تحلیل مسئله غفلت در نفس‌شناسی صدرالمتألهین
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
مهدی زمانی
1
(دانشیار گروه الهیات، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)
کلید واژه: غفلت, قوای نفس, مراتب نفس, حکمت متعالیه, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
«غفلت» از مسائل مهم در معرفت‌شناسی، علم¬النفس، روانشناسی و اخلاق است. در معرفت‌شناسی، بیشتر دربارۀ محدودیتی که از ناحیۀ غفلت بر شناخت آدمی تحمیل میشود، بحث میگردد و تأثیر عوامل غیرمعرفتی در شناخت، مورد توجه قرار میگیرد. در علم¬النفس، به حالت نفسانی غفلت، بعنوان نوعی ضعف و نقص در قوای شناختی نفس نظر میشود. نوشتار حاضر با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، به بررسی مسئلۀ غفلت در اندیشۀ ملاصدرا پرداخته و ابعاد این مسئله با توجه به نفس‌شناسی وی و دیدگاهش دربارۀ قوای نفس، مراتب نفس و سلوک و تعالی آن، مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس نظریۀ «قوای نفس»، عمدتاً غفلت به دو معنا مطرح شده است: بیتوجهی و فراموشی. بحث دربارۀ این‌دو معنا، مستلزم تحلیل دیدگاه ملاصدرا دربارۀ نقش توجه در ادراک و نیز سازوکار حافظه و یادآوری (تذکر) است. مطابق نظریۀ «مراتب و شئون نفس»، غفلت عمدتاً به دو معنای: نقص گسترۀ وجودی یا غیبت، و عدم احاطه یا جهل (بیخبری) است. نظریۀ دوم، یعنی نظریۀ «مراتب نفس»، با مبانی ویژه حکمت صدرایی ـ‌مانند تشکیک وجود، حرکت جوهری و...ـ سازگاری بیشتری دارد. منظر سوم برای تحلیل مسئلۀ غفلت، سیر و سلوک معنوی نفس است که در آن، غفلت بطور عمده بمثابه مانع سلوک الی الله و حجاب معرفت و لقای الهی تلقی میشود. این معنای غفلت، طیفی از موانع تعالی نفس ـ‌مانند سهل¬انگاری، تهاون، بی‌احتیاطی، کوتاهی در عمل، بیهمتی، لجاجت، اعراض و انکار‌ـ را دربرمیگیرد.
Neglecting important issues in epistemology, psychology, psychology and ethics. In this article, we will investigate the problem of neglect in the sublime wisdom of Mulla Sadra with a descriptive-analytical method, and the dimensions of this problem according to Mulla Sadra's psychology and his view on 1- the powers of the soul, 2- the degrees of the soul, and 3- its excellence. We dig based on the point of view of the powers of the soul, neglect is mainly presented in two meanings: 1) inattention and 2) forgetting. The discussion about these two meanings requires the analysis of Mulla Sadra's point of view regarding the role of attention in perception as well as the mechanism of memory and recall. From the point of view of levels and affairs of the self, neglect mainly has two meanings: 1) lack of existence or absence and 2) lack of coverage or ignorance. The perspective of the stages of the self is more compatible with the special foundations of Sadra's wisdom, such as the formation of existence, essential movement, etc. The third perspective to analyze the problem of neglect is the spiritual path of the soul, where neglect is mainly considered as an obstacle to the path to God and the veil of knowledge and divine encounter. This meaning of negligence includes a range of obstacles to self-improvement, such as negligence, impatience, carelessness, lack of action, indifference to stubbornness, objection and denial.
قرآن کریم.
نهج¬البلاغه.
ابن‌سینا (1387) النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تهران: دانشگاه تهران.
ارسطو (1385) اخلاق نیکوماخوس، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
افلاطون (1380) دوره آثار افلاطون، ترجمۀ محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، تهران: خوارزمی.
دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1412ق) المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دار العلم.
زبیدی، سید محمدمرتضی (1414ق) تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر.
عبودیت، عبدالرسول (1395) درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ج3: انسان‌شناسی، تهران: سمت.
فیومی، احمدبن محمد (بی¬تا) المصباح المنیر فی غریب الشرح الكبیر للرافعی، قم: دار الرضا.
کریم‌پور، سیدحسن؛ نورائی، محسن (1398) «بازشناسی مفهوم غفلت در قرآن کریم با تأکید بر تاثیر حرف جر در معنای فعل»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث ، سال 16، شمارۀ 2، ص31ـ1.
کلینی، محمدبن یعقوب (1365) اصول الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (1404ق) بحار الانوار، بیروت: مؤسسۀ الوفاء.
ملاصدرا (1380الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج2، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1380ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج7، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ج) رساله سه اصل، تصحیح و تحقیق سیدحسین نصر، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381د) کسر الاصنام الجاهلیة، تصحیح و تحقیق محسن جهانگیری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381هـ) الحکمة العرشیة، تصحیح و تحقیق اصغر دادبه، در مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، ج4، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق علی‌اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1384) شرح اصول الکافی، ج1، تصحیح و تحقیق رضا استادی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1385الف) شرح اصول الکافی، ج2، تصحیح و تحقیق مهدی رجایی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1385ب) شرح اصول الکافی، ج3، تصحیح و تحقیق محمود فاضل یزدی مطلق، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386الف) مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386ب) ایقاظ النائمین، تصحیح و تحقیق محمد خوانساری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) تفسیر القرآن الکریم، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
