بازخوانی فتوای میرزای شیرازی در تحریم تنباکو؛ تأملی در تحلیل کارایی دین و فتوا در بستر تغییرات اجتماعی
محورهای موضوعی : کلام اسلامیحمید رضانیا شیرازی 1 , سید علیرضا دانا 2
1 - جامعة المصطفی
2 - دانشگاه بین المللی المصطفی، قم
کلید واژه: میرزای شیرازی, فتوا, تغییرات اجتماعی, فقه اجتماعی, تحریم تنباکو,
چکیده مقاله :
ادیان برخلاف آنچه که برخی ماده گرایان پنداشته اند، دربردارنده تأثیرات و کارامدی های مختلف هستند. یکی از نمونه های این کارامدی در مکتب شیعه، فتوای فقهای آن است. با مراجعه به تاریخ موارد متعددی از نفوذ فتوا و تأثیرات آن را می توان ملاحظه کرد؛ در این میان فتوای تحریم تنباکو از جانب میرزای شیرازی امروزه بمثابه یک نماد برای تبلور قدرت فتوای فقهای شیعه قلمداد می شود. با بررسی این فتوا می توان به آثار و پیامدهای گسترده ای که یک فتوا می تواند در اقشار مختلف جامعه برای زمان ها و حتی ملل مختلف ایجاد کند پی برد. فتوای کوتاه و قاطعی که چون آیات آسمانی در قلب ها نفوذ کرد و شکوهمندترین نهضت مردمی را پدید آورد که تا آن زمان در تاریخ بی مانند بود و یک سده پس از آن به انقلاب اسلامی منتهی شد. روش تحقیق در این نوشتار، تحلیلی – توصیفی و جمع آوری داده ها نیز اسنادی است. یافته های پژوهشی: 1- فتوای فقها و از جمله میرزای شیرازی یکی از موارد تبلور قدرت دین است 2- دین، ضمن نفوذ در لایه ها و سطوح متنوع اجتماعی حتماً در زیست جهانِ مردم، بیشترین نقش را دارد و قدرتمند‌ترین شاکله حیات اعتقادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی است. 3- نفوذ و مقبولیت فتوا در بین مردم، نشانه ی پیوند جامعه ودین و تبلور دین اجتماعی است.4- مقبولیت فتوا در اجتماع به مثابه حکم الهی، حکایت از تعبد جامعه در ابعاد احکام دینداری است.5- فتوا ضمن بیان حکم الهی، سبک زندگی و فرهنگ عامه را نیز متأثر می سازد.6- هنجارهای جامعه می‌توانند متأثر از فتوا شکل بگیرند.
Contrary to what some materialists have thought, religions contain different effects and functions. One of the examples of this efficiency in the Shia school is the fatwa of its jurists. By referring to the history, we can see many cases of influence of fatwa and its effects; In the meantime, Mirza Shirazi's fatwa banning tobacco is considered today as a symbol for the crystallization of the power of the fatwa of Shiite jurists. By examining this fatwa, one can understand the wide effects and consequences that a fatwa can create in different strata of society for different times and even different nations. The short and decisive fatwa penetrated the hearts like heavenly verses and created the most glorious people's movement that was unparalleled in history up to that time and led to the Islamic revolution a century later. The research method in this article is analytical-descriptive and data collection is also documentary. Research findings: 1- The fatwa of jurists, including Mirza Shirazi, is one of the cases of the crystallization of the power of religion. 2- Religion, while influencing various social layers and levels, definitely plays the greatest role in people's lives and is the most powerful form of religious life. It is cultural, social and political. 3- The influence and acceptability of fatwa among people is a sign of the connection between society and religion and the crystallization of social religion. 4- The acceptance of fatwa in society as a divine decree is an indication of the worship of the society in terms of religious orders. 5- Fatwa is also an expression of divine decree. It also affects the lifestyle and popular culture. 6- Society's norms can be formed under the influence of fatwa.
قرآن کریم
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، گردآورنده احمد بن محمد حسینی، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
------، طبقات اعلام الشیعه و نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی و محمد طباطبایی، مشهد، دارالمرتضی للنشر، الطبعة الثانیة، ۱۴۰۴ق.
آدمیت، فریدون، شورش بر امتیازنامه رژی، تهران، پیام، 1360
اصفهانی کربلایی، حسن، تاریخ دخانیه: یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو، به کوشش رسول جعفریان، قم، دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۷ش.
امین، سید محسن، اعیان الشیعة، تحقیق حسن امین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
انصاری، ناصرالدین، «آثار و تألیفات میرزای شیرازی»، حوزه، دوره نهم شماره ۵۰و۵۱، خرداد، تیر و مرداد ۱۳۷۱ش.
باربور، ایان، دین و علم، ترجمه پیروز فطورچی، انتشارت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ،1392.
------، علم ودین، ترجمه خرمشاهی،تهران : مرکز نشر دانشگاهی، سوم 1379، ش.
حسینی، سید علی، «نگاهی تطبیقی به مدرسه قم و نجف»، رهنامه پژوهش، شماره ۷، بهار ۱۳۹۰ش.
دارابی، بهنام، حوزه علمیه تقریب‌گرای سامرا و نقش میرزای شیرازی، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۳۱، بهار ۱۳۹۲ش.
رضانیا شیرازی، حمید، باز خوانش فرضیه ثبوت (فیکسیسم) با فرضیه تکامل انواع (ترانسفورمیسم) و ارتباط آن با رویکرد قرآن کریم ، فصلنامه مطالعات قرآنی ، پاییز،1399 ش.
------، واکاوی مناسبات علم و دین در نگاه هانس کونگ، فصلنامه پزوهشهای اعتقادی - کلامی، بهار ،1394 ش.
------، «قرآن و نظریه فرگشت ارزیابی نظریه کلارک بر پایه دیدگاه علامه طباطبایی و استاد جوادی آملی»، فصلنامه علوم قران و تفسیر معارج، زمستان 1396ش.
------، تحلیل دید گاه الوین پلانتینگا در رفع تضاد میان علم و دین، فصلنامه پژوهشهای اعتقادی - کلامی، زمستان 1400 ش.
شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، قم: مؤسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۸۹ش.
صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق، تصحیح و تعلیق: علی أکبر الغفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۵ ق.
صحتی سردرودی، محمد، گزیده سیمای سامرا سینای سه موسی، تهران، مشعر، ۱۳۸۸ش.
مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، در مشروطه چه گذشت؟، تهران، قدر ولایت، ۱۳۸۹ش.
مدنی بجستانی، سید محمود، «میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا»، در گلشن ابرار(ج۱)، تهیه و تدوین جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، زیرنظر پژوهشکده باقرالعلوم وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، قم، نشر معروف، ۱۳۸۵ش.
مدنی، سید محمود، میرزای شیرازی؛ احیاگر قدرت فتوا، قم، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، زمستان ۱۳۷۱ش.
مطلبی، سید ابوالحسن، «نجوم امت: حضرت آیت‌الله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، مجله نور علم: نشریه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بهمن ۱۳۷۰-اردیبهشت ۱۳۷۱ش، ش۴۳-۴۴.
ربانی ،محمد باقر، فقه اجتماعی، قم، 1393، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع).
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 142 ـ 123
حمید رضانیا شیرازی 1
سید علیرضا دانا 2
|
ادیان برخلاف آنچه که برخی مادهگرایان پنداشتهاند، دربردارنده تأثیرات و کارامدیهای مختلف هستند. یکی از نمونههای این کارامدی در مکتب شیعه، فتوای فقهای آن است. با مراجعه به تاریخ موارد متعددی از نفوذ فتوا و تأثیرات آن را میتوان ملاحظه کرد؛ در این میان فتوای تحریم تنباکو از جانب میرزای شیرازی امروزه بمثابه یک نماد برای تبلور قدرت فتوای فقهای شیعه قلمداد میشود. با بررسی این فتوا میتوان به آثار و پیامدهای گستردهای که یک فتوا میتواند در اقشار مختلف جامعه برای زمانها و حتی ملل مختلف ایجاد کند پی برد. فتوای کوتاه و قاطعی که چون آیات آسمانی در قلبها نفوذ کرد و شکوهمندترین نهضت مردمی را پدید آورد که تا آن زمان در تاریخ بیمانند بود و یک سده پس از آن به انقلاب اسلامی منتهی شد. روش تحقیق در این نوشتار، تحلیلی – توصیفی و جمعآوری دادهها نیز اسنادی است. یافتههای پژوهشی: 1- فتوای فقها و از جمله میرزای شیرازی یکی از موارد تبلور قدرت دین است 2- دین، ضمن نفوذ در لایهها و سطوح متنوع اجتماعی حتماً در زیست جهانِ مردم، بیشترین نقش را دارد و قدرتمند‌ترین شاکله حیات اعتقادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی است. 3- نفوذ و مقبولیت فتوا در بین مردم، نشانهی پیوند جامعه ودین و تبلور دین اجتماعی است.4- مقبولیت فتوا در اجتماع به مثابه حکم الهی، حکایت از تعبد جامعه در ابعاد احکام دینداری است.5- فتوا ضمن بیان حکم الهی، سبک زندگی و فرهنگ عامه را نیز متأثر میسازد.6- هنجارهای جامعه می‌توانند متأثر از فتوا شکل بگیرند.
واژگان کلیدی
میرزای شیرازی، فتوا، تغییرات اجتماعی، فقه اجتماعی، تحریم تنباکو.
[1] . دانشیار گروه علمی منطق فهم دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قم، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: hamidrezania@miu.ac.ir
[2] . استاد همکار دانشگاه بین المللی المصطفی، قم، ایران.
Email: ali.dana@gmail.com
تاریخ دریافت: 17/4/1401 پذیرش نهایی: 14/7/1401
