the theory of acquisition as another interpretation of the theory of determinism and determinism. Of course, there was a development in Ash'ari determinism and acquisition, and some Ash'ari scholars tried to interpret it in a different way. Khaqani Shervani (520-595 AH) is one of the greatest Iranian poets and one of the first-class speakers of the Persian language who, despite following the Sunni religion, respects Shia beliefs and holy things. Khaqani is biased in religion, but avoids being classist; Despite all this, he tends to Ash'ari theological mashrab, especially Ash'ari Kasbah, and in many cases he prefers moderate algebra. The results of this research, which is based on a library method and descriptive-analytical method, show that Khaqani, while accepting predestination in human destiny, also talks about free will in some cases, and at the same time as a religious religion, in writing some poems, he expresses a way of thinking. And the teachings of Ash'ari thought are based on the Ash'ari theory of acquisition.
قرآن کریم.
ابن ندیم، محمّدبن اسحاق (1366) الفهرست، ترجمه و تحقیق محمّدرضا تجدّد، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
اسداللهی، خدابخش و ثریا کریمی (1400) «جایگاه عدل در اشعار خاقانی»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، سال 11، شماره 3، صص 107-137.
اشعری، ابوالحسن علی‌بن اسماعیل (1362) مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ترجمه محسن مؤیدی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
اوجبی، علی (1375) کلام جدید در گذر اندیشه‌ها، تهران: انتشارات اندیشه.
بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر (1367) الفرق بین الفرق، ترجمه محمّدجواد مشکور، چاپ چهارم، تهران: انتشارات اشراقی.
جرجانی، میرسید شریف (1377) تعریفات، ترجمه حسن سید عرب و سیما نوربخش، تهران: انتشارات فرزان.
حلبی، علی‌اصغر (1373) تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، تهران: انتشارات اساطیر.
خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل‌بن‌علی (1368) به کوشش سید ضیاء الدین سجادی، چاپ سوم، تهران: انتشارات زوّار.
خسروپناه، عبدالحسین (1390) کلام جدید با رویکرد اسلامی، چاپ دوم، تهران: انتشارات معارف.
سجادی، سیدجعفر (1362) فرهنگ معارف اسلامی، جلد اوّل، چاپ دوم، تهران: انتشارات شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم (1350) الملل و النحل، ترجمه سید محمدرضا جلالی نائینی، جلد اول، تهران: انتشارات اقبال.
شیخ، سعید (1369) مطالعات تطبیقی در فلسفه اسلامی، ترجمه مصطفی محقق داماد، تهران: انتشارات خوارزمی.
شیخ‌الاسلامی، اسعد (1363) تحقیقی در مسائل کلامی از نظر متکلّمان اشعری و معتزلی، چاپ دوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
صفا، ذبیح‌الله (1366) تاریخ ادبیات در ایران، جلد اوّل، چاپ هفتم، تهران: انتشارات فردوس.
ــــــــــ . (1366) تاریخ ادبیات در ایران، جلد دوم، چاپ هفتم، تهران: انتشارات فردوس.
غزالی، امام محمّد (1384) قواعد العقاید، ترجمه علی‌اصغر حلبی، تهران: انتشارات جامی.
فاخوری، حنا و خلیل الجر (1358) تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالمحمّد آیتی، چاپ دوم، تهران: انتشارات زمان.
فرمانیان، مهدی (1389) آشنایی با فرق تسنن، چاپ دوم، تهران: انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
ـــــــــــ (1389) آشنایی با فرق تشیّع، چاپ دوم: تهران: انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
کاشانی، عزّالدین محمود (1381) مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، چاپ ششم، تهران: انتشارات هما.
کوربن، هانری (1361) تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه اسدالله مبشری، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
محمدزاده، عباس‌علی (1380) بررسی افکار اشاعره در شعر شاعران قرن ششم: انوری، نظامی و خاقانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی اسماعیل قافله‌باشی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین.
محرمی، غلامحسین (1384) تاریخ تشیع، چاپ سوم: تهران: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
مطهری، مرتضی (1367) آشنایی با علوم اسلامی (کلام ـ عرفان ـ حکمت عملی)، جلد دوم، چاپ پنجم، تهران: انتشارات صدرا.
مونتگمری وات، ویلیام (1370) فلسفه و کلام اسلامی، ترجمه ابوالفضل عزّتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
نظامی گنجه‌ای، الیاس بن یوسف (1379) مخزن‌الاسرار، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ چهارم، تهران: انتشارات قطره.
یعقوبی جنبه‌سرایی، پارسا (1394) «نظم و کارکرد گفتمان فلسفه ستیزانه خاقانی»، فصلنامه ادب پژوهی، سال 12، شماره 32، صص 9-29.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 154 ـ 129
بررسی نظریه کسب اشعری
و برخی از مباحث کلامی در دیوان خاقانی
شاهرخ حکمت 1
|
چکیده
ابوالحسن علی‌بن‌اسماعیل اشعری (260-330 ه) برای یافتن راه میانه یا جبر متوسط میان اندیشه‌های تفویض معتزلی و جبرگرایی اشعری، نظریه «کسب» را مطرح و اعلام کرد که خداوند خالق کردارهای ارادی انسان است و انسان کاسب این کردارهاست. وی کسب را اقتران قدرت خدا و انسان دانست و بر این اعتقاد بود که فعل ارادی در پی این اقتران صورت می‌پذیرد. بر این اساس، انسان در وجود فعل ارادی خود تأثیر ندارد و تنها محل فعل خویش است. به همین سبب، جریان عادت الله موجب پدید آمدن قدرت و اختیار در انسان می‌شود و فعل ارادی وی انجام می‌پذیرد. بسیاری از علما، نظریه کسب را تعبیر دیگری از نظریه جبر و جبرگرایی دانسته‌اند. البته در جبرگرایی و کسب اشعری تطوری پیدا شد و برخی استادان کلام اشعری کوشیدند آن را به گونه‌ای دیگر تعبیر کنند. خاقانی شروانی (520-595 ه) یکی از بزرگترین شاعران ایرانی و از گویندگان طراز اوّل زبان فارسی است که با وجود پیروی از مذهب تسنّن به معتقدات و مقدسات شیعه به دیده تکریم می‌نگرد. خاقانی در مذهب تعصب دارد ولی از قشری بودن اجتناب می‌کند؛ با این همه به مشرب کلامی اشعری به ویژه کسب اشعری تمایل دارد و در بسیاری از موارد به جبر متوسط روی خوش نشان می‌دهد. نتایج این پژوهش که به شیوه‌ی کتابخانه‌ای و مبتنی بر روش توصیفی ـ تحلیلی است نشان می‌دهد که خاقانی در عین پذیرش جبر در سرنوشت انسان، در مواردی از اختیار هم سخن می‌گوید و در عین مذهب کلامی، در سرایش برخی از اشعار، بیانگر نحوه‌ای از افکار و تعالیم اندیشه اشعری با محوریّت نظریه کسب اشعری، می‌باشد.
واژگان کلیدی
[1] . دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.
Email: Sh-hekmat@iau-arak.ac.ir
تاریخ دریافت: 9/5/1401 پذیرش نهایی: 9/8/1401
