واکاوی فرصت‌ها و چالشهای پیش روی تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی در ایران
محورهای موضوعی :
بهروز روستاخیز
1
,
سمیه کاظمی
2
1 - استادیار مردم‌شناسی و عضو پژوهشکدة مطالعات و سیاست‌گذاری اچتماعی دانشگاه علامه طباطبائی؛ تهران، ایران
2 - دانشجوی دکترای تخصصی پژوهش هنر دانشگاه الزهرا؛ تهران، ایران
کلید واژه:
چکیده مقاله :
تشکل‌های تعاونی به‌مثابة نهادهایی کهن که متکی بر سرمایۀ اجتماعی هستند، در دوران مدرن نیز از یاریگران دولت‌ها در حل مسائل اجتماعی تلقی می‌شوند. در قوانین ایران نیز با هدف بهره‌گیری از ظرفیت این نهادها، ابتکاراتی چون تأسیس تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی مطرح شده است. اما این تعاونیها در عمل با چالش‌هایی مواجه بوده‌اند که موجب عدم‌توفیق آن‌ها شده است. از همین رو، پژوهش حاضر مبتنی بر یک رویکرد کیفی و با هدف دستیابی به راهبردهایی پیشنهادی در جهت استفاده از ظرفیت‌ها و فرصت‌های موجود برای تعاونیهای مذکور به‌منظور مقابله با چالشهای پیش روی آن‌ها انجام شده است. در این راستا در پژوهش توصیفی-تحلیلی حاضر علاوه بر منابع و اسناد مکتوب و اینترنتی، متن گفت‌وگو با ۳۰ نفر از صاحب‌نظران، ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان این حوزه نیز به شیوة «تحلیل مضمون» تحلیل شده است. بر اساس نتایج این پژوهش، تعاونیهای مذکور از «ظرفیت‌ها و فرصت‌های قانونی تسهیلگر»، امکان «نیل به انتفاع عمومی در چهارچوب ظرفیت‌ها و فرصت‌های اقتصادی» و پتانسیل «شکوفایی ظرفیت‌های بومی و محلی شهرستانها» برخوردارند و در برابر خود، چالش‌هایی همچون «رویه‌های قانونی دستوپاگیر و عدم‌ضمانت اجرایی آن‌ها»، «تعامل نامطلوب و حمایت‌نکردن بایستة ساختارهای دولتی از تعاونیها»، «دشواری در تأمین مالی فعالیت‌ها» و «نهادینه‌شدن بی‌اعتمادی به تعاونیها» را دارند. در نهایت، بر اساس یافته‌های پژوهش، این راهبردها برای موفقیت تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی پیشنهاد شده است: «تدقیق قوانین»؛ «اعتمادسازی ساختاری»؛ «تبلیغات کارآمد و آموزش»؛ «توسل به مدیریت تاب‌آور»؛ «شبکه‌سازی»؛ و «کارآفرینی اجتماعی مبتنی بر احصاء و استفاده از ظرفیت‌های محلی».
Cooperatives are the old institutions reliant on social capital to solve social problems. Also, in modern times, they are considered helpers of governments in solving social issues. In Iranian law, initiatives such as the establishment of “Development and Civil of Counties Cooperatives” have been proposed to utilize the capacity of these institutions. Nevertheless, in practice, these cooperatives have faced challenges that have led to their failure. Therefore, the present study, which is based on a qualitative approach, aims to achieve the proposed strategies to use these cooperatives’ existing capacities and opportunities to meet the challenges facing them. In this regard, in the present descriptive-analytical research, in addition to written and online sources and documents, the text of the conservations with 30 of this field’s experts, beneficiaries, and involved people has also been analyzed through “content analysis.” According to the results of this study, the mentioned cooperatives have the capacities and opportunities, such as “facilitative legal capacities and opportunities,” the possibility of “achieving public benefit within the framework of economic capacities and opportunities,” and the potential of “flourishing local and indigenous capacities of cities.” On the other hand, they face challenges such as “cumbersome legal procedures and their non-implementation,” “undesirable interaction and improper support of government structures for cooperatives,” “difficulty in financing activities,” and “Institutionalizing distrust of cooperatives.” Finally, based on the research findings, the following strategies have been proposed for the success of “Development and Civil of Counties Cooperatives”: “clarification of laws,” “using resilient management,” “networking,” and “social entrepreneurship based on the comprehending and use of local capacities,” “structural trust,” and “effective advertising and education” strategies.
فصلنامه راهبرد توسعه/ سال هیجدهم/ شماره 4 (پیاپی72)/ زمستان 1401/ 91-48
Quarterly Journal of Development Strategy, 2023, Vol. 18, No.4 (72), 48-91
واکاوی فرصت‌ها و چالشهای پیش روی
تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی در ایران1
بهروز روستاخیز2
سمیه کاظمی3
(تاريخ دريافت 31/3/1401 ـ تاريخ تصويب 30/6/1401)
نوع مقاله: علمی ترویجی
چكيده
تشکل‌های تعاونی به‌مثابة نهادهایی کهن که متکی بر سرمایۀ اجتماعی هستند، در دوران مدرن نیز از یاریگران دولت‌ها در حل مسائل اجتماعی تلقی می‌شوند. در قوانین ایران نیز با هدف بهره‌گیری از ظرفیت این نهادها، ابتکاراتی چون تأسیس تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی مطرح شده است. اما این تعاونیها در عمل با چالش‌هایی مواجه بوده‌اند که موجب عدم‌توفیق آن‌ها شده است. از همین رو، پژوهش حاضر مبتنی بر یک رویکرد کیفی و با هدف دستیابی به راهبردهایی پیشنهادی در جهت استفاده از ظرفیت‌ها و فرصت‌های موجود برای تعاونیهای مذکور به‌منظور مقابله با چالشهای پیش روی آن‌ها انجام شده است. در این راستا در پژوهش توصیفی-تحلیلی حاضر علاوه بر منابع و اسناد مکتوب و اینترنتی، متن گفت‌وگو با ۳۰ نفر از صاحب‌نظران، ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان این حوزه نیز به شیوة «تحلیل مضمون» تحلیل شده است. بر اساس نتایج این پژوهش، تعاونیهای مذکور از «ظرفیت‌ها و فرصت‌های قانونی تسهیلگر»، امکان «نیل به انتفاع عمومی در چهارچوب ظرفیت‌ها و فرصت‌های اقتصادی» و پتانسیل «شکوفایی ظرفیت‌های بومی و محلی شهرستانها» برخوردارند و در برابر خود، چالش‌هایی همچون «رویه‌های قانونی دستوپاگیر و عدم‌ضمانت اجرایی آن‌ها»، «تعامل نامطلوب و حمایت‌نکردن بایستة ساختارهای دولتی از تعاونیها»، «دشواری در تأمین مالی فعالیت‌ها» و «نهادینه‌شدن بی‌اعتمادی به تعاونیها» را دارند. در نهایت، بر اساس یافته‌های پژوهش، این راهبردها برای موفقیت تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی پیشنهاد شده است: «تدقیق قوانین»؛ «اعتمادسازی ساختاری»؛ «تبلیغات کارآمد و آموزش»؛ «توسل به مدیریت تاب‌آور»؛ «شبکه‌سازی»؛ و «کارآفرینی اجتماعی مبتنی بر احصاء و استفاده از ظرفیت‌های محلی».
واژه‌های کلیدی: ظرفیت‌های بومی و محلی؛ فرصت‌ها و چالشهای قانونی؛ توسعة اجتماعی و اقتصادی؛ تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی.
۱- مقدمه و بیان مسئله
شرکت‌های تعاونی که تحت عنوان بخش سوم اقتصاد هم تعریف می‌شوند (نک: والنتینو و لیوپول4، ۲۰۲۱)، نهادهایی برآمده از نیروی سوم، یعنی آحاد جامعه در برابر دو نیروی بازار و دولت، هستند (نک: گوتمن5، ۲۰۲۰: ۳۴). این نهادها به‌دلیل اتکا بر سرمایههای اجتماعی‌شان، نسبت به نهادهای بازار آزاد که متکی بر سرمایههای اقتصادی‌شان هستند، ثبات و واکنش‌پذیری بیشتری دارند (نک: اتحادیۀ اروپا6، ۲۰۱۱؛ میتون و پلنر7، ۲۰۱۵: ۵۱۱). با توجه به این ظرفیت تعاونیها، بسیاری از دولت‌ها و جوامع مدرن برای فائق‌آمدن بر بسیاری از مسائل و مشکلات‌شان، از این نهادها بهره می‌گیرند؛ برای مثال، طبق گزارش اتحادیة بین‌المللی تعاون8 (2017)، در حدود ۱۰ درصد از جمعیت جهان در قالب تعاونیها مشغول‌به‌کار هستند.
مرور قوانین کشورمان نیز نشان می‌دهد که موضوع حضور مؤثر تعاونیها در سپهر اقتصادی و اجتماعی جامعه، در ایران نیز موضوعی همواره‌مطرح بوده است؛ چنان‌که در اغلب اسناد توسعه‌ای کشور، بر ضرورت ارتقاء سهم بخش تعاون در اقتصاد کشور دست‌کم به میزان ۲۵ درصد تأکید گردیده است (نک: قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل‌وچهارم قانون اساسی، 138۶؛ سند توسعة بخش تعاون، 1392). اما نگاه به وضعیت بخش تعاونی در ایران نشان می‌دهد که علی‌رغم رشد کمّی تعاونیهای رسمی در دهه‌های اخیر، همکاری‌های تعاو‌ن‌گونه در واقعیت و به‌ویژه پس از گسترش شتابان شهرنشینی در ایران رو به افول گذاشته‌اند. در حالی که اکنون با عنایت به چنین مسائلی، یعنی شهری‌شدن شتابان و شکل‌گیری شهرهای اقماری و مسائل تبعی‌ای همچون بیکاری فزاینده و فقر گسترده به‌موازات افزایش شکاف‌های طبقاتی و فربه‌گی بیش از پیش صاحبان ثروت، لزوم حضور پُرقدرت مردم در حل مسائل کشور در قالب تعاونی، بیشتر احساس می‌شود.
با توجه به این ضرورت، نظام جمهوری اسلامی ایران دست به ابتکارات تسهیل‌گرانه‌ای چون تأسیس «شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی» زده است. تشکیل تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی بر اساس قانونی در ۲۸ آذر سال ۱۳۸۹ تصویب شد و پس از طی مراحل قانونی، هیئت‌وزیران اساسنامۀ آن را در ۲۴ آبان ۱۳۹۱ ابلاغ کرد (اساسنامة نمونه شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی، 1391). این تعاونیها به‌منظور تسریع در رشد و توسعة شهرستانها، هدایت منابع مردمی به بخش‌های تولیدی، بسترسازی برای ورود بخش‌های تعاونی به فعالیت‌های اقتصادی و با رویکرد نظری حرکت در جهت فقرزدایی، تمرکززدایی و بهره‌گیری از مشارکت مردمی و ظرفیت‌های محلی برای توسعۀ محلی و نیز جلوگیری از رانت شکل گرفتند (رستمی شهربابکی، ۱۳۹۷). اهداف، ظرفیت‌ها و امتیازات قیدشده برای تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، آن‌ها را در توسعۀ مناطق مختلف کشور اثرگذار نشان می‌دهد اما واقعیت آن است که بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و فرصت‌های متعدد این تعاونیها تا حد زیادی به خلاقیت و دانش مدیران تعاونیها وابسته است و بر اساس اطلاعات اندک موجود، تعداد کمی از تعاونیها در بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها موفق بوده‌اند.
از میان این نمونه‌های موفق می‌توان به تعاونی توسعه و عمران شهرستان اسکو اشاره کرد که از جمله فعالیت‌های چشمگیر آن با توجه به ظرفیت‌های منطقه، ایجاد توتستان در زمین‌های بایر شهرستان برای فراهم‌سازی خوراک کرم ابریشم، ایجاد کارگاه ابریشم‌کشی، حمایت از تولید و عرضۀ چاپ باتیک و ایجاد بازارچۀ صنایع‌دستی و تولیدات محلی آذربایجان جهت تکمیل و بومی‌سازی زنجیرۀ ابریشم است (نک: وب‌گاه شرکت تعاونی توسعه و عمران اسکو، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸). تعاونی توسعه و عمران شهرستان قم نیز از تعاونیهای موفقی است که از مهم‌ترین فعالیت‌های آن انعقاد تفاهم‌نامۀ همکاری در حوزۀ گردشگری زیارتی با کشور عراق و در حوزۀ ایجاد برند حلال با کشور چین است (وب‌گاه شرکت تعاونی توسعه و عمران شهرستان قم، ۱۳۹۹؛ وب‌گاه شرکت تعاونی توسعه و عمران شهرستان قم، بی‌تا). تعاونی توسعه و عمران شهرستان شاهرود نیز با توجه به ظرفیت‌های این شهرستان، در چهار بخش خدمات، کشاورزی، انرژی و گردشگری فعالیت دارد (وب‌گاه ادارۀ کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی خراسان جنوبی، ۱۳۹۸).
در مجموع بررسی‌ها نشان می‌دهد که در اجرای قانون تأسیس تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، برای افزایش کمّیت تعاونیهای مذکور تلاش زیادی صورت گرفته و اخبار تبلیغاتی زیادی در رسانه‌ها از تأسیس این تعاونیها در شهرستان‌های مختلف مخابره شده است؛ اما بر اساس گفت‌وگوهای انجام‌شده از جمله در گروه واتساپی «تعاونیهای توسعه و عمران ایران اسلامی»، تنها ۱۲۲ تعاونی از این نوع تشکیل شده‌اند (گروه واتساپی تعاونیهای توسعه و عمران ایران اسلامی، ۱۴۰۰). با وجود این، گرچه سرعت تأسیس این تعاونیها در سال‌های اخیر بیشتر شده است (رستمی شهربابکی، ۱۳۹۷: ۱۸) و تعدادی از تعاونیهای تأسیس‌شده نیز موفقیت‌هایی کسب کرده‌اند، گزارشات منتشرشده از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷ توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نشان می‌دهد در مجموع، موفقیت مطلوبی از نظر تعداد و فعالیت‌های انجام‌شده، نداشته‌اند (نک: همدانی، ۱۳۹۴الف و ب؛ ۱۳۹۵؛ ۱۳۹۶؛ ۱۳۹۷).
با توجه به نکات فوق، دستیابی به پاسخ دو سؤال اهمیت می‌یابد: یک) چه موانع و چالش‌هایی موجب شده که تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی نتوانند به موفقیت مطلوب دست یابند؛ و دو) چه راهبردهایی ممکن است به آن‌ها در جهت نیل به توفیق موردانتظار کمک کند؟ بنابراین، این مقاله در جهت نیل به هدف اصلی ارائۀ راهبردهای پیشنهادی برای مقابلۀ تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی با چالش‌ها، و بهره‌گیری از ظرفیت‌های این تعاونیها در جهت دستیابی به توسعۀ محلی و اجتماعی کشور گام برمی‌دارد.
۲- مبانی نظری و پیشینة تجربی پژوهش
بر اساس تعریف اتحادیۀ اروپا9 (2011) از بنگاه‌های اجتماعی، تعاونیها که در زمرۀ این بنگاه‌ها قرار می‌گیرند، بیش از اینکه به سود و اهداف سازمانی خود بیندیشند، اهداف خود را در راستای توسعه و بهبود وضعیت جامعه قرار داده‌اند (عنبری، ۱۳۸۵: ۱۹۱). مدیریت بنگاه‌های اجتماعی، باز و دموکراتیک و بر مبنای عدالت اجتماعی است و همۀ کارمندان، مصرف‌کنندگان و سایر ذی‌نفعان، در مدیریت آن مشارکت دارند. سود این شرکت‌ها نیز برای دستیابی به اهداف اجتماعی‌شان مجدداً در آن‌ها سرمایه‌گذاری می‌شود (اتحادیۀ اروپا، ۲۰۱۱). بنابراین، این شرکت‌ها علاوه بر «ارزش اقتصادی»، «ارزش اجتماعی» هم خلق می‌کنند (دُه10، ۲۰۲۰: 4-2). افزون بر این، این بنگاه‌های اقتصادی-اجتماعی با ایجاد آگاهی از تأثیر و اهمیت اعضا در نظام محلی، به اعضای خود حس امنیت و تعلق اجتماعی و اعتمادبه‌نفس می‌دهند که نشانگر منافع روانشناختی تعاونی‌هاست (سانیانگ و هوانگ11، ۲۰۰۸: ۶۷۵).
اتحادیۀ بین‌المللی تعاونی هم‌سو با تعریف بنگاه اجتماعی، تعاونی را نیز انجمنی خودمختار معرفی کرده است. در این تعریف، تعاونی، شش ارزش پایه‌ای «خودیاری، خودمسئولیتی، دموکراسی، مساوات، عدالت و همبستگی» (۲۰۱۸) دارد. اصول تعاونی هم شامل موارد زیر است: ۱) داوطلبانه‌بودن و آزادبودن عضویت؛ ۲) کنترل دموکراتیک؛ ۳) مشارکت اقتصادی اعضا؛ ۴) استقلال و خودکفایی؛ ۵) آموزش و پرورش و آگاه‌سازی؛ ۶) همکاری بین تعاونیها؛ ۷) توجه به جامعه (اتحادیۀ بین‌المللی تعاونی، ۲۰۱۸). پایبندی به ارزش‌ها و اصول ذکرشده، می‌تواند ضامن موفقیت تعاونیها باشد. تلفیق اصول مربوط به آموزش، جمعی‌بودن و همکاری مشترک، با اصول مربوط به عضویت، کنترل دموکراتیک، مشارکت اقتصادی و خودگردانی، همچنین به شکل‌گیری مفهوم کارآفرینی اجتماعی در این گفتمان کمک کرد (ریدلی-داف12، ۲۰۱۸: ۵) که به‌مثابة یکی از کارکردهای تعاونیها در جهت توسعۀ اجتماعی تلقی می‌گردد.
تعاونیها صرف‌نظر از الزام به تبعیت از اصول فوق و در نتیجه، شباهت در نوع ساختار و قوانین کلی، بسته به دورۀ زمانی، جغرافیای سرزمینی، سیستم طبقاتی، بخش‌بندی‌ها و روابط اقتصادی و اجتماعی و نیز رویکردهای فکری، تنوع زیادی یافته‌اند (مِرِت و والزِر13، ۲۰۰۴: ۲۵) که به‌اختصار در جدول شماره (۱) قابل‌مشاهده است.
جدول شماره (۱) - گونه‌ها و انواع کلی تعاونی بر اساس معیارهای جهانی
معیار دسته‌بندی | نوع تعاونی | توضیحات |
|---|---|---|
تنوع فعالیت | تک‌منظوره | تنها در یک نوع فعالیت مشارکت دارند. |
چندمنظوره | در فعالیت‌های متنوعی مشارکت دارند. | |
نوع مالکیت | تعاونیهای کارگری یا کارگر- مالک | مالکان تعاونی، کارگران یا کارمندان آن بوده و در کنترل آن هم مشارکت دارند. |
تعاونیهای کاربر یا مشتری- مالک | مالکان تعاونی لزوماً در آن کار نمی‌کنند. | |
ماهیت اعضا- مالکان | مصرف‌کنندگان | |
کارگری | ||
تولیدکنندگان | ||
خرید / خدمات | برای کاهش هزینه‌های صاحبان مشاغل مستقل و بیشتر، سازمان‌ها تأسیس می‌شود. | |
مسکن | ||
با سهام‌دار ترکیبی | از ذی‌نفعانی با گرایشات فعالیتی متنوع تشکیل شده است. | |
مدل‌های سازمانی مبتنی بر حق مالکیت شرکت | سنتی | سهام آن غیرقابل انتقال، ترقی و بازخرید است و سرمایه به اعضا برمی‌گردد. |
سرمایه‌گذاری نسبی | سهام آن غیرقابل انتقال و ترقی، ولی قابل بازخرید است و سرمایه متناسب با میزان حمایت به اعضا برمی‌گردد. | |
عضو- سرمایه‌گذار | سهام آن غیرقابل انتقال، ولی قابل ترقی و بازخرید است و سرمایه به اعضا برحسب میزان حمایت و به سرمایه‌گذاران بر حسب میزان سرمایه برمی‌گردد. | |
نسل جدید | سهام آن قابل انتقال و ترقی، ولی غیرقابل بازخرید است و سرمایۀ آن به اعضا و سرمایه‌گذاران خارجی برمی‌گردد. | |
ائتلافی | قابلیت انتقال، ترقی و بازخرید سهام آن و نیز مرجع بازگشت سرمایه متغیر است. | |
سهامی- سرمایه‌گذار | سهام آن قابل انتقال، ترقی و بازخرید است و سرمایۀ آن به اعضاء و سرمایه‌گذاران خارجی برمی‌گردد. | |
تبدیل‌شده به شرکت سرمایه‌محور | سهام آن قابل انتقال، ترقی و بازخرید است و مرجع سرمایه در آن سرمایه‌گذاران هستند. | |
استراتژی تأمین مالی | سنتی | روش‌های تأمین مالی آن از طریق بانک و سایر نهادهای مالی، سهام اعضا، سرمایۀ سهام تخصیص‌نیافته، ذخایر، استقراض از نهادهای وام‌دهنده و بدهی فرعی است. |
حمایتی | روش‌های تأمین مالی آن از طریق برنامۀ سرمایه‌پایه، اوراق ظرفیت، طرح‌های اجباری مشارکت در سهام، ذخیرۀ مازاد برگشتی، انتشار سهام جایزه ورای سود، صندوق بازنشستگی اعضا، واحدهای مشارکتی، ذخیرۀ سرمایه بر حسب واحد، ذخایر سرمایۀ چرخشی و وام‌های چرخشی است. | |
مستقیم | روش‌های تأمین مالی آن در قالب خرید سهام عادی یا ممتاز، صدور گواهی عضویت یا سایر گواهی‌های سرمایه‌گذاری، بازار مستثنا، سند تعهد، اوراق قرضۀ محلی، طرح سهام کارکنان و دریافت وثیقه از اعضا است. | |
تنظیم: نگارندگان
در ایران نیز در حال حاضر، تعاونیهای متنوعی وجود دارد (نک: نظری علی‌آباد و حکیم‌جوادی، ۱۳۸۸: ۱؛ خورشیدی تطف و همکاران، ۱۳۸۶: ۲۰) که به اختصار در جدول شماره (۲) ذکر می‌شود.
جدول شماره (۲) - گونه‌های متنوع تعاونی در ایران
معیار دسته‌بندی | نوع تعاونی | توضیحات |
|---|---|---|
نوع عضویت | عام | عضویت در آن‌ها برای همه آزاد است و تعاونیهای فراگیر ملی را نیز در بر می‌گیرد. |
خاص | عضویت در آن‌ها فقط برای گروه‌هایی خاص است. | |
نوع فعالیت | تولیدی | در امور تولیدی در حوزه‌هایی مانند کشاورزی، دامداری، پرورش و صید ماهی، شیلات، صنعت‌ومعدن، عمران شهری و روستایی و عشایری فعالیت می‌کنند. |
| توزیعی | نیاز مشاغل تولیدی یا مصرف‌کنندگان عضو خود را به‌منظور کاهش قیمت‌ها و هزینه‌ها فراهم می‌کنند. |
نوع هدف | اشتغال‌زایی برای اعضای خود | تعاونیهای کاریابی و کارآفرینی از این نوع‌اند. |
تأمین نیاز و ارتقای رقابت‌پذیری بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط | عمدتاً به فعالیت توزیعی و خدمات به اعضای خود که صاحبان مشاغل و بنگاه‌های کوچک و متوسط هستند، می‌پردازند. | |
تأمین نیازهای رفاهی اعضا | اغلب در رشته‌های بازرگانی، ساخت‌وساز و فعالیت‌های اعتباری مشغول هستند. | |
گرایش فعالیت | کشاورزی | |
صنعتی | ||
معدنی | ||
عمرانی | ||
فرش دستباف | شامل تعاونیهای تولید و تأمین نیاز تولیدکنندگان فرش دستباف است. | |
خدمات | شامل تعاونیهای اشتغال‌زایی خدماتی و تأمین نیاز مشاغل خدماتی است. | |
تأمین نیاز تولیدکنندگان | شامل تولیدکنندگان رشته‌های مختلف اعم از کشاورزی، صنعتی، صنوف تولیدی و خدمات فنی می‌شود. | |
تأمین نیاز مصرف‌کنندگان | شامل تعاونیهای مصرف کارمندی، کارگری، محلی، آزاد، مرزنشینان و صنوف توزیعی می‌شود. | |
حملونقل | شامل تعاونیهای اشتغال‌زایی، حملونقل و تأمین نیاز خودروداران می‌شود. | |
مسکن | شامل تعاونیهای مسکن کارگری، کارمندی و آزاد می‌شود. | |
اعتبار | شامل تعاونیهای مالی و اعتباری کارگری، کارمندی و آزاد می‌شود. | |
مصرف آموزشگاهی | ||
چندمنظوره | ||
تنظیم: نگارندگان؛ برگرفته از خورشیدی تطف و همکاران، ۱۳۸۶
در این میان، بنا بر اساسنامۀ شرکت‌های «توسعه و عمران شهرستانی»، این شرکت‌ها از نوع متعارف و چندمنظوره هستند (اساسنامۀ نمونۀ تعاونی های توسعه و عمران شهرستانی، ۱۳۹۱)؛ بدین معنی که فعالیت‌های آن‌ها در حوزه‌های مختلف اعم از تولیدی، توزیعی، خدماتی و... می‌تواند باشد. بدین‌ترتیب با این گسترۀ فعالیت در عین محدودۀ جغرافیایی مشخص، می‌توانند با جلب اعتماد و مشارکت اجتماعی مردم شهرستان، چنان‌که زئولی و رادل14 (۲۰۰۵: ۴۳) عنوان می‌کنند، با تجمیع منابع خُرد محلی و به‌کارگیری آن‌ها در ساختاری جامعه‌گرا، ابزارهای مهمی برای توسعۀ اجتماعی تلقی شوند.
در پژوهشهای اندک پیشین به این ظرفیت و برخی از دیگر ظرفیت‌ها، فرصت‌ها و چالشهای پیش روی تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی پرداخته شده و پیشنهاداتی در جهت توفیق بیشتر آن‌ها ارائه گردیده است. نتایج ارزشمند پژوهشهای مذکور، در این مقاله نیز استفاده شده و با برخی از نویسندگان آن‌ها به‌عنوان خبره مصاحبه انجام شده است. وجه تمایز اصلی مقالۀ حاضر با این پژوهش‌ها در روش تحقیق و شیوۀ تحلیل و تعدادی از راهبردهای حاصل از تحلیل داده‌ها و نیز مدل پیشنهادی نهایی است. در جدول ۳ به این پژوهشهای بسیار معدود، به ترتیب سال انتشار از جدیدترین به قدیمی‌ترین اشاره می‌شود.
جدول شماره (۳) - خلاصه‌ای از پژوهشهای مرتبط
عنوان | نتیجه | |
|---|---|---|
وکیل‌الرعایا، غنیان، پوراحتشام، و اسلامی مفیدآبادی (۱۳۹۹) | تبیین و تدوین راهبردهای موثر بر مشارکت مردمی و بنیادهای توسعه‌ای در تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی با رویکرد کارآفرینی اجتماعی | نتایج حاصل از این پژوهش کمی -ارائه‌شده در یک همایش ملی- نشان می‌دهد که ابعاد توسعه‌ای شامل ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی و نیز ابعاد مشارکت مردمی، شامل احساس تعلق اجتماعی، همبستگی و تعاملات اجتماعی، رضایت شهروندان از زندگی، جنسیت و تحصیلات، بر عملکرد شرکت‌های توسعه و عمران شهرستانی با رویکرد کارآفرینی اجتماعی تأثیرگذار است. در نتیجه نویسندگان پیشنهاد می‌کنند این ابعاد برای توسعه و تبیین عملکرد شرکت‌های توسعه و عمران شهرستانی استفاده شوند. |
رستمی شهربابکی (۱۳۹۷) | مطالعه شرکت‌هاي تعاونی توسعه و عمران شهرستانها (گزارش طرح پژوهشی) | از عوامل فرصت‌ساز برشمرده‌شده برای تعاونیهای بررسی‌شده این موارد است: «وجود نیروهای متخصص و ماهر»؛ «ارتباط مناسب با فرمانداری»؛ «وجود فرصت‌های سرمایه‌گذاری صنعتی»؛ و «وجود اعتبارات بانکی». برخی از تهدیدهای پیش روی این تعاونیها بر اساس این پژوهش شامل این موارد است: «بالابودن بهرۀ بانکی»؛ «فقدان اعتبارات عمرانی»؛ «پایین‌بودن سطح درامد اهالی». در نهایت چهار سیاست راهبردی برای توفیق این تعاونیها پیشنهاد می‌شود: همکاری استراتژیک با نهادهای دولتی و مقامات شهرستان؛ ارتباط مؤثر با صاحبان سرمایه و شرکت‌های تعاونی شهرستان؛ «ایجاد و مدیریت سازمانی حرفه‌ای، مشارکتی متشکل از منابع انسانی متخصص با انگیزه و روحیه کار تیمی»؛ و استقرار مدیریت و تصمیم‌گیری مشارکتی در سطوح مختلف سازمان. |
همدانی (۱۳۹۴ الف) | آسیب‌شناسی تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی (گزارش) | به فرصت‌های قانونی موجود برای عموم تعاونیها به‌عنوان فرصت‌های تعاونیهای بررسی‌شده اشاره می‌کند از جمله اصل‌های ۴۳ و۴۴ قانون اساسی، سند چشم‌انداز بیست‌سالۀ کشور و قانون برنامۀ پنجم توسعه. چالشهای احتمالی برای تعاونیهای بررسی‌شده را نیز این‌گونه عنوان می‌کند: عدم ورود افراد ذی‌صلاح در هیئت‌مؤسس و هیئت‌مدیرۀ تعاونی؛ عدم همکاری دستگاه‌های اجرایی در واگذاری پروژه‌ها به تعاونیها؛ نبود نظارت مناسب و آموزش‌های لازم و حمایت‌های مالی کافی. راهبردهای پیشنهادی این پژوهش بدین ترتیب است: همکاری با شوراهای اسلامی؛ اِعمال نظارت از طریق دستگاه‌های قانونی ذی‌صلاح؛ ارائۀ آموزش‌های لازم و کاربردی؛ آگاهی‌بخشی به اعضا؛ گزارش‌گیری‌های مستمر از فعالیت تعاونیها؛ و برگزاری نشست‌های تخصصی با حضور مدیران تعاونیها و کارشناسان ذی‌ربط. |
۳- روش‌شناسی تحقیق
این پژوهش به‌لحاظ روش‌شناسی، مطالعه‌ای موردی است که با رویکرد کیفی و شیوه‌ای «توصیفی- تحلیلی» انجام شده است. جامعة مورد مطالعة این پژوهش، جدای از تمامی مکتوبات، اسناد و داده‌های تجربیِ در دسترس و مرتبط که برخی از آن‌ها در پایگاه‌های خبری و فضای مجازی منتشر شده بودند، همچنین شامل ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان در تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی و نیز خبرگان و صاحب‌نظران این حوزه بوده است. شیوة نمونه‌گیری نیز تدریجی، نظری و هدفمند بوده و تا «اشباع نظری» مقولات و مضامین ادامه یافته است. در همین راستا، نقطه‌نظرات 30 نفر، گردآوری و مورد تحلیل قرار گرفته است. داده‌های شفاهی به‌دست‌آمده از ۱۰ نفر از این افراد، از طریق گفت‌وگوی تلفنی پژوهشگران با آن‌ها به دست آمده است. داده‌های شفاهی ۱۳ نفر از آنان، از خلال اظهارنظر آنان در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی (۱۳۹۹) استخراج شده و ۷ نفر نیز در وبینارهای یلدای تعاون (۱۳۹۹) گفت‌وگو داشته‌اند. با توجه به محدودیت‌های این قالب نوشتاری، جدول مشخصات کامل این افراد به‌علاوة جدول بخشی از اسناد مرتبط با تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، در بخش ضمائم این مقاله ارائه گردیده است. شایان ذکر است که درج نام مصاحبه‌شوندگان در متن پژوهش، با اطلاع و رضایت خود آن‌ها صورت گرفته است.
برای تحلیل داده‌های گردآوری‌شده، از شیوه‌های کدگذاری و تکنیک‌هایی همچون «تحلیل مضمون» استفاده شده است. تحلیل مضمون یا تماتیک، تحلیل مبتنی بر استقراء تحلیلی است که در آن از طریق طبقه‌بندی داده‌ها و الگویابی درون‌داده‌ای و برون‌داده‌ای، یک سنخ‌شناسی تحلیلی به دست می‌آید. در این روش، زمانی که الگویی از داده‌ها به دست آمد، باید حمایت موضوعی از آن صورت گیرد. به‌عبارتی، تم‌ها از داده‌ها نشأت می‌گیرند (محمدپور، 1388: 137-136). فرایند کامل تحلیل مضمون داده‌های این پژوهش در سه مرحله انجام شده است: الف) تجزیه و توصیف متن؛ ب) تشریح و تفسیر متن؛ ج) ادغام و یکپارچه‌کردن مجدد متن. شایان ذکر است که همۀ این مراحل با تفسیر و تحلیل همراه بوده است؛ اما در هر مرحله از تحلیل، به سطح بالاتری از انتزاع دست یافته‌ایم.
در خصوص نحوة اعتباریابی یافته‌های پژوهش نیز باید اشاره داشت که اساساً منظور از «اعتبار»15 در پژوهشهای کیفی، بیشتر نوعی «قابلیت اعتماد»16 یا «اطمینان پذیری»17 است که به‌واسطة معیارهای متعددی قابل بررسی می‌باشد (کرسول18، 2007: 223- 200). بر این اساس، در پژوهش حاضر، راهبردهای متنوعی مد نظر قرار گرفته است. نخست آنکه سعی شده تا بهترین رهیافت روش‌شناختی برای مطالعه انتخاب شود؛ نظر به اهداف پژوهش که تأمل بر وضعیت تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی را در کلیت‌شان ایجاب نموده و پژوهشگران را ناگزیر از مطالعة رویه‌های موجود و طی‌شده در این خصوص می‌داشته است، بنابراین «مطالعة موردی» به‌عنوان بهترین روش تشخیص داده شده است. از سوی دیگر و با توجه به عدم وجود پیشینة مطالعاتی قابل اتکاء در این حوزه، ضرورت اتخاذ نوعی استراتژی اکتشافی به‌منظور پاسخ‌گویی به برخی از سؤالات پژوهش آشکار بوده است؛ در این راستا، بهره‌گیری از تکنیک‌های مطالعة کیفی در این پژوهش را می‌توان یک انتخاب آگاهانه و هدفمند تلقی کرد. با وجود این، گروه پژوهش تلاش نموده به‌منظور ارائة تحلیل‌های معتبر، همچنین از تکنیک «مثلث‌بندی»19 یا «چندبُعدی‌سازی» در گردآوری داده‌ها بهره گیرد. در همین راستا، داده‌ها و یا به تعبیر مناسب‌تر «منابع داده‌ای» مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است؛ از اسناد و مدارک مکتوب گرفته تا انواع داده‌های شفاهی و... . در نهایت، تکنیک «مرور یا بازخورد همتایان»20 و نیز بهره‌گیری از نظرات انتقادی برخی «ممیزان خارجی»21 که در واقع نوعی کنترل بیرونی بر فرایند پژوهش است، تکنیک‌های مورد استفاده در جهت افزایش اطمینان‌پذیری تحلیل‌ها بوده‌اند. بنابراین و در وهلة اول، یافته‌ها و تحلیل‌ها در بین اعضای تیم پژوهشی به بحث گذاشته، جرح و تعدیل شده‌اند؛ و در مجالی دیگر و حسب مورد، با بهره‌گیری از نظرات انتقادی برخی از همکاران دانشگاهی خارج از تیم پژوهشی، مورد بازاندیشی احتمالی قرار گرفته‌اند.
۴-یافته‌های تحقیق
4-1- ظرفیت‌ها و فرصت‌های تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی
حسب آنچه آمد و نیز بر اساس تحلیل داده‌های مکتوب و شفاهی گردآوری‌شده در این پژوهش، در ادامه به‌صورت نظام‌مندتری به ظرفیت‌ها و فرصت‌های تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی در تحقق مشارکت در قالب «ظرفیت‌ها و فرصت‌های قانونی تسهیلگر»، «امکان نیل به انتفاع عمومی در چهارچوب فعالیت‌های اقتصادی» و بنابراین، «شکوفایی ظرفیت‌های بومی و محلی شهرستانها» می‌پردازیم.
- ظرفیت‌ها و فرصت‌های قانونی تسهیلگر: بر اساس تحلیل یافته‌های پژوهش حاضر، شبکۀ مفهومی «ظرفیت‌ها و فرصت‌های قانونی تسهیلگر ویژۀ فعالیت تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی»، دست‌کم مؤید پنج مضمونِ سازماندهنده است و در صورت تحقق عملی آن‌ها، فعالیت تعاونیها و در نتیجه، کسب اعتماد و مشارکت مردمی تحقق می‌یابد. در ادامه به تعدادی از این ظرفیت‌های قانونی پرداخته می‌شود که در جدول شماره (۴) نیز قابل‌مشاهده‌اند.
جدول شماره (۴) - شبکة مفهومی ظرفیت‌های قانونی تسهیلگر ویژۀ فعالیت
تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی
شبکة مفهومی | |
اختصاص بودجه‌هایی برای حمایت از شرکت‌های خصوصی و تعاونی فعال در توسعۀ مناطق کمترتوسعه‌یافته | ظرفیت‌ها و فرصت‌های قانونی تسهیلگر قابل‌استفاده برای فعالیت تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی |
ترک تشریفات مزایده در واگذاری پروژه‌ها | |
برداشته‌شدن شرط داشتن رزومۀ مرتبط برای دریافت پروژه‌ها | |
امکان سرمایه‌گذاری مشارکتی با نهادهای دولتی محلی یا مرکزی برای اجرای پروژه‌ها | |
امکان همکاری با شرکت‌های دارای رتبۀ یک به‌عنوان شرکت اقماری |
در قوانین کشور، توجه زیادی به تسهیل فعالیت تعاونیها به‌طور کلی شده است که از مهم‌ترین آن‌ها «قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل و چهارم (44) قانون اساسی» است (۱۳۸۶). در قوانین بودجۀ کل کشور نیز هرساله به بخش تعاون، کمابیش توجه می‌شود. از جمله مواد این قانون، فراهم‌سازی بستر مشارکت حداقل پنجاه و یک درصدی بخش‌های خصوصی و تعاونی در طرح‌های توسعه‌ای و زیربنایی با اولویت مناطق محروم و کمترتوسعه‌یافته براساس مزیت‌های منطقه‌ای و با تکیه بر جهت‌گیری‌های آمایش است که تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی می‌توانند به‌طور ویژه از این قانون استفاده کنند (قانون بودجۀ سال ۱۴۰۰ کل کشور، ۱۳۹۹: ۲۹).
به‌طور خاص نیز قانون تأسیس تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، فرصت‌ها و ظرفیت‌های بسیاری در اختیار این تعاونیها می‌گذارد. از مهم‌ترین راه‌های قانونی کسب درآمد برای این تعاونیها، دریافت فرصت اجرای پروژهای دولتی در واگذاری‌ها با ترک تشریفات مزایده و حذف شرط داشتن رزومۀ مرتبط با پروژه، تأسیس شرکت‌های اقماری، حمایت از استارتاپ‌ها و مشاغل خانگی است. طبق اساسنامۀ این تعاونیها (1391: 1)، آن‌ها می‌توانند از روش‌های «سرمایه‌گذاری، مالکیت و مدیریت در فعالیت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی» در عمران و آبادانی شهرستان تحت پوشش خود اقدام کنند.
از ظرفیت‌های دیگری که بر اساس گفتۀ علی‌حسین شهریور (۱۳۹۹) دبیر کل خانۀ تعاونگران ایران، از سال ۱۳۹۲ پیگیری شده، «طرح مشارکت عمومی-تعاونی برای توسعۀ کشور از طریق تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی» است که با وجود ارائه به دولت، هنوز توفیقی به دست نیاورده و تا ابتدای خرداد ماه ۱۴۰۱ هنوز وارد صحن علنی مجلس هم نشده بود. در این طرح‌ها یکی از نهادهای دولتی محلی یا مرکزی، با مشارکت یک یا چند نهاد غیردولتی، اعم از بخش خصوصی یا تعاونی، فعالیت‌های تأمین مالی، ساخت و بهره‌برداری پروژه‌ها را بر عهده می‌گیرند و درآمدهای ناشی از راه‌اندازی پروژه بین این دو مجموعه تقسیم می‌شود. علاوه بر این، طبق گفتۀ ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان این حوزه، تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی می‌توانند شرکت‌های با رتبۀ یک را به‌عنوان شرکت اقماری خود معرفی کنند و بدین‌وسیله امتیاز لازم برای اخذ پروژه‌ها را کسب کنند:
"اگر یک پروژهای نیاز به گرید داشت، یعنی بعضی پروژه‌های عمرانی این‌طور تعریف می‌شوند که نیاز به گرید داشته باشند، یعنی شرکت‌هایی باشند که گرید مهندسی داشته باشند، تخصصی باشند، می‌تواند زیرمجموعه‌هایش چنین شرکت‌هایی تعریف بشوند"
(عدم ذکر نام به درخواست مصاحبه‌شونده، 21/11/1400).
در مجموع با وجود قوانین حمایتی متعدد، نظر مدیران و متولیان تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، حاکی از بالفعل‌نشدن بسیاری از ظرفیت‌های موجود است.
- نیل به انتفاع عمومی در چهارچوب ظرفیت‌ها و فرصت‌های اقتصادی: تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی به‌دلیل فرصت‌های قانونی پیش‌بینی‌شده برای آن‌ها، امکان انجام مجموعه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی و چه‌بسا کارآفرینانه را دارند که در مجموع، می‌تواند انتفاع عمومی را برای شهروندان ممکن سازد. برای نمونه، یکی از راه‌هایی که بسیاری از تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، به‌ویژه به‌دلیل تسهیلات قانونیِ مبتنی بر مادۀ ۵ قانون تأسیس تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، تمایل دارند از آن استفاده کنند، دراختیار‌گرفتن پروژه‌های دولتی و خصوصی است؛ هرچند در عمل، واگذاری‌های چندانی صورت نگرفته است. این در حالی است که با کارشناسی‌های دقیق می‌توان با استفاده از روش‌های خلاقانه و ظرفیت‌های تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، دارایی‌های راکد دولتی را نیز در جریان کارآفرینی اجتماعی و آبادانی کشور به دارایی‌های موَلد تبدیل کرد.
علاوه بر این، طبق اساسنامۀ این تعاونیها (1391: 1)، آن‌ها می‌توانند از روش‌های «سرمایه‌گذاری، مالکیت و مدیریت در فعالیت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی» در جهت عمران و آبادانی شهرستان تحت پوشش خود اقدام کنند. تحلیل داده‌های شفاهی پژوهش نیز نشان می‌دهد که به‌زعم عمدة صاحب‌نظران و ذی‌مدخلان تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، «نیل به انتفاع عمومی» می‌تواند و می‌بایست به‌مثابۀ استراتژی اصلی این تعاونیها در نظر آورده شود تا با کمک شهروندان چهرۀ فقر از شهرستان زدوده شود. برای مثال، حمداله رستمی شهربابکی، از کارشناسان این حوزه، در مصاحبه با تیم پژوهش اذعان می‌دارد:
"رویکردی که به‌لحاظ نظری می‌شود پشت این قانون و برنامه دید، این بود که ما یک نگاه غیرتمرکزگرا و مشارکت‌دادن جوامع محلی در فرایند توسعۀ محلی [داشته باشیم]. از طریق تجمیع سرمایههای خُرد، مشارکت‌های محلی، و با ایجاد نهادهای اقتصادی در شهرستانها و روستاها. که نهادهای اقتصادی ایجاد بشود که [...] با سرمایۀ مردم، با مشارکت مردم، با مدیریت مردم، برای توسعۀ جوامع محلی [باشد]، که نهایتاً نفعش برسد به همان مردم جوامع محلی در راستای کاهش فقر"
(رستمی شهربابکی، ۲۶/۱۱/۱۴۰۰).
در مجموع، شبکۀ مفهومی «نیل به انتفاع عمومی در چهارچوب ظرفیت‌ها و فرصت‌های اقتصادی»، دست‌کم مؤید پنج مضمونِ سازماندهنده مطابق با جدول شماره (۵) است و نشان می‌دهد که تعاونیها در صورتی که از استراتژی نفع‌رسانی همگانی استفاده کنند، در سریع‌ترین زمان ممکن می‌توانند مشارکت شهروندان را نیز جذب کنند یا ارتقاء بخشند.
جدول شماره (۵) - شبکة مفهومی نیل به انتفاع عمومی
در چهارچوب ظرفیت‌ها و فرصت‌های اقتصادی
مضامین سازماندهنده | شبکة مفهومی |
تعاونی‌هـا و زدودن چهرة فقر از شهرستان‌هـا | نیل به انتفاع عمومی در چهارچوب ظرفیت‌ها و فرصت‌های اقتصادی |
تعاونیها و فعالیت‌های معطوف به حل مسائل اجتماعی | |
تعاونیها و اختصاص بخشی از سود فعالیت‌ها به‌منظور منفعت اجتماعی و جمعی | |
فعالیت‌های عمرانی معطوف به نیازهای اولیۀ شهروندان مانند مسکن | |
اشتغال‌زایی و تحریک اجتماع محلی (شهروندان) برای مشارکت بیشتر در تعاونی |
احمد بیگدلی شاملو (1400)، از مصاحبه‌شوندگان پژوهش در همین راستا اعتقاد دارد که بنا بر ظرفیت‌های نهفته در تعاونیهای مذکور، این توقع وجود دارد که آن‌ها در حل مسائل اجتماعی و نیازمندی‌های واقعی شهروندان گام بردارند. همین امر موجب خواهد شد که انگیزة مشارکت در بین مردم نیز ارتقاء یابد. آن‌چنان‌که به تعبیر وی:
"به‌عنوان مثال، تعاونی در جایی که وضعیت برقش خوب نیست، می‌تواند یک نیروگاه محلی راه‌اندازی کند. طبیعتاً وقتی نیروگاه تأسیس بشود، یک‌سری فعالیت‌های اقتصادی دیگر هم آن‌جا راه می‌افتد و این می‌تواند به مردم [انگیزة مشارکت بدهد]".
همچنین، اساسنامۀ تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی (1391: 2) به آن‌ها اجازه می‌دهد به «خریدوفروش، اجاره و نظایر آن و تملک اراضی، اموال منقول و غیرمنقول و تأمین نیازمندی‌های خود» نیز اقدام کنند؛ ولی این اقدامات باید برای نیل به اهداف تعاونی باشد. در این راستا برخی از تعاونیها مثل تعاونی توسعه و عمران شهرستان اسلامشهر اقدام به ساخت مسکن برای سهام‌دارانشان کرده‌اند. افزون بر این، نظر به آنکه یکی از عمده‌ترین مسائل مبتلا به شهرستانها، معضلات و مشکلات اقتصادی-اجتماعی و خاصه مسئلة بیکاری است، مردم توقع حل این مسئله توسط این تعاونیها را دارند (بیگدلی شاملو، 1400)22. از همین رو، به‌زعم برخی از صاحب‌نظران، تبیین این موضوع برای عموم شهروندان که سرمایه‌گذاری در تعاونی می‌تواند منجر به اشتغال‌زایی برای اقشار محروم باشد، میزان مشارکت مردمی در این خصوص را نیز ارتقاء خواهد بخشید. به بیان یکی از مصاحبه‌شوندگان:
"قطعاً مردم برای سرمایه‌گذاری در این بحث‌ها [امور خیریه و اشتغال‌زایی برای اقشار محروم جامعه] حتی اگر سودش هم کم باشد، تعامل بیشتری نشان می‌دهند و مشارکت بیشتری خواهند داشت"
(عدم ذکر نام به درخواست مصاحبه‌شونده، 21/11/1400).
در نتیجه، به نظر می‌رسد حرکت تعاونیها در راستای نیازمندی‌های عموم شهروندان و از جمله فعال‌سازی ظرفیت اشتغال‌زایی در چهارچوب استراتژی کلان‌تر «نفع‌رسانی همگانی»، می‌تواند سهم بسزایی در جلب مشارکت مردمی ایفا نماید.
- شکوفایی ظرفیت‌های بومی و محلی شهرستانها: همان‌طور که در بخش‌های قبلی اشاره شد، حسب جایگاه درنظرگرفته‌شده برای تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، آن‌ها گسترة عمل قابل‌توجهی در شکوفایی ظرفیت‌های بومی و محلی شهرستانها دارند. تحلیل داده‌های گردآوری‌شده در پژوهش حاضر و شبکه‌سازی مفهومی آن‌ها که در جدول شماره (۶) قابل‌مشاهده است، نیز مؤید همین موضوع است. طرح این موضوع در شرایطی صورت می‌گیرد که بنا به گفتة برخی از صاحب‌نظران، شهرستان‌هایی وجود دارند که با اینکه سهم قابل‌توجهی در اقتصاد کشور دارند، به‌علت نبودِ مدیریت صحیح و سازمان‌مند بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی آن‌ها، بازدهی چندان نتیجه‌بخشی را برای عموم شهروندان شاهد نیستیم.
جدول شماره (۶) - شبکة مفهومی شکوفایی ظرفیت‌های بومی و محلی شهرستانها
شبکة مفهومی | |
تمرکز بر برنامه‌ریزی محلی | شکوفایی ظرفیت‌های بومی و محلی شهرستانها |
تجمیع و مدیریت سرمایههای منطقه‌ای | |
بهره‌گیری از ظرفیت‌های خُرد منطقه‌ای؛ تجمیع و مدیریت سرمایههای غیرمالی مردمی در جهت ایجاد منافع اقتصادی برای همه | |
نیازسنجی و شناخت ظرفیت‌های محلی برای رفع نیاز و ایجاد ارزش افزوده | |
بهره‌گیری از ظرفیت حقیقی نهادهای محلی | |
شناخت فرهنگ محلی برای اقدامات متناسب |
بنابراین، تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی می‌توانند در تجمیع، سازمان‌دهی و مدیریت فعالیت‌های اقتصادی بوم‌آورد شهرستان متبوع خود سهم قابل‌توجهی داشته باشند. کامران اقتصادنیا، از اعضای هیئت‌مؤسس تعاونی توسعه و عمران شمیرانات، در مصاحبه با تیم پژوهش با اشاره به ظرفیت غنی شهرستان پاکدشت در حوزۀ کشاورزی و اتلاف محصولات به‌دلیل عدم مدیریت منسجم توزیع آن‌ها می‌گوید:
"اگر شرکت تعاونی بتواند این موضوع را دست بگیرد، خودش جمع‌آوری می‌کند؛ خودش به فروش می‌رساند؛ آن وقت، همه سود می‌برند"
(اقتصادنیا، 23/08/1400).
این امر مصداقی از برنامه‌ریزی محلی در راستای تجمیع و مدیریت سرمایههای منطقه‌ای است که می‌تواند با توجه به الزامات فرهنگی و اقتصادی منطقه، برای هر شهرستان منافع همگانی در بر داشته باشد و اساساً یکی از اهداف مطرح‌شده در توجیه تأسیس این شرکت‌ها بوده است (آماده، 1399)23. شکوفایی ظرفیت‌های بومی و محلی شهرستانها در قالب شرکت‌های مورد بحث، البته ابتدا مستلزم توجه و برجسته‌ساختن وجه «مشارکتی-مشورتی» این شرکت‌هاست. در این زمینه گفته می‌شود که تعاونیهای مذکور می‌توانند و می‌بایست از ظرفیت واقعی سایر نهادهای محلی‌ای که پیش‌تر در شهرستانها شکل گرفته است، نهایت استفاده را ببرند. در همین راستا، حمیده دباغی (1400)24 عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبائی برای نمونه اشاره می‌دارد که نهادهایی مانند «سرای محله» می‌توانند مکان‌هایی به‌منظور گفت‌وگو و تصمیم‌گیری در این خصوص باشند؛ مکان‌هایی که سال‌هاست ایجاد شده اما از کارکرد و هدف اصلی خود یعنی هم‌افزایی جمعی در خصوص حل مسائل اجتماعی به‌واسطة مشارکت عمومی، فاصله گرفته‌اند.
4-2- چالش‌ها و موانع موفقیت تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی
علی‌رغم کوشش‌های صورت‌گرفته و ظرفیت‌های موجود، تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی در کشور در تحقق برنامه‌ها و اهداف خود، از جمله در جلب مشارکت مردمی، در عمل چندان موفق نبوده‌اند. در این بخش بر اساس تحلیل اسناد و منابع مکتوب مرتبط و نیز تحلیل داده‌های شفاهی، به اصلی‌ترین موانعی که تعاونیهای مذکور برای نیل به موفقیت حدأکثری با آن مواجه‌اند، اشاره می‌شود.
- رویه‌های قانونی دستوپاگیر و عدم‌ضمانت اجرایی آن‌ها: شبکۀ مفهومی رویه‌های قانونی دستوپاگیر و عدم‌ضمانت اجرایی آن‌ها از هفت مضمون سازماندهنده مطابق با جدول شماره (۷) تشکیل شده است. این شبکة مفهومی، وضعیت و شرایط رَویه‌های قانونی و عدم‌ضمانت اجرایی آن‌ها را نشان می‌دهد که تعاونیها با آن مواجه‌اند.
جدول شماره (۷) - شبکة مفهومی رویه‌های قانونی دستوپاگیر و عدم‌ضمانت اجرایی آن‌ها
مضامین سازماندهنده | شبکة مفهومی |
وجود سازوکارهای کندکننده در قانون | رویه‌های قانونی دستوپاگیر و عدم‌ضمانت اجرایی آن‌ها |
خلأها و خطاهای قانونی | |
وجود ابهام و برداشت‌های سلیقه‌ای از قوانین | |
ممکن‌نبودن نظارت دقیق بر اجرای قانون به‌دلیل عدم‌وجود شفافیت | |
هم‌بُردارنبودن نظام قانون‌گذاری، اجرایی و نظارتی کشور | |
اجرانشدن قوانین به‌دلیل منفعت‌طلبی متولیان | |
بی‌توجهی به لزوم به‌روزسازی قانون |
از چالشهای مهم قانونی برای تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی به اذعان اغلب مدیران و صاحب‌نظران این حوزه، «سازوکارهای کندکننده در قانون تأسيس شركت‌هاي تعاوني توسعه و عمران شهرستاني» است. برای نمونه، در بخشی از مادة 5 این قانون آمده است: «دولت و سازمان‌های وابسته می‌توانند فعالیت‌ها، طرح‌ها، زمین‌ها و املاک قابل واگذاری در بخش‌های تولیدی، توزیعی و خدماتی را در مواردی که برگزاری مزایده به صرفه و صلاح نباشد، با تأیید یکی از کمیسیون‌های دولت، از طریق ترک تشریفات مزایده در اختیار شرکت‌های تعاونی موضوع این قانون قرار دهند» (۱۳۸۹). گفته می‌شود قید «تأیید یکی از کمیسیون‌های دولت» موجب اطالۀ فرایند اداری اعطای واگذاری‌ها می‌شود. برای حل این مشکل، پیشنهاد اعطای مسئولیت تأیید واگذاری پروژه‌ها به تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی به یکی از کمیسیون‌های موجود «شوراي برنامه‌ريزي و توسعۀ استان» ارائه و در قالب طرحی با عنوان «طرح تأسیس شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی و یا استانی» در کمیسیون اجتماعی مجلس تصویب شد (۱۴۰۰)؛ ولی تا اول خرداد ۱۴۰۱ در دستورجلسات صحن علنی مجلس قرار نگرفت.
علاوه بر این، در مادۀ ۵ این قانون، که پیش از این ذکر شد نارسایی‌های دیگری نیز وجود دارد، از جمله اینکه آمده است: «[...] دولت و سازمان‌های وابسته می‌توانند [...]». گفته می‌شود واژۀ «می‌توانند» واژه‌ای است با معنای اختیاردهنده و نه الزام‌آور، و به تأیید کارشناسان و ذی‌نفعان این حوزه، همین موضوع موجب شده است دولت و سازمان‌های دولتی، حمایت لازم را در واگذاری پروژه‌ها به تعاونیها نداشته باشند (شنعه، ۱۴۰۰) 25. به‌علاوه، چنان‌که دفتر پژوهشهای مجلس شورای اسلامی نیز متذکر شده بود (نک: عطایی، ۱۳۸۸) و مصاحبه‌های انجام‌شده در پژوهش حاضر با اعضای تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی و کارشناسان نشان می‌دهد، از دیگر اشکالات قانونی در این حوزه، عدم‌شفافیت قوانین مربوطه است که تفاسیر مختلف را موجب گردیده است. از جمله در همین بند ۵ موارد مبهمی وجود دارد؛ برای مثال، در «[...] در مواردی که ترک مزایده به صرفه و صلاح نباشد...». گرچه نهادی برای تشخیص «به صرفه و صلاح نبودن» مشخص شده است، معیاری برای تشخیص «صرفه و صلاح» ذکر نشده است. افزون بر این، واژه‌های «ترک تشریفات مزایده» نیز مشخص نمی‌کند که به‌طور دقیق، مقصود، ترک کدام بخش از تشریفات است (نبوی، ۱۴۰۰)26. افزون بر این، چنان‌که حمید آماده (۱۳9۹)27 اظهار می‌دارد، برای «رانت‌زابودن» که در قانون تأسیس این تعاونیها قید شده است، تعریف مشخص و نهاد معینی وجود ندارد.
علاوه بر موارد مذکور، تفاوت گرایشات قوای سیاسی کشور یا به‌عبارت دیگر، هم‌بُردارنبودن نیروهای نظام سیاسی، نیز موجب می‌شود قوانین به‌درستی اجرا نشوند و تعاونیها با مشکلاتی در این زمینه روبه‌رو شوند: "نظام حاکمیتی ما هم یک نظام اصلاً یک‌دست نیست. نیروها هم‌بُردار نیستند. نه دولت با مجلس، نه مجلس با دولت، نه دولت با قوۀ قضائیه. وقتی نیروها هم‌بُردار نباشند، هم‌دیگر را خنثی می‌کنند. یک چیزی به ذهن نماینده‌ها می‌رسد، خب مثل همین قانونی که عرض کردم [قانون تأسیس تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی]. خب خیلی قانون ایدئالی است از لحاظ نظری [...]؛ اما خب دولت اعتقاد به آن ندارد. چرا ندارد؟ چون دولت می‌خواهد تمرکزگرا باشد" (رستمی شهربابکی، ۲۶/۱۱/۱۴۰۰)28.
در مجموع، با توجه به آنچه متخصصان و فعالان حوزۀ تعاون، اذعان داشته‌اند، قوانین موجود ضعف‌هایی دارند که در عمل، خود را نشان داده و یکی از اقدامات مؤثر برای بهبود وضعیت تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، اصلاح و به‌روزسازی قوانین، با استفاده از تجربیات عملی در این حوزه باید باشد.
- تعامل نامطلوب و حمایت‌نکردن بایستة ساختارهای دولتی از تعاونیها: حسب یافته‌های پژوهش، موضوع هم‌راستا با مقولۀ فوق‌الذکر و نیز مزید بر آن، تعامل نامطلوب بدنة اجرایی دولت با تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی و حمایت‌نکردن بایسته از آن‌هاست. این شبکة مفهومی از هفت مضمون سازماندهنده مطابق با جدول شماره (۸) تشکیل شده است. این شبکه، وضعیت و شرایط تعاونیها از حیث حمایت‌نکردن دولت و سازمان‌های سیاسی از آن‌ها و تعامل نامطلوب این سازمان‌های دولتی با تعاونیها را نشان می‌دهد.
جدول شماره (۸) - شبکة مفهومی تعامل نامطلوب و حمایت‌نکردن
بایستة ساختارهای دولتی از تعاونیها
مضامین سازماندهنده | شبکة مفهومی |
عدم پشتیبانی حقوقی دولت و نهادهای نظارتی از تعاونیها | تعامل نامطلوب و حمایت‌نکردن بایستة ساختارهای دولتی از تعاونیها |
نگرش سیاسی به تعاونیها | |
تنگ‌نظری‌های سیاسی | |
حمایت‌نشدن و گاه سرکوب از سوی نهادهای قدرتمند | |
عملینشدن طرح‌های زودبازده به‌دلیل سوءتفاهمات سیاسی و چالشهای شهرستانی | |
بی‌اعتمادی دولت به توان مدیریتی مردم | |
همکاری‌نکردن کارشناسان و مدیران دولتی با یکدیگر |
با وجود اینکه برخی از موانع در اجرای قوانین حوزۀ تعاون و به‌ویژه، تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی ناشی از ضعف‌هایی در تدوین قوانین است، طبق گفتۀ برخی از صاحب‌نظران همچون غلامحسین حسینی‌نیا (1399)29، ریاست وقت دانشکدۀ کارآفرینی دانشگاه تهران، از جملۀ موجبات نبودِ امکان بهره‌گیری از ظرفیت‌های قانونی تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، نه فقدان قانون و طرح‌های مناسب، بلکه برداشت ناقص از قانون و نبودِ اراده برای اجرای صحیح آن از سوی بدنة اجرایی دولت است؛ برای نمونه، سازمان خصوصی‌سازی در واگذاری پروژه‌ها به مادۀ ۲۰ قانون اصل ۴۴ استناد می‌کند و بر همین مبنا واگذاری به تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی را در اولویت قرار نمی‌دهد.
قانون فوق، هیئت واگذاری را موظف می‌کند به‌ترتیب، بر اساس عرضه در بورس، از طریق مزایدۀ عمومی و در نهایت، به روش مذاکره برای واگذاری بنگاه‌ها تصمیم‌گیری کند؛ از این میان، روش مذاکره به تعاونیها مربوط است (نک: قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل و چهارم قانون اساسی، ۱۳۸۶). بنابراین، در صورتی پروژه‌ها از طریق مذاکره به تعاونیها واگذار می‌شود که واگذاری آن‌ها از طریق بورس و مزایده ممکن نشده باشد. این در حالی است که در قانون تأسیس تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، اولویت به مذاکره داده شده است و چون این قانون بعد از قانون اصل ۴۴ مصوب شده، اولویت باید با اجرای این قانون باشد؛ ولی هیئت واگذاری با برداشت ناقص خود، با این تعاونیها مانند سایر تعاونیها برخورد می‌کند. به‌دلیل همین موضوع، طبق گفتۀ داوود قلیچی (1399)30، مدیرعامل شرکت تعاونی توسعه و عمران شهرستان شاهرود، سازمان‌ها از پیگیری‌های قضایی سازمان بازرسی کل کشور پس از واگذاری پروژه‌ها به تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، خارج از اولویت سه‌گانۀ ذکرشده در قانون اصل ۴۴، واهمه دارند.
به‌زعم برخی از مشارکت‌کنندگان در پژوهش حاضر، بخش عمده‌ای از این مسائل، ناشی از نگاه دستوری، از بالا به پائین، مبتنی بر نگرش‌ها و تنگ‌نظری‌های سیاسی به تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی است که اگرچه بیشتر سوءتفاهم است، موجبات حمایت‌نشدن و گاه حتی سرکوب این تعاونی از سوی برخی نهادها را فراهم آورده است. به تعبیر یکی از مصاحبه‌شوندگان به‌عنوان عضو هیئت‌مدیرۀ یکی از تعاونیهای مورد بحث: " نگرش‌ها صددرصد سیاسی است. به خاطر همین، تعاونیها آبستن یک سری سوءتفاهمات سیاسی هستند. [...] همه چیز باهم مهیاست، این کارها باید انجام بشود، نیاز شهرستان هست؛ اما خلاصه، آن تنگ‌بینی‌های صددرصد سیاسی جلوی انجام این کار را می‌گیرد و نمی‌گذارد این کار انجام بشود. متأسفانه [...] به‌خاطر سوءتفاهمات سیاسی و چالشهای شهرستانی معمولاً تمام طرح‌ها عقیم می‌ماند. آن طرح‌هایی هم که به نتیجه برسد معمولاً صددرصد زودبازده نیستند و توجیه اقتصادی مناسبی نخواهند داشت" (عدم ذکر نام به درخواست مصاحبه‌شونده، 01/12/1400).
نکتة دیگری که در این خصوص به نظر می‌رسد، ایجاد کُندی و تأخیر در انجام فعالیت‌های این تعاونیها به‌دلیل فرایندهای اداری طولانی و زمان‌بری‌ست که البته بی‌تأثیر از همان سوءتفاهم‌های اشاره‌شده نیستند. نمونۀ این پروژه‌ها، پروژۀ مسکنی است که تعاونی توسعه و عمران اسلامشهر از شش سال پیش آغاز کرده و به‌دلیل فرایندهای اداری کندکننده هنوز به سرانجام نرسیده است (کاظمی، ۱۴۰۰)31. از سوی دیگر، نه‌تنها نوع نگاه به این تعاونیها، بلکه بی‌اعتمادی دولت به توان مردم در ادارۀ امور محلی نیز مانع می‌شود که از نگاه تمرکزگرای خود عقب‌نشینی کند و اختیار امور را به مردم و نهادهای مردم‌پایه چون تعاونیهای موردبحث بسپارد: "دولت می‌خواهد تمرکزگرا باشد. دولت می‌خواهد همۀ تصمیمات در سازمان برنامه‌وبودجه گرفته بشود. حاضر نیست اختیار یا افسار توسعۀ محلی را بدهد دست مردم. چون دولت هنوز به مردم اعتماد ندارد. می‌گوید من از مردم بیشتر می‌فهمم" (رستمی شهربابکی، ۲۶/۱۱/۱۴۰۰)32.
در نهایت، نکتۀ دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد این است که در خود بدنۀ اجرایی نیز همکاری و اعتماد کافی وجود ندارد تا مدیران بلندپایه به کارشناسان اجرایی در شهرستانها اجازه دهند که مردم را در ادارۀ امور مشارکت دهند: "وقتی اتحاد نیست بین کارشناسان، بین مدیران دولتی، بنابراین این اختیار را هم به همکارش نمی‌دهد که آقای رئیسِ ادارۀ فرض کنیم برق شهرستان، تو نگهداری شبکه‌های روستایی را نیاز نیست در مناقصه بگذاری و از شهرها بیایند نگهداری کنند. بده همان مردم محلی، خودشان نگهداری کنند. یک تکنسین داشته باشند، کافی است" (رستمی شهربابکی، ۲۶/۱۱/۱۴۰۰)33.
- دشواری در تأمین مالی فعالیت‌ها: حسب یافته‌های پژوهش حاضر، شبکة مفهومی «دشواری در تأمین مالی فعالیت‌ها» از هفت مضمون سازماندهنده تشکیل شده است که در جدول شماره (۹) قابل‌مشاهده است. این شبکۀ مفهومی، چالشهای مالی و اعتباری تعاونیها را آشکار می‌سازد.
جدول شماره (۹) - شبکة مفهومی دشواری در تأمین مالی
مضامین سازماندهنده | شبکة مفهومی |
کمبود سرمایۀ مالی در تعاونیها | دشواری در تأمین مالی |
عدم حمایت و همکاری بانک‌ها در تأمین منابع مالی | |
دشواری بسیار زیاد در تأمین منابع مالی | |
سیاست‌های انقباضی بانکی | |
عوامل بیرونی مانند تحریم‌ها و شیوع بیماری کرونا | |
توان مالی پائین اعضا | |
حیفومیل سرمایههای مالی در گذشته و همکاری‌نکردن مردم |
چنان‌که پیش‌تر اشاره گردید، قوانین مختلفی نهادهای اقتصادی را موظف کرده است از تعاونیها و از جمله تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی حمایت کنند. علاوه بر این، طرح‌هایی به‌منظور حمایت مالی از تعاونیهای مذکور در نظر گرفته شده است. با این‌همه، گفت‌وگو با ذی‌نفعان درگیر در ساختار این تعاونیها نشان می‌دهد که آن‌ها «دشواری در تأمین مالی» را همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و موانع توفیق برنامه‌های خود می‌دانند. صاحب‌نظران دلایل مختلفی را در این خصوص ذکر می‌کنند. آن‌چنان‌که به تعبیر یکی از ایشان: "یکی از مشکلاتی که این تعاونیها دارند، این است که افرادی که به شکل انفرادی می‌آیند عضو این تعاونیها می‌شوند، ممکن است توان مالی خیلی قوی‌ای نداشته باشند. [...] این‌ها انتظار دارند که در این زمینه‌ها دولت بیاید کمکشان بکند و یک نهادی از بیرون بیاید کمکشان بکند" (آماده، 18/08/1400)34.
برخی از حمایت‌های دولتی از جمله در چهارچوب بنیادهای توسعه اگرچه به‌منظور فائق‌آمدن بر این چالش پیش‌بینی شده است، همان‌طور که حمیده دباغی (1400) در گفت‌وگو با پژوهشگران اظهار می‌کند، می‌توانند سرمنشأ ایجاد «تعارض منافع» باشند و بنابراین با هدف و ماهیت اصلی تعاونیها در تناقض قرار گیرند. البته این امکان برای برخی از تعاونیها وجود دارد که برای تأمین مالی برخی از فعالیت‌های خود به بانک‌ها و جهت أخذ وام مراجعه کنند. اما همان‌طور که حسین‌نژاد (1399)35 مدیرعامل صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری تعاون اشاره می‌کند، جدای از دشواری أخذ وام‌های کم‌بهره و به‌صرفه، همچنین نگاه به تجربیات داخلی و جهانی نشان می‌دهد که «این روش خوبی نیست، و نمی‌توان شرکت‌های زیادی را یافت که فقط با اتکاء به وام بخواهند کار کنند». شایان ذکر است بنا بر گفتۀ احمد بیگدلی شاملو، نباید تأثیر سیاست‌های انقباضی بانکی را نیز که تحت تأثیر عوامل بیرونی‌ای چون بیماری کرونا و تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران اتخاذ شده است، نادیده گرفت (۱۴۰۰)36.
در ارتباط با سرمایه‌گذاری اعضا نیز چنان‌که اشاره شد، به‌دلیل توان مالی پایین عموم شهروندان نمی‌توان انتظار سرمایه‌گذاری چشمگیری از آن‌ها داشت. از سوی دیگر، معدود افرادی که توان چنین کاری را دارند هم ممکن است به‌دلیل تجربیات ناخوشایند پیشین، اعتماد کافی در این خصوص نداشته باشند. آن‌چنان‌که به بیان حمداله رستمی شهربابکی (26/11/1400) در مصاحبه با تیم پژوهش: "مسئلۀ مهم‌تر از این [نداشتن مهارت مشارکت]، اعتماد است. از بس پول مردم در جریان این چند سال خورده شده، انواع نمی‌دانم بعضی از حتی تعاونیها، یا مؤسسات مالی، پول مردم را گرفتند و حیفومیل کردند، مردم ترسیده شده‌اند پولشان را بگذارند جایی که اختیارش را ممکن است نداشته باشند".
- نهادینه‌شدن بی‌اعتمادی به تعاونیها: در نهایت، یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و موانع سر راه تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی که به‌نوعی برآیند تمامی موارد قبلی نیز هست، «نهادینه‌شدن بی‌اعتمادی به تعاونیها» است. این شبکة مفهومی دست‌کم شامل هفت مضمون سازماندهنده مطابق با جدول شماره (۱۰) است. این شبکة مفهومی، وضعیت و شرایط بی‌اعتمادی به تعاونیها و شرایط ظهور این وضعیت را آشکار می‌سازد.
جدول شماره (۱۰) - شبکة مفهومی نهادینه‌شدن بی‌اعتمادی به تعاونیها
شبکة مفهومی | |
بی‌اعتمادی مردم به عنوان «تعاونی» به‌دلیل ضعف عملکرد و سابقة بدِ تعاونیهای گذشته | نهادینه‌شدن بی‌اعتمادی به تعاونیها |
بی‌اعتمادی مردم به‌واسطـة برآورده‌نشدن توقعـات اعضا در تعاونی‌هـای ضعیف گذشته | |
بی‌اعتمادی مردم بر اثر منفعت‌طلبی شخصی اعضای هیئت‌مدیرۀ تعاونیهای پیشین: ازبین‌‌رفتن سرمایۀ اجتماعی | |
ازدست‌رفتن اعتماد مردم به هیئت‌مدیره، به‌علت اجرایی‌نشدن پروژه‌های قبلی بر اثر موانع موجود | |
بی‌اعتمادی به‌دلیل دستوری‌بودن تأسیس تعاونیها | |
بی‌اعتمادی به‌دلیل مداخلۀ دولت در تعیین ساختار مدیریتی تعاونی | |
ایجاد جَو منفی و بی‌اعتمادی از محیط‌های خارجِ تعاونی |
مشارکت‌کنندگان پژوهش حاضر که عمدتاً از متخصصان و مدیران مربوطه بوده‌اند، تجارب و دیدگاه‌های مختلفی در زمینة بی‌اعتمادی در جامعه به تعاونیها، و از جمله تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، داشته‌اند. آن‌چنان‌که به تعبیر یکی از ایشان: "وقتی ما نام تعاونی را می‌آوریم، با توجه به سابقۀ متأسفانه بد تعاونی در کل کشور، مردم اعتمادشان به تعاونیها کم شده. یعنی اگر شاید دوباره یک بازنگری‌ای بخواهند بکنند، ترجیحاً اگر می‌گذاشتند شرکت توسعه و عمران شهرستان، حالا هر شهرستانی، شهرستان مثلاً شمیرانات، خیلی مردم استقبال بیشتری می‌کردند، تا تعاونی توسعه و عمران شهرستان شمیرانات" (اقتصادنیا، 23/08/1400)37.
به باور اقتصادنیا (23/08/1400) این موضوع ناشی از دو آسیب مبتلا به تعاونیها در کشور است. نخست، انفعال تعاونیها وتحقق‌نیافتن اهداف پیش‌بینی‌شده و مورد ادعای آن‌ها که در نتیجه، منجر به برآورده‌نشدن توقعات اعضایشان گشته است. دوم، شخصی‌نگری هیئت‌مدیرة تعاونیها که منجر به تقلیل آن‌ها در حد یک شرکت خصوصی شده و در چنین شرایطی جز هیئت‌مدیره، سایر اعضا در عمل نفعی نبرده‌اند. بنابراین، به نظر می‌رسد آنچه در عمل روی داده است، فرسایش و ازبین‌‌رفتن سرمایة اجتماعی حول مفهوم تعاونی است. لذا برخی از کارشناسان پیشنهاد می‌دهند که علی‌رغم ضرورت حفظ ماهیت تعاونی برای شرکت‌های مورد بحث، می‌توان از کاربرد این لفظ در عنوان‌گذاری آن‌ها چشم‌پوشی نمود. باری، یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بازتولید بی‌اعتمادی به تعاونیها، همچنین تا حدی به‌دلیل عملینشدن پروژه‌های پیشین براثر موانع موجود سر راه تعاونیها، دستوری‌بودن تأسیس تعاونیها و مداخلۀ دولت در تعیین ساختار مدیریتی تعاونی است.
علاوه بر این، جوسازی‌های خارج از محیط این شرکت‌هاست. برای نمونه تمامی دست‌اندرکاران تعاونی توسعه و عمران شهرستان اسلامشهر به این مسئله اشاره کرده‌اند. آن‌چنان‌که کارشناس و مسئول دفتر مدیرعامل این تعاونی ابراز می‌دارد: "بحث جَوسازی دیگر یک پروسۀ خیلی طولانی‌ای است [...] من یک چیزی می‌گویم؛ نفر دوم یک چیز گنده‌تر می‌گوید؛ نفر سوم یک چیز بیشتری می‌گوید و همین باعث می‌شود که این بدبینی همین‌طور شکل بگیرد و بزرگ و بزرگ‌تر بشود، مثل یک غول و حمله بشود به‌سمت تعاونی. من خودم بیشتر احساس می‌کنم این جوسازی‌ها بیشتر از خارج از تعاونی است. یعنی کسی که اینجا در پروژه عضو نیست، کسی که دوست ندارد پروژه به نتیجه برسد؛ همۀ این‌ها می‌تواند در آن دخیل باشد" (کاظمی، 28/11/1400)38.
5- بحث و نتیجه‌گیری
تعاونیها به‌عنوان بنگاه‌هایی که با بهره‌گیری از مشارکت مردمی در جایگاه سرمایۀ اصلی خود، توأمان اهداف ایجاد ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی و روانشناختی را دنبال می‌کنند، از اهرم‌های توسعۀ اجتماعی در کشورهای مختلف و از جمله ایران محسوب می‌شوند. به‌ویژه در دوران کنونی که در کشور شاهد مسائل عدیده‌ای همچون بیکاری فزاینده، فقر گسترده و افزایش شکاف‌های طبقاتی هستیم، بهره‌گیری از ظرفیت مشارکت مردمی در قالب تعاونی‌هایی چون تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی ضروری‌تر به نظر می‌رسد. به‌خصوص اینکه این تعاونیها از «ظرفیت‌ها و فرصت‌های قانونی تسهیلگر» و «امکان نیل به انتفاع عمومی در چهارچوب فعالیت‌های اقتصادی» برخوردارند.
باری، حسب یافته‌های پژوهش حاضر تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی با چالش‌هایی مواجه‌اند که موجب عدم‌توفیق آن‌ها شده است. با وجود این، به نظر می‌رسد تکیه بر یک‌سری ویژگی‌ها و فرصت‌ها می‌تواند به فائق‌آمدن بر این چالش‌ها منتج شود؛ برای مثال، مبتنی بر اظهارنظر متخصصان، «کارآفرینی اجتماعی مبتنی بر احصاء و استفاده از ظرفیت‌های محلی» می‌تواند گامی مهم در جهت توسعۀ اجتماعی و حل مسائل اجتماعی با بهره‌گیری از مشارکت مردم محلی باشد. نخستین و مهم‌ترین نکته در اینجا، ضرورت اهتمام تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی برای تحقق کارآفرینی اجتماعی و نه صرفاً کارآفرینی است.
همان‌طور که دباغی (1400)39 اشاره داشته است، کارآفرینی اجتماعی لاجرم معطوف به نیازهای اجتماع محلی، از جمله، اشتغال‌زایی در پرتو بهره‌گیری از ظرفیت‌های بومی و محلی شهرستان‌هاست؛ حال آنکه چنین دغدغه‌ای لزوماً در هر کارآفرینی دیده نمی‌شود. این موضوع علاوه بر تصمیم‌گیری مشارکتی و سرمایه‌گذاری‌های موَلد، مستلزم پذیرش این موضوع از سوی تعاونگران است که «تعاونی به‌عنوان یک کسب‌وکار باید با کسب‌وکارهای موجود در بازار پیرامونی رقابت کند. لذا با همین رویکرد باید مهارت‌ها و تخصص و توانمندی‌هایشان را ارتقا دهند تا بتوانند خلاقیت، نوآوری و نگاه کارآفرینانه را به کسب‌و‌کارشان تزریق کنند» (خانی، 1399)40.
برای تحقق اهداف فوق، «توسل به مدیریت تاب‌آور»، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مدیر تاب‌آور علاوه بر شناخت نیازهای اقتصادی و اجتماعی مردم و الزامات فرهنگی منطقه، قدرت تشخیص موجه‌بودن پروژه‌ها از نظر فنی و اقتصادی را نیز دارد. علاوه بر این، به دلایل متعدد از جمله تخصص، بومی‌بودن، مردمی‌بودن و پاک‌دستی، از اعتماد مردم برخوردار است و از این سرمایۀ اجتماعی در جهت جلب مشارکت مردم و تحقق اهداف تعاونی استفاده می‌کند.
تحلیل داده‌های پژوهش نشان می‌دهد که هرچه این تعاونیها از شرایط مدیریتی مناسب‌تری برخوردار باشند، در مقابل عوامل بیرونی نیز تاب‌آوری بیشتری دارند. به باور برخی از مشارکت‌کنندگان پژوهش، مدیر تاب‌آور و باکفایت برای این تعاونیها، مدیری است که علاوه بر حل مسائل اقتصادی مردم، به حل مسائل اجتماعی آنان نیز همت گمارد. بدین منظور او باید مطالبات و اهداف مردم را به‌درستی بشناسد و از مقبولیت و مشروعیت کافی برای جذب سرمایههای مردمی برخوردار باشد (بیگدلی شاملو، ۱۴۰۰)41. البته صِرف وجود مدیری اعتمادساز کافی نیست و «تیم‌سازی قوی و تمسک به اعضای توانمند و با تجربه و با تخصص‌های مختلف و ویژگی‌های شخصیتی اعتمادساز» نیز ضرورت دارد. وجود تمام شرایط مذکور، بدون بهره‌گیری از «تبلیغات کارآمد» نمی‌تواند به موفقیت تعاونی بینجامد.
واقعیت آن است که هنوز بسیاری از شهروندان از وجود تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی یا وجوه متمایز و گسترة فعالیت‌های آن‌ها مطلع نیستند. یا چه‌بسا فعالیت‌های عدیده‌ای که مدیران تعاونی، پیگیری و انجام آن‌ها را مناسب و ثمربخش تشخیص می‌دهند، اما ضرورت‌شان برای شهروندان روشن نیست و در نتیجه، مشارکت بایسته‌ای ندارند. گاه البته اطلاع‌رسانی‌هایی در این خصوص صورت می‌گیرد، اما در بسترها و قالب‌هایی که چندان محل رجوع و توجه شهروندان نیست. بنابراین، نظر به تجربیات موجود در این حوزه، به نظر می‌رسد «تبلیغات کارآمد» می‌تواند از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر موفقیت تعاونیهای مورد بحث باشد. برای نمونه، حمید آماده، اقتصاددان، در تشریح ویژگی‌های تبلیغات کارآمد که مـی‌بایست در دستور کار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی قرار گیرد، استفاده از جملات ساده و مختصر، و محل‌پسند مثل ضرب‌المثل‌های محلی را پیشنهاد می‌دهد تا بیش‌ترین جامعة هدف درگیر شود (۱۴۰۰)42.
بنابراین، آنچه انتظار می‌رود، فراتر از «صرفاً تبلیغ» بوده و اولاً مـی‌بایست به کالاها و خدمات مورد نیاز و البته مطلوب شهروندان معطوف باشد (بیگدلی شاملو، 1400)43؛ در ثانی به‌طرز جذاب و بر بستر فضاهایی ارائه شود که مردم‌پسند هستند (آماده، ۱۴۰۰)44. البته همان‌طور که بسیاری از صاحب‌نظران اظهار کرده‌اند، بهترین تبلیغ برای تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، انجام فعالیت‌های ثمربخشی است که عموم شهروندان نتیجة عملی و نفع آن را در زندگی خود احساس کنند. علاوه بر این، تبلیغ لازم است علاوه بر آگاهی‌بخشی، آموزش که از اصول جهانی تعاونی است، را نیز در برگیرد. این آموزش‌ها می‌تواند از اصول تعاون، تا آموزش مهارت‌های اجتماعی و شغلی را شامل شود.
به هر روی، یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که فقط تعدادی از موارد ذکرشده و تنها در برخی از تعاونیهای موصوف محقق شده و بنابراین، اکثر این تعاونیها در دستیابی به اهداف پیش‌بینی‌شده، نتوانسته‌اند موفق باشند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد علاوه بر کم‌توجهی به اصول فوق، موانع و چالشهای دیگری نیز تعاونیهای مذکور را از پیشرفت باز داشته است؛ از جمله رویه‌های قانونی دست‌و پاگیر و عدم‌ضمانت اجرایی آن‌ها. از دلایل عمدۀ این معضل، شفاف‌نبودن قوانین است که امکان تفسیربه‌رأی را ایجاد کرده است. علاوه بر این، به نظر می‌رسد آن‌ها با مسئلۀ «تعامل نامطلوب و حمایت‌نکردن بایستة ساختارهای دولتی» نیز مواجه‌اند.
در برابر دو چالش فوق، راهبرد «تدقیق قوانین» پیشنهاد می‌شود تا امکان نظارت و مجازات متخلفان فراهم شود. یکی از دلایل چالش «دشواری در تأمین مالی» برای این تعاونیها نیز همین تعامل نامطلوب ناشی از ابهام در قوانین است؛ گرچه عوامل دیگری چون تورم و قدرت اقتصادی کم مردم مزیدبرعلت است. با وجود اینکه با اتکا به سرمایههای خُرد مردمی می‌توان تا حدی این مشکل را برطرف کرد، به‌دلیل «نهادینه‌شدن بی‌اعتمادی به تعاونیها» در جامعه، اغلب، تعاونیها از سرمایۀ اجتماعی اعتماد مردم نیز بی‌بهره‌اند و این موجب شده از مشارکت اقتصادی مردم در قالب همان سرمایههای خرد نیز کمتر برخوردار شوند. راهبردهای «تبلیغ و آموزش»، «کارآفرینی اجتماعی مبتنی بر احصاء و استفاده از ظرفیت‌های محلی» و «اعتمادسازی ساختاری»، به‌معنای بهره‌گیری از کارکنان بومی معتمد مردم می‌تواند در مقابل این چالش استفاده شود.
در مجموع، با توجه به نکات فوق به‌طور کلی به نظر می‌رسد ضروری است این تعاونیها بر تحقق اصول پایه‌ای و ارزش‌های جهانی تعاونی با توجه به فرصت‌ها و ظرفیت‌های بومی تمرکز کنند. در این راستا گرچه قوانین، امتیازاتی در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد، اتکا بر مشارکت مردمی و ظرفیت‌های محلی به‌جای چشم امید داشتن به حمایت‌های دولتی مهم‌ترین راهکار پیشنهادی است که از مهم‌ترین لازمه‌های آن توسل به راهبردهای «تاب‌آوری تیم مدیریت» تعاونی و «اعتمادسازی ساختاری» در تعاونی است. اما گرچه بهره‌گیری از ظرفیت‌های بومی لازمۀ توفیق این تعاونی‌هاست، بدون ارتباطات اقتصادی با خارج از منطقه نمی‌توانند به بهرۀ اقتصادی کافی نائل شوند. بنابراین، راهبرد «شبکه‌سازی» که علاوه بر تعاملات اقتصادی، تعاملات تجربی و تخصصی را موجب می‌شود، از راهبردهای اثرگذاری است که مسئولین تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی نیز بارها بر آن تأکید داشته‌اند. مجموعۀ راهبردهای پیشنهادی در جهت مقابله با چالش‌ها و بهره‌گیری از ظرفیت تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی در راستای توسعۀ محلی و اجتماعی در شکل شماره (۱) قابل مشاهده است.
شکل شماره (۱) - راهبردهای پیشنهادی مقابله با چالش‌ها و بهره‌گیری از ظرفیت
تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی در راستای توسعۀ محلی و اجتماعی
در پایان، با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از چالشهای تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی به قوانین مربوط است، پیشنهاد می‌شود پژوهشی توسط متخصصان حقوقی برای استخراج و اصلاح مشکلات قانونی این حوزه، انجام شود. همچنین انجام پژوهش‌هایی در جهت بررسی وضعیت اعتماد اجتماعی و روش‌های افزایش آن در شهرستان‌های کشور، ضروری می‌نماید.
ضمائم
جدول شماره (1) - جدول بخشی از اسناد مرتبط با تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی
تاریخ سند | منبع | |
ابلاغ سیاست‌های کلی اصل چهل‌وچهارم قانون اساسی | ۰۱/۰۳/۱۳۸۴ | https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=165 |
طرح تأسیس شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی | ۰۷/۰۷/۱۳۸۷ | https://rc.majlis.ir/fa/legal_draft/show/720627 |
قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل‌وچهارم قانون اساسی | ۰۸/11/۱۳۸۶ | https://www.mcls.gov.ir/fa/law/260 |
اظهار نظـر کارشناسـی دربارة «طرح تأسیس شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی» | ۰۶/۰۲/۱۳۸۸ | https://rc.majlis.ir/fa/report/show/816922 |
قانون تأسیس شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی | ۲۸/۰۹/۱۳۸۹ | https://rc.majlis.ir/fa/law/show/790215 |
اساسنامۀ نمونۀ تأسیس تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | ۲4/۰8/۱۳۹۱ | https://rc.majlis.ir/fa/law/show/822981 |
سند توسعة بخش تعاون | ۰۸/02/۱۳۹۲ | https://www.icccoop.ir/DeskTopModules/Documents/showfile.aspx?id=510&a=1 |
اساسنامۀ تعاونی توسعه و عمران شهرستان اسلامشهر | ۱۸/۰۵/۱۳۹۴ | http://ttoe.ir/home/AboutUs |
طرح تأسیس تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی و یا استانی | ۱۳/۰۶/۱۳۹۹ | https://rc.majlis.ir/fa/legal_draft/show/1624818 |
طرح اصلاح مادۀ ۵ قانون تأسیس تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | ۲۹/۰۵/۱۳۹۹ | https://rc.majlis.ir/fa/legal_draft/show/1634570 |
اصلاحیۀ اساسنامۀ نمونۀ تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | ۲0/10/۱۳۹9 | https://shenasname.ir/refah/7829-119525 |
قانون بودجۀ سال ۱۴۰۰ کل کشور | ۲۶/۱۲/۱۳۹۹ | https://qavanin.ir/Law/PrintText/291062 |
جدول شماره (2) - مشخصات منابع داده‌های شفاهی
مشخصات منابع دادۀ شفاهی | نحوۀ دستیابی به دادۀ شفاهی | تاریخ ارائۀ دادۀ شفاهی | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
ردیف | نام و نام خانوادگی | سِمَت | میزان تحصیلات | رشتۀ تحصیلی | اَهمِ سوابق شغلی | ||
| آناهیتا اصلاح‌پذیر | مدیرعامل شرکت فرهنگی آموزشی راه رشد | - | ریاضی | معلم | گفت‌وگو در وبینار یلدای تعاون - شب سوم: تعاون و بهره‌وری | ۲۵ آذر ۱۳۹۹ |
| کامران اقتصادنیا | مشاور اقتصادی فرماندار پاکدشت | کارشناسی؛ دورۀ آزاد ام‌بی‌اِی | مهندسی كشاورزي | مشاور فضای سبز شهرداری تهران؛ مشاور تعاونی شهید باهنر ریاست‌جمهوری؛ مشاور اقتصادی فرمانداری‌های شمیرانات، فیروزکوه و پاکدشت؛ عضو هیئت‌مؤسس تعاونی توسعه و عمران شمیرانات | گفت‌وگوی تلفنی | ۲۳ آبان ۱۴۰۰ |
| مجید انصاری | سخن‌گوی کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی | دکترای تخصصی | - | نمایندۀ مجلس شورای اسلامی؛ عضو ناظر مجلس در کمیتۀ هماهنگی اشتغال استان‌ها | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| حمید آماده | دانشیار دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی تهران؛ نایب‌رئیس هیئت‌مدیرۀ شرکت تعاونی خدمات ضمانت سرمایه‌گذاری تعاون | دکترای تخصصی
| اقتصاد كشاورزي | تألیف کتـب و مقالات، و تدریس در موضوعات مختلف مرتبط با اقتصاد و تعاون | گفت‌وگوی تلفنی | ۱۸ آبان ۱۴۰۰ |
| احمد بیگدلی شاملو | رئیس هیئت‌مدیرۀ شرکت تعاونی ضمانت و سرمایه‌گذاری تعاون | کارشناسی | - | مدیرکل دفتر تعاونیهای توزیعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛ مشاور ویژه در امور تعاون وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛ رئیس هیئت‌مدیرۀ شرکت تعاونی ضمانت و سرمایه‌گذاری تعاون | گفت‌وگوی تلفنی | ۱۸ آبان ۱۴۰۰ |
| مهدی حسین‌نژاد | مدیرعامل صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری تعاون | دکترای تخصصی | کارآفرینی- گرایش کسب‌وکار | نایب رئیس هیئت‌مدیره و مدیرعامل صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری تعاون | گفت‌وگو در وبینار یلدای تعاون- شب چهارم- تعاون و تأمین مالی خرد جمعی | ۲۶ آذر ۱۳۹۹ |
| غلامحسین حسینی‌نیا | رئیس دانشکدۀ کارآفرینی دانشگاه تهران | دکترای تخصصی | ترویج و آموزش کشاورزی | نمایندۀ وزیر تعاون کار و رفاه اجتماعی در سومین همایش ملی دفاتر پیشخوان خدمات دولت و بخش عمومی؛ عضو شورای راهبری همایش بین المللی مزیت‌های نسبی تعاونیها در توسعۀ اقتصادی و اجتماعی؛ و... | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| مسلم خانی | مدیر کل تحقیقات، آموزش و ترویج وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی | دکترای تخصصی | - | استاد دانشگاه؛ مشاور کسب‌وکار و کارآفرینی؛ دبيركل دفتر توسعۀ كارآفریني سازمان بهزیستي | گفت‌وگو در وبینار یلدای تعاون- شب اول: تعاون و کارآفرینی | ۲۳ آذر ۱۳۹۹ |
| حمیده دباغی | استادیار گروه مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبائی دانشگاه تهران | دکترای تخصصی | مطالعات توسعۀ اجتماعی | استادیار گروه مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبائی دانشگاه تهران | گفت‌وگوی تلفنی | ۱۶ بهمن ۱۴۰۰ |
| حمداله رستمی شهربابکی | عضو سابق کمیتۀ مرکزی شورای‌عالی نخبگان تعاون؛ مدیرعامل شرکت تعاونی ضمانت و سرمایه‌گذاری تعاون | دکترای تخصصی | تعاون | مدیرکل دفتر آموزش، ترویج و تحقیقات تعاونی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛ دبیر خانۀ تعاونگران ایران | گفت‌وگوی تلفنی | ۲۶ بهمن ۱۴۰۰ |
| امیرحسین رضایی‌نژاد | مدیرعامل شرکت تعاونی باشگاه مشتریان پیشگامان؛ نایب‌رئیس هیئت‌مدیرۀ شتاب‌دهندۀ پیشگامان | دکترا | کسب‌وکار | بنیان‌گذاری استارتاپ‌های مختلفی چون گام‌پلاس، سفر گام، بنیان‌گذار استارتاپ بازرگام | گفت‌وگو در وبینار یلدای تعاون - شب اول: تعاون و کارآفرینی | ۲۳ آذر ۱۳۹۹ |
| محمدرضا رضایی‌نژاد | مدیرعامل گروه تعاونی پیشگامان | دکترای تخصصی | - | رئیس هیئت‌مدیرۀ گروه تعاونی پیشگامان | گفت‌وگو در وبینار یلدای تعاون - شب چهارم: تعاون و تأمین مالی خرد جمعی | ۲۶ آذر ۱۳۹۹ |
| رحیم سرهنگی | مدیرکل دفتر توسعۀ کارآفرینی و بهره‌وری نیروی کار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی | دکترای تخصصی | مدیریت | سخنران در هفتۀ جهانی کارآفرینی؛ رئیس دانشکدۀ کارآفرینی دانشگاه تهران | گفت‌وگو در وبینار یلدای تعاون - شب اول: تعاون و کارآفرینی | ۲۳ آذر ۱۳۹۹ |
| امید شنعه | مدیرعامل بنیاد توسعۀ کارآفرینی و تعاون استان تهران | کارشناسی | - | عضو هیئت‌مؤسس تعاونی توسعه و عمران شهرستان تهران؛ دبیر بنیاد توسعۀ کارآفرینی و تعاون استان تهران
| گفت‌وگوی تلفنی | ۱۶ آبان ۱۴۰۰ |
| علی‌حسین شهریور | بنیان‌گذار و دبیرکل خانۀ تعاونگران ایران | دکترای تخصصی | حقوق | مدیر کل دفترتعاونی‌های خدماتی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛ مشاور معاونت طرح و برنامۀ وزارت تعاون؛ معاون مدیرکل دفتر تشكيل و توسعۀ تعاوني‌هاي وزارت تعاون؛ معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی ادارۀ كل تعاون استان تهران؛ معاون امور تعاونیهای اداره كل تعاون استان تهران و... | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| علیرضا صالح | رئیس وقت سازمان خصوصی‌سازی | دکترای تخصصی | علوم اقتصادی | عضو هیئت عامل و معاون برنامه‌ریزی، توسعۀ منابع و امور پشتیبانی سازمان خصوصی‌سازی؛ کارشناس معاونت اقتصادی وزارت امور اقتصاد و دارایی؛ مسئول دبیرخانهۀ هیئت امناء صندوق توسعۀ ملی؛ و... | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| مجتبی صفایی | معاون تعاونی توسعه و عمران شهرستان گلپایگان | دکترای تخصصی | - | مدیرعامل شرکت تعاونی توسعه عمران شهرستان گلپایگان | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| سید ضیاءالدین ضیایی | مدیرعامل تعاونی توسعه و عمران شهرستان قم | - | - | - | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| محمد طهرانی | عضو هیئت‌علمی دانشگاه خاتم، مدیر توسعۀ کسب‌وکار ققنوس | دکترای تخصصی | - | - | گفت‌وگو در وبینار یلدای تعاون - شب چهارم: تعاون و تأمین مالی خرد جمعی | ۲۶ آذر ۱۳۹۹ |
| ماشاءالله عظیمی | عضو هیئت‌رئیسه و دبیر اتاق تعاون ایران | دکترای تخصصی | مدیریت مالی | عضو شورای عالی بورس | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| سیدباقر فتاحی | رئیس هیئت‌مدیرۀ بانک توسعۀ تعاون | - | - | عضو هیئت‌مدیرۀ بانک توسعه تعاون | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| داوود قلیچی | مدیر تعاونی توسعه و عمران شهرستان شاهرود | کارشناسی ارشد | کارآفرینی | - | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| کبری کاظمی | مسئول دفتر تعاونی توسعه و عمران شهرستان اسلامشهر | دیپلم | علوم انسانی | - | گفت‌وگوی تلفنی | ۲۸ بهمن ۱۴۰۰ |
| محمدجعفر کبیری | معاون وقت امور تعاون وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی | دکترای تخصصی | اقتصاد | رئیس اندیشکدۀ تعاون | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| سیدحمید کلانتری | رئیس انجمن بهره‌وری ایران | دکترای تخصصی | - | معاون اسبق امور تعاون وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی؛ معاون وزیر جهاد کشاورزی | گفت‌وگو در وبینار یلدای تعاون- شب سوم: تعاون و بهره‌وری | ۲۵ آذر ۱۳۹۹ |
| سیدمحمدرضا میرتاج‌الدینی | عضو هیئت‌رئیسۀ کمیسیون برنامه و بودجۀ مجلس | دکترای تخصصی | مدیریت استراتژیک | عضو کمیسیون تلفیق بودجۀ مجلس؛ مسئول امور پارلمانی سازمان صداوسیما؛ مشاور رئیس صداوسیما | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| علیرضا ناطقی | مدیرکل دفتر تعاونیهای خدماتی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی | دکترای تخصصی | - | - | اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی | مرداد ۱۳۹۹ |
| سیدمرتضی نبوی | مدیرعامل تعاونی توسعه و عمران اسلامشهر | کاردانی | روان‌شناسی | فعالیت در سازمان نظامی | گفت‌وگوی تلفنی | ۳ آبان ۱۴۰۰ |
| عدم ذکر نام به درخواست مصاحبه‌شونده | عضو هیئت‌مدیرۀ تعاونی توسعه و عمران شهرستان اسلامشهر | کارشناسی | فناوری اطلاعات و ارتباطات | - | گفت‌وگوی تلفنی | ۱ اسفند ۱۴۰۰ |
| عدم ذکر نام به درخواست مصاحبه‌شونده | عضو فعال تعاونی توسعه و عمران شهرستان اسلامشهر | کارشناسی | عمران | - | گفت‌وگوی تلفنی | 21 بهمن ۱۴۰۰ |
منابع
- اساسنامۀ نمونۀ شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی، مصوب ۲6/۰6/۱۳۹۱،
https://www.mcls.gov.ir/icm_content/media/image/2014/01/35547_orig.pdf .
- آماده، حمید (۱۳۹۹). اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی،
http://www.ttotsh.ir/post-23 .
- حسین‌نژاد، مهدی (۱۳۹۹). وبینار یلدای تعاون - شب چهارم: تعاون و تأمین مالی خرد جمعی،
https://www.aparat.com/v/L1PAq .
- حسینی‌نیا، غلامحسین (۱۳۹۹). اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی،
http://www.ttotsh.ir/post-23 .
- خانی، مسلم (۱۳۹۹). اظهارنظر در وبینار یلدای تعاون - شب اول: تعاون و کارآفرینی،
https://www.aparat.com/v/kg54e .
- خورشیدی تطف، ویدا؛ عطایی، امید؛ و سبحانیان، سیدمحمدهادی (۱۳۸۶). آشنایی با تعاون و تعاونیها (گزارش پژوهشی). تهران: مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- رستمی شهربابکی، حمداله (۱۳۹۷). مطالعه شرکت‌هاي تعاونی توسعه و عمران شهرستانها (گزارش طرح پژوهشی). تهران: معاونت امور تعاون وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی.
- سند توسعۀ بخش تعاون (۱۳۹۲)، مصوب ۰۶/10/13۹۱،
https://www.icccoop.ir/DeskTopModules/Documents/showfile.aspx?id=510&a=1 .
- شهریور، علی‌حسین (۱۳۹۹). اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی،
http://www.ttotsh.ir/post-23 .
- طرح تأسیس تعاون های توسعه و عمران شهرستانی و یا استانی (۱۴۰۰)، اعلام وصول 13/۰6/۱399،
https://rc.majlis.ir/fa/legal_draft/show/1624818 .
- عطایی، امید (۱۳۸۸). اظهار نظر کارشناسی درباره طرح تأسیس شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی. تهران: مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- عنبری، موسی (۱۳۸۵). «دولت، مشارکت و سازمان‌های غیردولتی (NGOS): بررسی جایگاه و کارکردهای بخش سوم در توسعه». مجله نامۀ صادق، شمارۀ ۳۰: ۲۱۲-۱۷۹.
- قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل‌وچهارم (۴۴) قانون اساسی (۱۳۸۶)،
https://www.mcls.gov.ir/fa/law/260 .
- قانون بودجۀ سال ۱۴۰۰ کل کشور (۱۳۹۹)، مصوب ۲۶/۱۲/۱۳۹۹،
http://nazarat.shora-rc.ir/Forms/FileLoad.aspx?id=JY1Jk9VUNm8=&TN=l7tLyhyOobj0SooAFUE3mxNvtpCLep2dxbPdNDkZ5RA=&NF=bHiIRfspeW0 ..
- قانون تأسیس شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی (۱۳۸۹)، مصوب ۲۸/۰۹/138۹،
https://rc.majlis.ir/fa/law/show/790215
- قلیچی، داوود (۱۳۹۹). اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی،
http://www.ttotsh.ir/post-23 .
- محمدپور، احمد (۱۳۸۸). «تحلیل داده‌های کیفی: رویه‌ها و مدل‌ها». مجلۀ انسان‌شناسی. شمارۀ ۱۰: ۱۶۰-۱۲۷.
- نظری علی‌آباد، مریم؛ و حکیم‌جوادی، احمد (۱۳۸۸). تجزیه و تحلیل وجوه تمایز شرکت‌های تعاونی متعارف و سایر انواع تعاونیها (گزارش پژوهشی). تهران: مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- وب‌گاه ادارۀ کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان خراسان جنوبی (۱۳۹۸). روایت موفقیت شرکت تعاونی توسعه و عمران شهرستان شاهرود،
https://skh.mcls.gov.ir/icm_content/media/image/2020/03/382158_orig.pdf .
- وب‌گاه شرکت تعاونی توسعه و عمران شهرستان اسکو (۱۳۹۷). رونمایی از تکمیل زنجیره ابریشم اسکو با حضور دکتر منصوری معاون توسعه کارآفرینی واشتغال وزارت کار و دکتر پزشکیان نایب رئیس مجلس شورای اسلامی. تاریخ دسترسی: ۰۷/۰۷/۱۴۰۰.
- وب‌گاه شرکت تعاونی توسعه و عمران شهرستان اسکو (۱۳۹۸). فیلم تکمیل زنجیره تولید ابریشم – نخ کشی. تاریخ دسترسی: ۰۷/۰۷/۱۴۰۰.
- وب‌گاه شرکت تعاونی توسعه و عمران شهرستان قم (بی‌تا). صفحۀ نخست، https://ttoqom.ir .
- وب‌گاه شرکت تعاونی توسعه و عمران شهرستان قم (۱۳۹۹). ساماندهی زائرین عراقی و کشورهای اسلامی، https://ttoqom.ir.
- وکیل‌الرعایا، یونس؛ غنیان، اسماعیل؛ پوراحتشام، محمد؛ و اسلامی مفیدآبادی، حسین (۱۳۹۹). «مشارکت مردمی و بنیادهای توسعه‌ای در تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی در سمنان»؛ در مجموعه مقالات نخستین همایش ملی رویکردهای نوین مدیریت در مطالعات میان‌رشته‌ای. گنبد کاووس: دانشکدۀ علوم انسانی آزادشهر دانشگاه گنبد کاووس.
- همدانی، رضا (۱۳۹۴الف). آسیب‌شناسی تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی. تهران: وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی.
- همدانی، رضا (۱۳۹۴ب). گزارش جامع شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی. تهران: وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی.
- همدانی، رضا (۱۳۹۵). گزارش جامع شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی. تهران: وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی.
- همدانی، رضا (۱۳۹۶). گزارش جامع شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی. تهران: وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی.
- همدانی، رضا (۱۳۹۷). گزارش شرکت‌های تعاونی توسعه و عمران شهرستانی. تهران: وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی.
- Creswell, J. W. (2007). Qualitative Inquiry and Research Design: Choosing Among Five Approaches. California: Sage Publications.
- Bretos, I., & Errasti, A. (2018). “The Challenges of Managing Across Borders in Worker Cooperatives: Insights from the Mondragon Cooperative Group”. Journal of Co-operative Organization and Management, No. 6 (1): 34-42.
- Doh, S. (2020). “Social Entrepreneurship and Regional Economic Development: The Case of Social Enterprise in South Korea”. Sustainability, No. 12 (21): 1-20.
- EUROPEAN COMMISSION (2011). Creating a Favorable Climate for Social Enterprises, Key Stakeholders in the Social Economy and Innovation. Accessed date: 2021/08/20, available at https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0682:FIN:EN:PDF.
- Guttmann, A. (2020). “Commons and Cooperatives: A New Governance of Collective Action”. Ann Public Econ, No. 92 (1): 33-53.
- International Cooperative Alliance (2017). Co-ops Employ 10% of the Global Employed Population. https://www.ica.coop/en/media/news/co-ops-employ-10-global-employed-population.
- International Cooperative Alliance (2018). What Is a Cooperative? https://www.ica.coop/en/cooperatives/what-is-a-cooperative.
- Merrett, C. D., & Walzer, N. (2004). Cooperatives and Local Development: Theory and Applications for the 21st Century. New York: ME Sharpe.
- Mittone, L. & Ploner, M. (2015). “Cooperative Attitudes among Workers of Social Cooperatives: Evidence from an Artefactual Field Experiment”. International Journal of Voluntary and Nonprofit Organizations, No. 26: 510-530.
- Özgül, S., Koçar, G., & Eryaşar, A. (2020). “The Progress, Challenges, and Opportunities of Renewable Energy Cooperatives in Turkey”. Energy for Sustainable Development, No. 59, 107-119.
- Ridley-Duff, R. (2018). “Cooperative Social Entrepreneurship: Reflecting on a Decade of Embedding Cooperative Studies in Social Enterprise Courses”. Paper to the 2018 Co-operative Education Conference. Manchester: Federation House.
- Sanyang, S. E., & Huang, W.-C. (2008). “Green Cooperatives: A Strategic Approach Developing Women’s Entrepreneurship in the Asian and Pacific Region”. World Journal of Agricultural Sciences, No.4 (6): 674-683.
- Valentinov, V., & Iliopoulos, C. (2021), “Social Capital in Cooperatives: An Evolutionary Luhmannian Perspective”. Journal of Evolutionary Economics, No. 31 (4): 1317-1331.
- Zeuli, K. A., & Radel, J. (2005). “Cooperatives as a Community Development Strategy: Linking Theory and Practice”. Journal of Regional Analysis and Policy, No. 35 (1): 43 – 54.
[1] - مقالۀ علمی-پژوهشی مستخرج از طرح پژوهشی با عنوان «تبیین و تدوین راهبردهای مؤثر بر مشارکت مردمی و بنیادهای توسعه در تعاونیهای توسعه و عمران شهرستان‌های استان تهران با رویکرد کارآفرینی اجتماعی» که به سفارش و با حمایت «اداره کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان تهران» در سال 1400 به سرانجام رسیده است.
[2] - استادیار مردم‌شناسی و عضو پژوهشکدة مطالعات و سیاست‌گذاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی؛ تهران، ایران (نویسنده مسئول) b.roustakhiz@atu.ac.ir
[3] - دانشجوی دکترای پژوهش هنر دانشگاه الزهرا و پژوهشگر همکار پژوهشکدة مطالعات و سیاست‌گذاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی؛ تهران، ایران
[4] - Valentinov and Iliopoulos
[5] - Guttmann
[6] - European Commission
[7] - Mittone and Ploner
[8] - International Cooperative Alliance
[10] - Doh, S.
[11] - Sanyang, S. E., & Huang, W.C.
[12] - Ridley-Duff, R.
[13] - Merrett, C. D., & Walzer, N.
[14] - Zeuli, K. A., & Radel, J.
[15] - Validity
[16] - Trustworthiness
[17] - Credibility
[18] - Creswell
[19] - Triangulation
[20] - Peer Review or Debriefing
[21] - External Audits
[22] - مصاحبۀ پژوهشگران با احمد بیگدلی شاملو در تاریخ ۱۸ آبان ۱۴۰۰.
[23] - اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، شهریور 1399.
[24] - مصاحبۀ پژوهشگران با حمیده دباغی در تاریخ ۱۶ بهمن ۱۴۰۰.
[25] - مصاحبۀ پژوهشگران با امید شنعه در تاریخ 16/08/1400.
[26] - مصاحبۀ پژوهشگران با سیدمرتضی نبوی در تاریخ 0۳/08/1400.
[27] - اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، شهریور 1399.
[28] - مصاحبۀ پژوهشگران با حمداله رستمی شهربابکی در تاریخ ۲۶ بهمن ۱۴۰۰.
[29] - اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، شهریور 1399.
[30] - اظهارنظر در وبینار تعاونیهای توسعه و عمران شهرستانی، شهریور 1399.
[31] - مصاحبۀ پژوهشگران با کبری کاظمی در تاریخ ۲۸ بهمن ۱۴۰۰.
[32] - مصاحبۀ پژوهشگران با حمداله رستمی شهربابکی در تاریخ ۲۶ بهمن ۱۴۰۰.
[33] - مصاحبۀ پژوهشگران با حمداله رستمی شهربابکی در تاریخ ۲۶ بهمن ۱۴۰۰.
[34] - مصاحبۀ پژوهشگران با حمید آماده در تاریخ 18/08/1400.
[35] - اظهارنظر در وبینار یلدای تعاون - شب چهارم: تعاون و تأمین مالی خرد جمعی.
[36] - مصاحبۀ پژوهشگران با احمد بیگدلی شاملو در تاریخ ۱۸ آبان ۱۴۰۰.
[37] - مصاحبۀ پژوهشگران با کامران اقتصادنیا در تاریخ ۲۳ آبان ۱۴۰۰.
[38] - مصاحبۀ پژوهشگران با کبری کاظمی در تاریخ ۲۸ بهمن ۱۴۰۰.
[39] - مصاحبۀ پژوهشگران با حمیده دباغی در تاریخ ۱۶ بهمن ۱۴۰۰.
[40] - اظهارنظر در وبینار یلدای تعاون - شب اول: تعاون و کارآفرینی؛ 23 آذر 1399.
[41] - مصاحبۀ پژوهشگران با احمد بیگدلی شاملو در تاریخ 18/08/1400.
[42] - مصاحبۀ پژوهشگران با حمید آماده در تاریخ 18/08/1400.
[43] - مصاحبۀ پژوهشگران با احمد بیگدلی شاملو در تاریخ 18/08/1400.
[44] - مصاحبۀ پژوهشگران با حمید آماده در تاریخ 18/08/1400.
