ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بازطراحی میادین شهر کرج مطالعه موردی: میدان استقلال (اسبی)
محورهای موضوعی : ارزیابی تأثیرات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، محیط زیستی و... سیاست‌ها، برنامه‌ها، طرح‌ها و پروژهها
صلاح الدین قادری
1
(دانشیار گروه جامعه¬شناسی دانشگاه خوارزمی)
نورالدین فراش خیالو
2
(دانشجوی دکترای جمعیتشناسی)
سمانه علی بخشیان
3
(دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه خوارزمی)
کلید واژه: ارزیابی تأثیرات اجتماعی, میدان استقلال کرج, تأثیرات فرهنگی, تأثیرات محیط¬زیستی و تأثیرات اقتصادی,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی است که با هدف شناسایی تأثیرات طرح بازطراحی میدان استقلال شهر کرج، شناسایی ذینفعان، بستر اجتماعی پروژه، واکنشهای ممکن به پروژه، سناریوهای پیش روی طرح و... انجام گرفته است. مباحث مفهومی و نظری پشتیبان مطالعه اتاف، مباحث نظری حوزه اتاف و فضاهای عمومی شهری و الزامات طراحی آنهاست. روش اجرای پروژه از نوع ترکیبی (کمی و کیفی) با تأکید بر مطالعات میدانی مبتنی بر پیمایش، مصاحبه فردی و گروهی، بررسی اسناد و مطالعات تطبیقی است. روش تحلیل یافته‌ها مبتنی بر روشهای تحلیلی و توصیفی، تحلیل محتوا، سناریونویسی و تحلیل ذینفعان است. یافته‌های پژوهش نشان میدهد که ساکنان محلی تاحدود زیادی با اجرای طرح موافق هستند. در میان ذینفعان دارای قدرت بالا و تأثیرگذاری بالا (پلیس راهور، معاونت ترافیک، سازمان سیما و منظر و همچنین سازندگان محلی)، مخالفت با اجرای طرح پیشنهادی معاونت شهرسازی زیاد است و طرح را عامل ایجاد ترافیک و شلوغی بیشتر میدانند. بر اساس چهار سناریوی پیش روی طرح، سناریوی تعدیل مورد تأیید مطالعه اتاف است و پیشنهادهایی در راستای این سناریو ارائه شده است.
This research is a type of social and cultural impact assessment research, which was conducted with the aim of identifying the effects of Shahr Karaj's Esteghlal Square redesign project, identifying the beneficiaries, the social background of the project, possible reactions to the project, scenarios ahead of the project, etc. Conceptual and theoretical issues supporting the study of OTAF are theoretical topics in the field of OTAF and urban public spaces and their design requirements. The project implementation method is of a mixed type (quantitative and qualitative) with an emphasis on field studies based on survey, individual and group interviews, document review and comparative studies. The method of analyzing the findings is based on analytical and descriptive methods, content analysis, scenario writing and stakeholder analysis. The findings of the research show that the local residents largely agree with the implementation of the plan. Among the stakeholders with high power and high influence (traffic police, traffic deputy, Sima and Manzar organization and also local builders), there is a lot of opposition to the implementation of the proposed plan of the urban development deputy, and they consider the plan to cause more traffic and congestion. Based on the 4 scenarios ahead of the plan, the adjustment scenario is approved by the study of Ataf and suggestions have been made in line with this scenario.
ابراهیمی، مرضیه (1391). ارزیابی تأثیرات اجتماعی سامان¬دهی میدان امام خمینی(ره). پروژه مطالعاتی، شهردار منطقه 12. اداره مطالعات اجتماعی شهرداری تهران.
پاکزاد، جهانشاه (1385). مباني نظري و فرايند طراحي شهري. تهران: شهيدي.
پورصباغ، علی‌رضا (1393). ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی طرح ایجاد و توسعه ناحیه صنعتی میدان مرکزی میوه و تره¬بار شهر تهران. پروژه مطالعاتی، معاونت خدمات شهری سازمان میادین و ترهبار شهر تهران.
حبیبزاده، رامین (1393). ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی سامان¬دهی میدان محمدیه. پروژه مطالعاتی، سازمان زیباسازی شهر تهران.
ساسانپور، فرزانه (1393). ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی معابر و میادین خاص منطقه 2 شهردار تهران (میدان شهید تهرانی مقدم، قیصر امین¬پور، کتاب و صنعت). پروژه مطالعاتی، شهرداری منطقه 2 تهران.
سرنی، مایکل ام (1399). ارزیابی تأثیرات اجتماعی و سیاست‌های پادمانی بر سر یک دوراهی: مسیر روبه جلو باید رو به بالا باشد. در: ارزیابی تأثیرات اجتماعی پروژه¬های توسعه، تجربیاتی از هند و دیگر کشورهای آسیایی. مواهان متور. ترجمۀ میثم اهرابیان صدر. تهران: شهر.
سرور، رحیم (1396). ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی طرح و برنامه سامان¬دهي مركز خدمات شهري ميدان بسيج و پهنه پيراموني. پروژه مطالعاتی، شهرداری منطقه 15، اداره مطالعات اجتماعی.
فاضلی، محمد (1389). ارزیابی تأثیرات اجتماعی. تهران: جامعه‌شناسان.
فاضلی، محمد و فردین علیخواه (1391). پيوست اجتماعي و فرهنگي به¬سازي ميدان امام حسين(ع) و پياده¬راه¬سازي خيابان هفده شهريور. پروژه مطالعاتی، سازمان زیباسازی شهر تهران.
کارمونا، متئو و دیگران (1388). مکان‌های عمومی، فضاهای شهری: ابعاد گوناگون طراحی شهری. ترجمه اسماعیل صالحی و دیگران. تهران: دانشگاه هنر.
کریر، راب (1396). فضای شهری. ترجمه خسرو هاشمی¬نژاد. تهران: خاک.
محمدی مجد، داریوش (1395). ارزیابی تأثیرات اجتماعی فرهنگی بازپیرایی میدان دوم نازی¬آباد. پروژه مطالعاتی، شهرداری منطقه 16، اداره مطالعات اجتماعی.
گلکار، کوروش (1380). «مؤلفه‌های سازنده کیفیت طراحی شهری». نشریه صفه. دوره یازدهم، شماره 32، صص 38-65.
مدنیپور، علی (1387). فضاهای عمومی شهری. ترجمه فرشاد نوریان. تهران: شرکت پردازش و برنامه¬ریزی شهری.
مهندس مشاور معمار و شهرساز پارت (1398). طرح شهری میدان¬های شهر کرج (میدان امام حسین، میدان مهران، میدان استقلال، میدان مدنی، میدان نبوت و فلکه اول گوهردشت). طرح پژوهشی، شهرداری کرج، معاونت شهرسازی، سیما و منظر
Kwan-kwok, L, Chau, Cheung, K, K. and Chan K. (2006). Social Impat Assessment for Urban Renewal Projects in Hong Kong. Qulity Evaluation Center, Hong Kong.
Tur Antonio Aledo and Gómez José Andrés Domínguez (2016). Social Impact Assessment (SIA) From a Multidimensional Paradigmatic Perspective: Challenges and Opportunities, Journal of Environmental Management195: 56-61.
ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بازطراحی میادین شهر کرج
مطالعه موردی: میدان استقلال (اسبی)
صلاحالدین قادری
نویسنده مسئول: دانشیار گروه جامعهشناسی دانشگاه خوارزمی
نورالدین فراش خیالو
دانشجوی دکترای جمعیتشناسی
سمانه علیبخشیان
دانشجوی کارشناسی ارشد جامعهشناسی دانشگاه خوارزمی
samaneh.bakhshian8835@gmail.coml
چکیده
پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی است که با هدف شناسایی تأثیرات طرح بازطراحی میدان استقلال شهر کرج، شناسایی ذینفعان، بستر اجتماعی پروژه، واکنشهای ممکن به پروژه، سناریوهای پیش روی طرح و... انجام گرفته است. مباحث مفهومی و نظری پشتیبان مطالعه اتاف، مباحث نظری حوزه اتاف و فضاهای عمومی شهری و الزامات طراحی آنهاست. روش اجرای پروژه از نوع ترکیبی (کمی و کیفی) با تأکید بر مطالعات میدانی مبتنی بر پیمایش، مصاحبه فردی و گروهی، بررسی اسناد و مطالعات تطبیقی است. روش تحلیل یافته‌ها مبتنی بر روشهای تحلیلی و توصیفی، تحلیل محتوا، سناریونویسی و تحلیل ذینفعان است. یافته‌های پژوهش نشان میدهد که ساکنان محلی تاحدود زیادی با اجرای طرح موافق هستند. در میان ذینفعان دارای قدرت بالا و تأثیرگذاری بالا (پلیس راهور، معاونت ترافیک، سازمان سیما و منظر و همچنین سازندگان محلی)، مخالفت با اجرای طرح پیشنهادی معاونت شهرسازی زیاد است و طرح را عامل ایجاد ترافیک و شلوغی بیشتر میدانند. بر اساس چهار سناریوی پیش روی طرح، سناریوی تعدیل مورد تأیید مطالعه اتاف است و پیشنهادهایی در راستای این سناریو ارائه شده است.
واژه‌های کلیدی: ارزیابی تأثیرات اجتماعی، میدان استقلال کرج، تأثیرات فرهنگی، تأثیرات محیطزیستی و تأثیرات اقتصادی.
بیان مسئله
ميدان شهري، فضايي است با سوابق ويژۀ تاريخي، يادبودها و آثاري از رخدادهاي دوران گذشته شهر که چون خاطرهاي محترم و مشترک براي شهروندان محسوب میشود. ميدان شهري با شبکه معابر شهر پيوند دارد و مانند مفصل‌هاي آن عمل میکند و نقطه مکث آن به شمار ميرود. بهرهوري بيشتر از قابليت‌هاي فضاهايي ترافيکي (از جمله میادین شهری) که مدتها فقط منحصر به تعداد خودروها و سرعت حرکت آنها مي‌شد، پديده‌اي جديد است. ميدان ترافيکي، مرکز عملکرد جهت‌يابي و نبض شبکه ارتباطي محسوب ميشود. اما در عین حال میتوان یک فضای عمومی تلقی کرد که با ایجاد مکث، ایجاد فضایی سرزنده، نوستالژیک، مفرح و... محلی برای تعاملات اجتماعی و شکلگیری مناسبات اجتماعی باشد. امروزه با توجه به اهمیت اوقات فراغت، فرصت مناسبي به دست آمده است تا با نوسازي ميدانهاي قديمي و احداث ميدانهاي جديد، امکانات مطلوبي براي گذران اوقات فراغت به شهروندان داده شود.
نکته مهم در این زمینه، آن است که آيا در طرحي که برای بالا بردن جنبۀ اجتماعی و فرهنگی میدان ارائه ميشود، انتظارها و سليقه‌هاي گروه‌هاي مختلف مردم به اندازه کافي رعايت ميشود يا خير؟ آیا ذینفعان و بهره‌مندان و یا بازندگان این طرح مشخص میشود یا خیر؟ آیا به صرف اهداف خوب و نیک درباره توسعۀ فضاهای اجتماعی و فرهنگی حول یک میدان یا درون یک میدان، هر طرحی را باید پذیرفت؟ یا اینکه ممکن است طرح با هدف ایجاد فضای اجتماعی، فضای فراغتی بهتر و ایجاد تعاملات اجتماعی طراحی شود، اما به دلیل بستر اجرای طرح، چنین تأثیراتی نهتنها به دست نیاید، بلکه خود عاملی برای کاهش کیفیت زندگی در آن محدوده باشد. در اینجا تفاوت آشکاری میان طراحی شهری، تأثیرات اجتماعی و معماري و ساير هنرها به طور مشخص روشن ميشود؛ زيرا براي مردم، ميدان شهري، فضايي است که از آن استفاده‌هاي مختلفي ميشود و اين قابليت در استفادۀ روزانه مردم از آن مشخص خواهد شد. امروزه در شهرهاي ما، میدان‌هایی طراحي شده که برگرفته از ذوق معماري و ابتکارات شهرسازي و معماري داخلي نيست (ر.ک: کارمونا و دیگران، 1388). یکی از الگوهای علمی و معرفت‌شناختی برای تعیین اینکه طراحی یا بازطراحی یک میدان میتواند اهداف اجتماعی و فرهنگی خود را تأمین کند یا خیر و همچنین چه تأثیرات خواسته و ناخواسته مثبت و منفی دارد، انجام مطالعات ارزیابی تأثیرات اجتماعی (اتاف) است.
طرح بازطراحی میدان استقلال بخشی از طرح بازطراحی میادین سهگانه شهر کرج (شهید مدنی، مهران و استقلال)، بخشی از طرح بزرگی است که شرکت مهندس مشاور معمار و شهرساز پارت با عنوان «طراحی میدانهای شهری کرج» در سال 1398 انجام داده است. هدف اصلی این طرح، «دستیابی به شبکهای از فضاهای عمومی باکیفیت، مردمپذیر، چشمنواز و روحنواز» (مهندس مشاور معمار و شهرساز پارت، 1398: 153) بوده است. در این طرح، مجموعهای از اقدامات پیشنهاد شدهاند که مهمترین آنها عبارتند از: احداث بازارچههاي روز و صنایع دستی در معبر جنوبی پارك ایرانزمین، ایجاد عرصه همگانی هنري از طریق احداث المانهاي هنري در معبر شرقی پارك ایرانزمین، احداث پارکینگ طبقاتی در ضلع غربی میدان استقلال، اتصال و ارتباط میان جزیره میانی و پارک ایرانزمین از طریق تنوع در کفسازی مسیر سواره و احداث رواق، صفه، آرامسازی مسیر سواره از طریق تنوع در کفسازی و... .
در بحث از اجرای پروژه بازطراحی میادین شهری (میدان استقلال کرج)، دو مسئله اصلی وجود دارد که ضرورت اجرا نشدن پروژه قبل از انجام مطالعات اتاف را نشان میدهد: 1- شناسایی نشدن ذیمدخلان و میزان تأثیرگذاری آنها بر اجرای موفق طرح 2- مشخص نبودن ناحیه کور، ناحیه ناشناخته و ناحیه پنهان بر اساس مدل جوهری مشارکت.
جدول 1- مدل پنجره جوهری تأثیرات
پروژه بازطراحی میادین شهری استقلال در تکمیل طرح تفصیلی و جامع شهر و تحقق اهداف سند چشمانداز شهر و انضباط شهری در منطقه 1 کرج، ارتقای کیفیت زندگی و ارتقای کاربریهای آنها انجام میگیرد. با این حال با توجه به بافت ناهمگون متأثر از این پروژه، شرایط و واکنشهای متفاوت آنها به پروژه و نتایج آن و همچنین شکل اجرای پروژه توسط شهرداری، آثار و پیامدهای متفاوتی از اهداف پیش‌بینیشده برای آن شکل گرفته است. برای مثال با توجه به شرایط، قدرت و موقعیت گروههای مختلف متأثران، میزان و چگونگی تأثیرپذیری آنها از پروژه متفاوت است. بنابراین به نظر می‌رسد که به دلیل شناخته نشدن ذیمدخلان و نوع قدرت آنها قبل از اجرای پروژه، باید مطالعه اتاف صورت گیرد تا ذیمدخلان و میزان قدرت تأثیرگذاری آنها برآورد شود. از اینرو مدل زیر در شناسایی تأثیرگذاری ذینفعان ترسیم شده است.
شکل 1- مدل تأثیرگذاری ذینفعان
بنابراین با توجه به تغییر بازطراحی شهری میدان استقلال علیرغم اهداف اولیه و پیش‌بینی‌های اولیه، تبعاتی در حوزۀ اجتماعی خواهد داشت که به برخی از آنها اشاره شده است. این موارد میتواند مصادیق مباحث بالا باشد.
در محدوده میدان استقلال:
الف) مسیر منتهی به میدان استقلال بزرگراه چمران است و یکی از شریان‌های اصلی بخش شرقی کرج است که مسیر ورود به منطقه عظیمیه از تهران و جاده چالوس است. در زمان‌های عصرگاهی و صبحگاهی، مسیر پرتردد و پرترافیکی است.
ب) احداث بازارچههاي روز و صنایع دستی در معبر جنوبی پارك ایرانزمین منجر به ایجاد جاذبه سفر شهری و جذب جمعیت بیشتر در محدوده شده، علاوه بر آن ایجاد برج تجاری مسکونی دارای مجوز کمیسیون ماده 5 در ضلع شرقی میدان، تراکم جمعیتی را بالا میبرد.
ج) ایجاد عرصه همگانی هنري از طریق احداث اِلمان‌هاي هنري در معبر شرقی پارك ایرانزمین
د) اتصال و ارتباط میان جزیره میانی و پارک ایرانزمین از طریق تنوع در کفسازی مسیر سواره و احداث رواق، صفه و عامل ایجاد اتصال و مکث در محدوده میدان خواهد شد.
ه) آرامسازی مسیر سواره از طریق تنوع در کفسازی به کاهش سرعت عبوری میدان کمک میکند اما از سوی دیگر میتواند به انباشت ترافیک در محدوده منجر شود.
بر این اساس مهمترین پرسش‌های اتا در این طرح عبارتند از:
1. محدوده اجرای بازطراحی شهری میدان استقلال در محله عظیمیه کرج، دارای چه نیمرخ اجتماعی است و نگرش شهروندان، کسبه و صاحبان سرمایه و املاک به اجرای این پروژه چیست؟ تا چه اندازه از اجرای آن رضایت دارند و تا چه اندازه مخالف اجرای آن هستند؟
2. پروژه بر ارتقا یا کاهش کیفیت زندگی در محلات عظیمیه، چه تأثیرات مثبت یا منفیای دارد؟
3. طرح پیشنهادی بازطراحی، چه تأثیراتی بر ارتقای مؤلفه‌های فرهنگی و هویتی شهر کرج، تقویت ابعاد نمادین محدوده میدان‌ها و آشنایی با صنایع دستی و مصنوعات فرهنگی شهر کرج و استان البرز خواهد داشت؟
4. پروژه، چه نقشی در ایجاد پایداری محلی، کنترل آسیبهای اجتماعی، تقویت و حضور اجتماعی در فضاهای عمومی شهری، نشاط و تقویت سرمایه‌های اجتماعی و آشنایی بیشتر همسایگان با همدیگر و... در محدوده میادین و اطراف آن خواهد داشت؟
5. با اجرای پروژه، ساختار کالبدی شهر و منظر شهری و الگوهای توسعه شهری منطقه و شهر کرج، چه وضعیتی خواهد یافت و مهمترین تأثیرات ترافیکی طرح بر وضعیت ترافیک منطقه و شهر کرج چه خواهد بود؟
6. مهمترین راهکارهای عملی و اجرایی برای اجرای بهتر پروژه در راستای کاهش تأثیرات منفی، تقویت تأثیرات مثبت، پذیرش پروژه و جلب مشارکت عمومی کدامند؟
پیشینه تجربی و مفهومی پژوهش
ارزیابی تأثیر اجتماعی، رویکردی معرفت‌شناختی و تحلیلی برای تصمیم‌گیری بهتر، هزینهکرد بهینه سرمایه‌ها (مالی، محیطی، اجتماعی و فرهنگی) در راستای توسعه بهتر و حفظ پایداری اجتماعی است. این اصول، همپوشانی قابل ملاحظه‌ای با ارزش‌های کلیدی مندرج در اصول بین‌المللی اتا دارند (سرنی، 1399: 22).
مطالعه ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی میدانهای شهری در شهرداری تهران سابقۀ دهساله دارد و پروژههای خاصی در این زمینه به انجام رسیده است (ر.ک: محمدیمجد، 1395؛ ساسانپور، 1393؛ ابراهیمی، 1391؛ فاضلی و علیخواه، 1391؛ پورصباغ، 1392؛ حبیبزاده، 1393؛ سرور، 1396). این مطالعات از الگوهای مختلفی برای انجام ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بازطراحی میادین استفاده کردهاند و تأثیرات این طرح‌های را بر اساس حوزه‌هایی خاص تعیین کردهاند. برای مثال یکی از این الگوها، تقسیم‌بندی تأثیرات بر اساس حوزههای مختلف اقتصادی، اجتماعی، محیطزیستی، روانشناختی و اجتماعی و فرهنگی است. در الگوی دوم که در برخی مطالعات به کار گرفته شده است، به تأثیرات اجتماعی مثبت و منفی پرداخته شده و سایر حوزههای ذیل تأثیرات مطرح شده است. در ادامه به نتایج دو مطالعه در این حوزه پرداخته شده است.
از جمله مطالعاتی که با الگوی اول به بررسی تأثیرات بازطراحی میادین پرداخته است، مطالعه «ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی طرح بازپیرایی میدان دوم نازیآباد تهران» است که داریوش محمدیمجد در سال 1395 انجام داده است. مهمترین پیامدهای طرح بازپیرایی میدان دوم نازیآباد عبارتند از: 1- تأثیرات اقتصادی: کاهش یا افزایش رونق اقتصادی، هدررفت سرمایه مالی شهرداری، کاهش یا افزایش قیمت املاک و مستغلات محدوده؛ 2- تأثیرات محیطزیستی: قطع یا خشک شدن اشجار قدیمی و از بین رفتن فضای سبز؛ 3- تأثیرات روانشناختی: از بین رفتن حس خاطرهانگیزی میدان، کاهش آرامش و احساس روانی ساکنان و کسبه و کاهش احساس امنیت؛ 4- تأثیرات اجتماعی و فرهنگی: افزایش ناامنی و آسیبهای اجتماعی، کاهش حضور مردم در محدوده، افزایش حضور معتادان و اراذل و اوباش، از بین رفتن حس تعلق مکانی و هویت تاریخی میدان، افزایش نارضایتی از مدیریت شهری و بهبود سیمای بصری و کیفیت دید؛ 5- تأثیرات حوزه حملونقل و ترافیک: ایجاد اختلال در تردد عابران و خودروها، افزایش ترافیک، بهبود حملونقل پیاده و اولویت پیاده بر سواره به عنوان ارزش فرهنگی.
از جمله مطالعاتی که با الگوی دوم انجام گرفته است، «ارزیابی تأثیر اجتماعی پروژه ساماندهی میدان امام خمینی(ره)» است. این پروژه با هدف احیای هويت تاريخي میدان امام خمیني و تبديل آن به مرکز
تاريخي- فرهنگي و توريستي، بهتر شدن چشمانداز شهری، کاهش شرايط آسیب‌زای شهری و بهتر شدن شرايط زندگي افراد ساکن در اطراف میدان، طراحی و اجرا شده است. بر اساس نتايج مطالعه گروه اتاف، برندگان اصلي اين پروژه، ساکنان منطقه 12، شهرداری منطقه 12، اداره راهنمایی و رانندگي، نیروی انتظامي و سازمان زيباسازی شهر تهران و بازندگان پروژه، دستفروشان میدان امام خمیني، موتوری‌ها و صنف الکتريکي میدان هستند. همچنین بر اساس نتايج مطالعه اتاف، مهمترين تأثیرات مثبت پروژه عبارتند از: کاهش آسیب اجتماعي، تغییر در فرصت‌های گذران اوقات فراغت، شادابي و سرزندگي ساکنان، افزايش حس تعلق به محله، افزايش رضايت از شهرداری، جذب گردشگر، بهبود چشمانداز ظاهری، بهبود و ساماندهي وضعیت حملونقل و افزايش قیمت ملک و املاك. همچنین مهمترين تأثیرات منفي اين پروژه، اختلال در زندگي روزمره و الگوهای آمد و شد، شکلگیری نگرش منفي علیه پروژه و تغییر مرکزيت تجاری است.
با توجه به این دو الگوی بررسی تأثیرات طرح‌های بازطراحی میادین، در ادامه بر اساس مرور کلی بر مطالعات انجامگرفته، به مهمترین تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بازطراحی و بازپیرایی و ساماندهی میادین پرداخته میشود. همانطور که در بالا گفته شد، هدف اصلی از بررسی پیشینه، عمل به یکی از وظایف انجام پژوهش در راستای ویژگی انباشتی بودن علم و از سوی دیگر اخذ مفاهیم حساس و راهبر برای اجرای پروژه است. از اینرو در ادامه، مهمترین تأثیراتی که اکثر مطالعات صورتگرفته درباره ارزیابی تأثیرات مداخلات توسعه در میادین (بازطراحی، بازپیرایی و ساماندهی) به آن اشاره کردند، به صورت جمعبندی و خلاصه در جدول زیر ارائه شده است.
جدول 2- جمعبندی مهمترین تأثیرات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و محیطزیستی میادین در مطالعات پیشین
حوزه تأثیرات | نوع تأثیر | تأثیرات مثبت | تأثیرات منفی |
اجتماعی
| ارتقا/ تنزل کیفیت زندگی | افزایش ظرفیت‌های اجتماعی، تفریحی و فراغتی میادین | کاهش دسترسیها، ایجاد کاربریهای عامل آلودگی‌های صوتی و...؛ ایجاد فضاهای سبز در محدوده میدان محلی برای گسترش آسیبهای اجتماعی |
ارتقا/ کاهش عدالت در شهر با تأکید بر مناسبسازی نکردن معابر برای معلولان و ادغام نکردن اجتماعی معلولان در این فضاها | افزایش دسترسی به خدماتی از جمله مراکز تفریحی و فراغتی، دسترسی به حملونقل عمومی، تسهیل ارتباطات اجتماعی و...؛ عامل جذب و ادغام اجتماعی بیشتر ساکنان و بافت اجتماعی میادین | بیتوجهی به گروههای خاص مانند معلولان | |
کاهش/ افزایش احساس امنیت به دلیل گسترش آسیبهای اجتماعی در فضاهای ایجادشده در بازطراحی میادین | افزایش نظارت اجتماعی رسمی و غیر رسمی، حضور اجتماعی مردم و چشم‌های خیابان | پاتوق شدن فضاهای جدید طراحیشده در محدوده میادین به محل اجتماع اراذل و اوباش، معتادان، کارتونخواب‌ها | |
شهرسازی | ارتقا/ کاهش دید و منظر شهری و کیفیت محیطی | مطلوبیت کالبد و فضای اطراف میادین؛ زیبایی بصری، مطلوبیت محیطی، توسعه فضاهای سبز و ارتقای وضعیت محیطزیستی | رشد و توسعه برجسازی، مگامال‌ها، کاربریهای جاذبه سفر و هر سازه دیگری که خط آسمان را کاهش دهد و منجر به کاهش دید و منظر شهری شود. |
اقتصادی | کاهش/ رونق اقتصادی محدوده از جمله کاهش/ ارتقای وضعیت کسبوکار و درآمد و کاهش/ ارتقای ارزش املاک و مستغلات | کسبوکارهای جدید در محدوده میدان رونق میگیرد و یا کسبوکارهای موجود ارتقا مییابد، فروش مغازه‌ها، افزایش و سودآوری بیشتر اقتصادی؛ دلیل ایجاد کاربریهای خاصی مانند فضای سبز و دلنشین شهری، کاهش آسیبهای اجتماعی، شلوغی و... باعث ارتقای قیمت زمین و مسکن | کاهش رونق اقتصادی، هم در بخش کسبوکار محدوده و هم ارزش زمین و مسکن در محدوده |
فرهنگی | ارتقا/ تنزل عملکرد فرهنگی و هویتی میدان | ایجاد نمادهای و المان‌های جدید، ایجاد دسترسیها یا محدودیت‌های دسترسی، رونق فعالیتهای فراغتی و فرهنگی، اجرای مراسم و تشریفات خاص در حاشیه میادین و تقویت حضور اجتماعی این میادین و... | از بین رفتن المان‌های خاطرانگیز، کاهش حضور اجتماعی و تعاملات اجتماعی مردم در محدوده، از بین رفتن تندیس‌ها و آثار خاصی که به عنوان نشانه‌های میدان هستند. |
تنزل/ تقویت هویت کالبدی و محلی و ارتقای خوانایی شهری | به دلیل ساخت ظاهری و کاربریهای خاصی که دارند، نوعی هویت کالبدی و محلی ایجاد میکنند و عاملی در خوانایی شهری | هر نوع دستکاری در ساخت ظاهری و کاربریهای خاص میتواند باعث کاهش هویت محلی و خوانایی شهری شود. | |
محیطزیستی | ارتقا/ تنزل وضعیت محیطزیستی | افزایش یا کاهش وضعیت ترافیکی و تردد در محدوده میدان، از بین رفتن فضای سبز یا قطع اشجار یا کاشت درختان و اشجار جدید در محدوده، کاهش آلودگی صوتی و میزان آلاینده‌های هوا | بر اساس ایجاد جاذبه سفر در محدوده میدان و تبدیل شدن میدان به جولانگاه خودروها |
مدل مفهومی پژوهش مربوط به میدان استقلال منبعث از مباحث نظری مربوط به نقش اجتماعی و فرهنگی میادین شهری و مباحث فضاهای عمومی شهری است.
مفاهیم نظری
با توجه به پيچيدگي زندگي شهري، گسترش خودرو، تجاری شدن فضاهای شهری و... که همگی عامل محدوديت حضور اجتماعی شهروندان و برقراري رابطه اجتماعي میان آنهاست، شهرها، نيازمند فضاهاي کالبدي خاصي هستند. از جمله مهمترین فضاهایی که در شهرها به منظور برآورده ساختن نياز به برقراري رابطه طراحی و توسعه مییابند، فضاهای عمومی شهری است. در اینجا به چند تعریف از فضای عمومی که مبتنی بر کارکرد فضاهای عمومی از دیدگاه روانشناختی، جامعهشناختی و جذب اجتماعی همه گروه‌هاست، اشاره میشود. تعریف اول از دیدگاه برنامهریزی شهری است که در آن بیشتر بر کارکردهای فضای عمومی شهری در سلامت روحی و روانی شهروندان تأکید دارد. در تعریف دوم، بیشتر بر جنبههای اجتماعی و کارکردهای جامعهشناختی فضاهای شهری تأکید شده است و این فضاها به عنوان بستر وقوع زندگی جمعی تعریف شدهاند. تعریف سوم، بیشتر مبتنی بر قابلیت دسترسی این فضاها برای همه شهروندان از هر گروه اجتماعی است. در این تعریف سعی شده تا فضای عمومی به شکلی تعریف شود که امکان طرد اجتماعی گروههای خاصی در آن صورت نگیرد. مدنیپور در تعریف فضاهای عمومی شهری میگوید: «مفهوم فضاي عمومي كه امـروز بـه كـار گرفتـه ميشود، در مفاهيم مدرن ريشه دارد كه از قرن هجدهم ظهور پيـدا كـرده‌انـد و جامعـه را به‌مثابه قلمرویي براي انعقاد ارتباط بين غريبه‌ها قلمداد مي‌كند» (مدنیپور، 1387: 264).
فضاهاي عمومی شهري در برنامهريزي شهري به فضاهايي اطلاق ميشود كه برای گفتوگو و حضور مؤثر و فعال شهروندان در شهرها ايجاد ميشوند. وجود فضاهاي آزاد در شهرها براي پيشگيري از درماندگي، افسردگي، گوشهگيري و خشونت در جامعه ضروري است. اين فضاها اگر مطلوبيت داشته باشند، شرايط تجلي و بروز خلاقيت را براي شهروندان فراهم ميكنند و زمينه درك موقعيت خود در مناسبات اجتماعي در شهر را براي خود امكانپذير ميسازند.
فضاي عمومي، فضايي است كه ما در آن با غريبه‌ها، با مردمي كه اقوام، دوستان يا همكار ما نيستند، سهيم هستيم. فضاي عمومي، فضايي براي همزيستي مسالمتآميز و برخوردهاي غير شخصي است. فضاهاي شهري در كل عرصههاي زندگي و تعاملات اجتماعي هستند. اين فضا براي سياست، مذهب، داد و ستد و ورزش و همزيستي و برخوردهاي غير شخصي تعريف شدهاند. فضاهاي عمومي، انواع فضاهاي باز و سرپوشيده را شامل ميشوند. ميدانها، كوچه و خيابان فضاهاي باز و سينما، فرهنگسرا، موزه و لابي هتلها از جمله فضاهاي پوشيده هستند. این دسته از فضاها به واسطه مقیاس عملکردی و همچنین طیف متنوع و گسترده مخاطبان خود دارای بیشترین سهم در حیات جمعی شهروندان میباشند. از اینرو ارتقای کیفی این دسته از فضاها، بیش از سایر انواع فضاها موجب ایجاد جامعه شهری سالم و شکوفا خواهد شد (پاکزاد، 1385: 77).
به طور کلی میتوان گفت که منظور از فضاي عمومی شهری، چارچوبهاي اجتماعي است كه داراي مناسبات، امكانها و محدوديتهاي خاص اجتماعي است و افراد درگير در آن را متأثر ميسازد. آنچه اين فضاها را امروزه جديتر مطرح ساخته است، چهبسا حضور بيشتر در اين عرصههاست. شهروند امروزين نسبت به پيشينيان، نياز بيشتري به اين فضاها دارد. شرايط دشوار زيست شهري، مكانهاي كوچك و انبوه با انواع آلودگيهاي صوتي و محيطي، اين اقتضا را دارد كه ساكنان شهر براي خروج از انزواي آپارتماننشيني و براي دسترسي به محيطهاي بازتر و تعامل آزادتر، به عرصههايي روي آورند كه امكان ملاقاتهاي عمومي و گفتوگوهاي غير رسمي با هزينههاي كمتري فراهم آيد.
فضاهای عمومی شهری، بستر پرقدرت تقویت روابط اجتماعی برای برقراری امنیت و اعتماد، سودمندی اقتصادی، کنترل اجتماعی، انتقال انرژی و اطلاعات، مبادلات، شایعات، دانش، تلطیف عواطف مشترک جمعی و افزایش حساسیتهای روحی عاطفی و تعادل انسان، ایجاد و گسترش حساسیتهای زیباشناختی و سلیقه مردم، جامعهپذیری و فرهنگپذیری افراد جامعه و بستر مهم مراسم آئینی، مناسک، تشریفات، نمایشها و... زندگی جمعی و برقراری رابطه عاطفی بین مردم و رویدادهای سیاسی است.
از آنجا که شهر به عنوان ظرف اجتماع، کالبدی برای انجام فعالیتهای جمعی است، این فعالیت‌ها با هر نظام فکری که رده‌بندی و تفکیک شوند، فعالیت‌هایی در قالب حرکت و جابه‌جایی یا سکون و مکث را در برمی‌گیرند. به بیان دقیق‌تر در شهر، فعالیتهای توأمان در قالبی آمیخته از حرکت و مکث اتفاق می‌افتد. در برخی مکث و در برخی حرکت، غلبه مییابد. راب کریر، این مفهوم را با قائل شدن دو گونه بنیادین فضای شهری تبیین میکند. این دو گونه، میدان و خیابان هستند (کریر، 1396: 16).
الکساندر1 (1977) معتقد است که با غلبه مسیرها [خیابان] در کلیت شهر و کم‌اهمیت شدن عرصه‌های حضور پیاده همچون میادین، شهروندان، مکان‌هایی را که در آن باهم بودن و با هم ماندن را تجربه میکنند، از دست میدهند. اتومبیل هرچند به مردم برای بهرهگیری از امکانات همه گستره شهر فرصت و آزادی میدهد و آنها را از خانه بیرون می‌کشد، در عین حال آنها را از هم دور نگه می‌دارد و زندگی جمعی را کمرنگ میکند (الکساندر (1977) به نقل از کریر، 1396: 16). زمانی که عرصه و مقصدی برای حضور جمع و رسیدن نیست، راه‌ها و مسیرها، معنای خود را از دست میدهند و به کریدورهایی به سمت مکان‌هایی با درجه عمومی پایین، خصوصی یا نیمه‌خصوصی تبدیل می‌شوند. ماشینیسم و حرکت سواره پرسرعت، خود به از دست رفتن عمده‌ترین خصیصه فضای شهری در مسیرها دامن میزند؛ زیرا به مردم، امکان تجربه کردن نمی‌دهد. در مواجهه با چنین مسئله‌ای، ضرورت وجود میادین که جمع را به حضور می‌خواند، بروز مییابد.
درکي که اکنون از ميدان وجود دارد، هماني است که در ذهن همگان و به طور يکسان از تقاطع چند خيابان وجود دارد که فضايي در ميانه آن براي تفکيک حرکت سواره پديد آمده و با ترکيبي از پوشش گياهي، آبنما و فواره شکل مي‌گيرد و هيچ ارتباط معقولي با انسان، حرکت انساني و حضور معني‌دار انسان برقرار نميسازد. ميدان بدون حضور مۀثر و امن انسان و به منظوري معين، معني خارجي ندارد و حضور انسان در اين فضاي مياني تقاطع‌ها، نه داراي کارکرد معيني است، نه مؤثر است و نه امن. ميدان برحسب ضرورت‌هاي مکاني و زماني، نقش و عملکردهاي مختلفي به خود گرفته است. گاهي به صورت مکاني براي عرضه کالا بوده، زماني فضايي حکومتي و ديواني و يا مذهبي داشته است. در دوران معاصر، بسياري از عملکردهاي کلاسيک آن به بناها منتقل شده است و به علت وضعیت و موقعيت فعلي نمي‌توان عملکردهاي گوناگون اجتماعي دوران گذشته را از آن انتظار داشت. آنچه امروزه درباره ميدانهاي شهري مطرح است، چگونگي فرم، نوع استفاده و پيوند آنها با بافت شهري است؛ در حالي که اکثر ميدانهاي نوساز شهري در ايران فاقد طراحي صحيح براي اين ويژگي‌هاست و تنها از جنبه معماري قابل بررسي است و بيشتر، محوطه‌اي است که به آن ميدان اطلاق ميشود و در عمل به اشغال وسايل نقليه درآمده و بهکلي تغيير شکل يافته است.
براي ميدان ويژگي‌ها و تعاريف مختلفي را مي‌توان مطرح کرد. ميدان، اگر کيفيت اقامت و گذراندن اوقات فراغت در آن مطلوب باشد، با انبوه جمعيت، آمد و شد مداوم مواجه ميشود که دال بر جاذبه و کشش آن است. چنين ميداني از ميدانهاي مورد علاقه مردم خواهد بود. امروزه در شهرهاي ما، مياديني طراحي شده که برگرفته از ذوق معماري و ابتکارات شهرسازي و معماري داخلي نيست. اين فضاها بدون توجه به فرهنگ ساکنان شهرها و همچنين نيازهاي فوري و روزمره‌شان طراحي ميشود و صرفاً جنبه صوري و زيبايي ظاهري دارد. از اينرو بايد به اهميت ميدانها و ميزان تأثير فضايي آنها در شهرها و همچنين رابطۀ آن با هويت ساکنان اين شهرها بيشتر توجه کرد. امروزه تقريباً اکثر تقاطعهای همسطح در شهرهاي متوسط و کوچک ايران به صورت تقاطعات ميداني است. ارزاني برپايي ميدان و هزينه نگهداري کم آن نسبت به ساير تقاطع‌ها با چراغ راهنمايي سبب شده است که شهرداران، بهویژه در شهرهاي کوچک، تمايل زيادي به استفاده از آن داشته باشند. از سوي ديگر، برخلاف ساير تقاطعهای چراغ‌دار، ميدانها در دورۀ عملکرد خود، نيازي به بازرسي‌هاي مکرر پليس ندارند. از اینرو چه از جانب شهرداري‌ها و چه از جانب پليس، بهترين تقاطع براي جانمايي ميدان است که اين امر در مواقعي باعث پيشداوري در انتخاب نامناسب نوع تقاطع همسطح در اين شهرها شده است. لازم به ذکر است که از آنجايی که اين شهرداري‌ها اجباري به استفاده از مهندسان مشاور نميبينند، از اینرو در بيشتر مواقع، طرحي غير فني و به صورتي سنتي اجرا شده يا در مواقعي بدون طرح مصوب و براي رضايت عوام، طرح به طور سليقهاي تغيير يافته و سپس اجرا میشود (ر.ک: گلکار، 1380).
از ديرباز تاکنون بين طرفداران دو ديدگاه متضاد درباره شهرسازي، بحثي درگرفته است که هنوز نيز ادامه دارد. گروهي از شهرسازان، اولويت را به جنبه‌هاي هنري شهرسازي داده، بيشتر بر فضاهاي شهري تأکيد مي‌کنند. دسته ديگري، اولويت را به جنبه‌هاي اجتماعي داده، بيشتر عملکرد فضا را مدنظر دارند. هرچند تاکنون اصول و قوانين بسياري براي شهرسازي تدوين و تصويب شده و به اجرا در آمده است، اين قوانين تاکنون نتوانسته است از ساخته‌هاي ناهنجار و بي‌قاعده در شهرها جلوگيري کند. عکس‌العملی که در مقابل این ناهنجاري‌ها مشاهده میشود، بیانگر علاقه‌مندي بيشتر به فضاهاي شهري و بازگشت به ايده‌های هنري در شهرسازي است. اينک با توجه به افزايش اوقات فراغت، فرصت مناسبي به دست آمده است تا با نوسازي ميدانهاي قديمي و احداث ميدانهاي جديد، امکانات مطلوبي براي گذران اوقات فراغت به شهروندان داده شود. نکته مهم اينکه آيا در طرحي که ارائه ميشود، انتظارها و سليقه‌هاي گروهي مختلف مردم به اندازه کافي رعايت ميشود يا خير؟ در همينجا تفاوت آشکار میان معماري و طراحي شهري و ساير هنرها به طور مشخص روشن ميشود؛ زيرا براي مردم، ميدان شهري، فضايي است که از آن استفاده‌هاي مختلفي ميشود و اين قابليت در استفاده روزانه مردم از آن مشخص خواهد شد. امروزه در شهرها، میدان‌هایی طراحي شده که برگرفته از ذوق معماري و ابتکارات شهرسازي و معماري داخلي نيست (ر.ک: کارمونا و دیگران، 1388).
بر اساس این مباحث نظری مدل و نتایج تحقیقات پیشین مطالعات ارزیابی تأثیر اجتماعی در این حوزه، مدل مفهومی پژوهش حاضر برای راهبری و تحلیل و تفسیر به کار گرفته شده که در زیر نشان داده شده است.
شکل 2- مدل مفهومی پژوهش
روش تحقیق
روش‌شناسی اتاف باید برای روشن ساختن گزینه‌های سیاستی و کمک به انتخاب آنها طراحی شود، نه پیش‌بینی آینده. این طرح از نوع اتاف قبل از اجراست. برخی از متخصصان معتقدند که اتاف باید قبل از اجرای پروژه باشد. برای مثال آرس- گومز و همکاران (2015) معتقدند که «ارزیابی را گروهی از کارشناسان در آغاز پروژه انجام میدهند» (گومز و همکاران، 2015، به نقل از: Tur & Domínguez, 2016: 9)
روشهای مورد استفاده در پژوهش حاضر در جمعآوری داده‌ها، دامنه‌یابی تأثیرات اجتماعی ترکیبی از روشهای کمی و کیفی و اسنادی است. مشاهده، پیمایش میدانی، مصاحبه‌های فردی و گروهی با اقشار مختلف متأثر از پروژه، روش اسنادی در بررسی اسناد فرادست و مطالعات پیشین اتاف از جمله این روش‌هاست.
شکل 3- روش تحقیق، تکنیک جمعآوری داده و تکنیک تحلیل
شکل 4- منابع دادههای برآورد تأثیرات پروژه
در جدول زیر، روشهای مورد استفاده برای شناسایی و برآورد تأثیرات نشان داده شده است.
جدول 3- روش‌هاي مورد استفاده برای شناسايي، برآورد و پيش‌بيني تأثیرات
حوزههای تأثیرات | مشاهده | پيمايش | مصاحبه | اسناد فرادست | مطالعات پیشین اتافی | |||
فردي | گروهي | مطلعان محلي | کارشناسان | |||||
ایجاد تعارض و مخالفت با پروژه و ممانعت از اجرا | * | * | * | * | * | * | * | * |
توسعه پایدار شهری | * | * | * | * | * | * | * | * |
ارتقا یا کاهش کیفیت زندگی | * | * | * | * | * | * | * | * |
تحقق عدالت اجتماعی در شهر | * | * | * | * | * | * | * | * |
دستیابی به چشماندازهای شهر | * | * | * | * | * | * | * | * |
تغییر زیرساختهای اجتماع | * | * | * |
| * | * | * | * |
تغییر ترتیبات نهادی - اجتماعی | * | * | * | * | * | * | * | * |
حجم نمونه در بخش کمی، 200 نمونه بوده است که به صورت تصادفی از ساکنان محدودۀ میدان استقلال انتخاب شده است. در بخش کیفی، حدود 30 مصاحبه با شهروندان، 10 مصاحبه با مدیران و سیاستگذاران و مسئولان نهادهای مختلف از جمله شهرداری، شورای شهر، راهنمایی و رانندگی و سایر ارگان‌های مرتبط انجام گرفته است. در بخش کمی، نمونه‌گیری تصادفی و در بخش کیفی، نمونه‌گیری هدفمند، مبنای جمعآوری داده‌ها بوده است.
یافته‌های پژوهش
یافته‌های پژوهش با محوریت سؤالات پژوهش خواهد بود. اولین پرسش تحقیق عبارت بود از: محدوده اجرای بازطراحی شهری میدان استقلال در محله عظیمیه کرج، دارای چه نیمرخ اجتماعی است و نگرش شهروندان، کسبه و صاحبان سرمایه و املاک به اجرای این پروژه چیست؟ تا چه اندازه از اجرای آن رضایت دارند و تا چه اندازه مخالف اجرای آن هستند؟
عظیمیه (شهرک رسالت)، محله‌ای در شمال شرقی شهر کرج است که در دامنه بیجی کوه کرج واقع شده است. این قسمت از شهر کرج در دامنه کوه‌های البرز قرار دارد. به همین دلیل، نسبت به دیگر مناطق کلانشهر کرج، سطوح ناهموار و در برخی نقاط، شیب‌های تندی دارد. این منطقه به دلیل موقعیت جغرافیایی، بافت جدید شهری، فضاهای سبز بسیار، مراکز خرید و تفریحی، نماهای لوکس ساختمان‌ها و خیابان‌ها، یکی از بهترین و گرانترین محلههای کرج محسوب میشود. نام سابق این محله، پرگیرک بوده است؛ اما امروزه همه آن را به اسم عظیمیه یا شهرک رسالت می‌شناسند. همچنین پیش از گسترش شهرنشینی، اراضی این ناحیه حالت روستایی داشت و مردم ناچار بودند که با اسب در میان زمین‌های زراعی خود جابه‌جا شوند. همین موضوع سبب شد تا میدان استقلال کنونی که میدان اصلی محله عظیمیه است، به میدان اسبی شهرت یابد.
مهمترین ویژگی‌های اجتماعی در محدوده میدان استقلال که دلیلی بر اجرای مداخله در این میادین است، اتصال رینگ میانی میدان استقلال (اسبی) به فضای سبز و تفرجی پارک ایرانزمین است. استفاده ایمن و بیشتر از فضای میدانی میدان به دلیل مطلوبیت و حس نوستالژیک آن، اصلیترین دلیل برای مداخله در میدان است. بوستان ایرانزمین و استفاده‌های غیر مرتبط از جمله پارک خودروهای سازمان سیما و منظر در ضلع شمالی آن و وجود ایستگاه پلیس از جمله کاربریهای مزاحم در پارک است که در اتصال آن به میدان اسبی، نیازمند مداخله است.
پیش از پرداختن به نگرش شهروندان به طرح بازطراحی میدان استقلال باید اشاره کرد که نگرش‌ها و باورهای مردم درباره اقدامات توسعهای و تأثیرات آنها، اهمیت زیادی دارد و تا اندازهای واکنشهای ایشان به این اقدامات (پذیرش و همکاری فعال با اقدام یا مقاومت و طرد کردن آن) به شدت تحت تأثیر این نگرش‌ها و باورهاست (فاضلی، 1389: 146). لیونگ کوان کوک و همکارانش در بررسی تأثیرات اجتماعی طرح‌های نوسازی شهری در هنگکنگ دقیقاً به این نکته توجه دارند (ر.ک: Kwan-kwok et al , 2006).
بر اساس نتایج بهدستآمده از پرسشنامه، در محدوده میدان استقلال، 60 درصد از پاسخگویان در حد زیاد و بسیار زیاد موافق، 20 درصد در حد متوسط و حدود 18 درصد در حد کم و بسیار کم، موافق اجرای پروژه هستند.
شکل 5- میزان موافقت با اجرای طرح در میدان استقلال
بررسی میزان موافقت و مخالفت ساکنان محلی با برخی طرح‌های موضعی و موضوعی، یکی از فعالیتهای پژوهشی بود که در پیمایش انجام گرفت. بر اساس نتایج بهدستآمده، 96 درصد با «ساماندهی معابر پیاده و احداث مبلمان شهري مناسب»، 88 درصد با «احداث پارکینگ طبقاتی در ضلع غربی میدان استقلال»، 70 درصد با «آرامسازی مسیر سواره از طریق تنوع در کفسازی»، 68 درصد با «اتصال و ارتباط میان جزیره میانی و پارک ایرانزمین از طریق تنوع در کفسازی مسیر سواره و احداث رواق و صفه»، 64 درصد با «احداث ایستگاه اتوبوس و بهرهگیری از رویکرد انرژی پاک در ضلع جنوبی میدان به فاصله 100 متری از جزیره میانی»، 58 درصد با «احداث بازارچههاي روز و صنایع دستی در معبر جنوبی پارك ایرانزمین»، موافق یا کاملاً موافق بودند. بیشترین میزان مخالفت با «احداث بازارچههاي روز و صنایع دستی در معبر جنوبی پارك ایرانزمین» با 34 درصد است.
جدول 4- میزان موافقت یا مخالفت با برخی از اقدمات در پروژه در محدوده میدان استقلال
موارد | کاملاً موافق | موافق | بینظر | مخالف | کاملاً مخالف |
احداث بازارچههاي روز و صنایع دستی در معبر جنوبی پارك ایرانزمین | 12 | 46 | 8 | 23 | 11 |
ساماندهی معابر پیاده و احداث مبلمان شهري مناسب | 5/11 | 5/84 | 5/2 | 5/1 | -- |
ایجاد عرصه همگانی هنري از طریق احداث المانهاي هنري در معبر شرقی پارك ایرانزمین | 5/11 | 84 | 3 | 5/1 | -- |
احداث پارکینگ طبقاتی در ضلع غربی میدان استقلال | 30 | 58 | 5/5 | 5/6 | -- |
اتصال و ارتباط میان جزیره میانی و پارک ایرانزمین از طریق تنوع در کفسازی مسیر سواره و احداث رواق و صفه | 5/31 | 36 | 7 | 18 | 5/7 |
احداث ایستگاه اتوبوس و بهرهگیری از رویکرد انرژی پاک در ضلع جنوبی میدان به فاصله 100 متری از جزیره میانی | 10 | 54 | 25 | 10 | 1 |
آرامسازی مسیر سواره از طریق تنوع در کفسازی | 1/25 | 7/44 | 5/7 | 6/22 | -- |
احداث بازارچههاي روز و صنایع دستی در معبر جنوبی پارك ایران زمین | 12 | 46 | 8 | 23 | 11 |
نتایج حاصل از مطالعات کیفی و گفتوگو با ذینفعان نشان میدهد که آنها با انجام این طرح مخالف هستند و در این زمینه بیان میکنند:
- مهندس روستایی سازمان سیما و منظر: «برای بازطراحی میدان استقلال، سازمان سیما و منظر صد درصد مخالف است. به هیچ عنوان طرحی برای بازطراحی این میدان ضروری نبود. ما به صورت کتبی، مخالفت خود را اعلام کردیم.»
- بقایی، دوازده سال ساکن محدوده و متولد کرج سازنده ساکن محدوده: «هدف از این کار، منافع اقتصادی برای شهرداری است. صد درصد مخالف طرح هستم.»
پرسش دوم، سوم و چهارم: پروژه بر ارتقا یا کاهش کیفیت زندگی در محلات عظیمیه، چه تأثیرات مثبت یا منفی دارد؟ طرح پیشنهادی بازطراحی، چه تأثیراتی بر ارتقای مؤلفه‌های فرهنگی و هویتی شهر کرج، تقویت ابعاد نمادین محدوده میدان‌ها و آشنایی با صنایع دستی و مصنوعات فرهنگی شهر کرج و استان البرز خواهد داشت؟ پروژه، چه نقشی در ایجاد پایداری محلی، کنترل آسیبهای اجتماعی، تقویت و حضور اجتماعی در فضاهای عمومی شهری، نشاط و تقویت سرمایه‌های اجتماعی و آشنایی بیشتر همسایگان با همدیگر و... در محدوده میادین و اطراف آن خواهد داشت؟
در پاسخ به پرسش دوم، سوم و چهارم بر اساس نتایج بهدستآمده، مجموعهای از تأثیرات احصا شده است که مهمترین آنها بر اساس اولویتبندی در جدول شماره (5) آمده است.
مهمترین گام در برآورد اولیه تأثیرات احتمالی برای گزینش تأثیرات مهم، تنظیم معیارهایی است که بر اساس آنها، «تأثیر مهم» انتخاب میشود. درباره معیارهای تعیین اهمیت تأثیرات اجتماعی - فرهنگی بازطراحی میدان استقلال باید گفت که بر اساس مطالعات اسنادی، تطبیقی، پیمایشی و مبتنی بر دادههای کیفی و...، در زمینه ملاک‌های تعیین اهمیت تأثیرات، هر تأثیری که شدت، ماندگاری، طول تأثیر بیشتر و گستره وسیعتری داشته باشد، به عنوان عامل تعیینکننده اهمیت در نظر گرفته شده است.
برای این منظور، تأثیرات احصاشده در ماتریس تأثیرات برحسب معیارهای یادشده، نمرهدهی شده است. معیارهای شدت و احتمال تأثیرات، هر یک در یک مقیاس سهرتبهای از کم (نمره1)، متوسط (نمره2) و زیاد (نمره3) نمرهگذاری شده است. معیار گسترۀ تأثیر در یک مقیاس سهرتبهای از حوزۀ مداخله (نمره1)، حوزۀ بلافصل (نمره2) و حوزۀ فراگیر (نمره3) نمرهگذاری شده است. معیار بعدی، طول دورۀ تأثیر بوده است که در دو رتبه کوتاهمدت یا موقت (نمره 1) و طولانیمدت (نمره 2) نمرهگذاری شده است. در نهایت معیار برگشتپذیری نیز با دو رتبه قابل جبران بودن (نمره0) و قابل جبران نبودن (نمره 1)، نمره داده شده است.
جدول 5- اولویتبندی تأثیرات پروژه بر اساس میزان اهمیت تأثیر
نوع تأثیر | تأثیرات | رتبه | نتیجه تأثیر | جمع نمرات | اهمیت تأثیر |
تعارض منافع | واکنش اعتراضی شکننده | 1 | منفی | 12 | زیاد |
تغییر در مشاغل یا از دست رفتن شغل | 1 | منفی | 11 | زیاد | |
کاهش ارزش املاک و مستغلات | 1 | منفی | 11 | زیاد | |
کیفیت زندگی | کاهش دسترسیها | 1 | منفی | 12 | زیاد |
ایجاد فضاهای تفرجی تفریحی دلپذیر | 1 | مثبت | 11 | زیاد | |
سلب آسایش ساکنان محدوده میادین | 2 | منفی | 10 | متوسط | |
گسترش آسیبهای اجتماعی | 2 | منفی | 10 | متوسط | |
پایداری اجتماعی | خارج کردن محله از یک پاتوق محلی به یک مرکزیت شهری و جاذبه سفر | 1 | منفی | 12 | زیاد |
حضور غیر بومیها در بافت بومی | 2 | منفی | 10 | متوسط | |
مهاجرت افراد بومی محلی | 2 | منفی | 10 | متوسط | |
کاهش تعلق محلی | 2 | منفی | 8 | متوسط | |
تغییر زیرساختهای اجتماع | تحدید معابر گذری شریانی درجه 2 | 1 | منفی | 11 | زیاد |
افزودن کاربری جاذبه سفر | 1 | منفی | 11 | زیاد | |
کاهش کارکرد عبوری میادین | 2 | مثبت | 8 | متوسط | |
اختلال در مسیرهای اصلی رفتوآمد روزانه ساکنان محلی | 3 | منفی | 5 | کم | |
ایجاد گره ترافیکی | 3 | منفی | 5 | کم | |
تغییر ترتیبات نهادی - اجتماعی | کاهش سرمایه نهادی و اجتماعی شهرداری | 1 | منفی | 13 | زیاد |
بیسازمانی اجتماعی | 1 | منفی | 12 | زیاد | |
تحمیل هزینههای اقتصادی بر شهرداری | 3 | منفی | 7 | کم | |
تأثیرات انباشتی | افزایش ترافیک | 1 | منفی | 12 | زیاد |
شلوغی و سروصدا | 1 | منفی | 11 | زیاد | |
آسیبهای اجتماعی | 1 | منفی | 11 | زیاد | |
مسئله پارک خودروها و پارکینگ | 2 | منفی | 10 | متوسط |
پرسش پنجم: با اجرای پروژه ساختار کالبدی شهر و منظر شهری و الگوهای توسعه شهری منطقه و شهر کرج، چه وضعیتی خواهد یافت و مهمترین تأثیرات ترافیکی طرح بر وضعیت ترافیک منطقه و شهر کرج، چه خواهد بود؟
در بررسی مهمترین مشکلات پروژه در مطالعه کمی افزایش ترافیک، پاسخگویان، مهمترین مشکل طرح را بیان کردهاند. بر اساس یافته‌ها، «افزایش ترافیک در محدوده میدان استقلال» با 24 درصد و «شلوغ شدن محل به دلیل احداث بازارچه و سایر چیزها» با 22 درصد و «آرامسازی دور میدان اسبی به ماشینها صدمه میزند، بهویژه در ضلع شرقی» با 6 درصد، «هزینه اضافی است و جای دیگر صرف شود» با 3 درصد بیشترین نسبت را داشتهاند.
جدول 6- مهمترین مشکلات پروژه از نظر پاسخگویان
موارد | فراوانی | درصد فروانی | درصد معتبر | درصد تجمعی |
افزایش ترافیک | 48 | 24 | 42.9 | 42.9 |
شلوغی به دلیل احداث بازراچه و سایر چیزها | 44 | 22 | 39.3 | 82.1 |
سخت شدن دسترسی | 2 | 1 | 1.8 | 83.9 |
هزینه اضافی است و جای دیگر صرف شود | 5 | 2.5 | 4.5 | 88.4 |
محله ظرفیت این طرح را ندارد | -- | --- | -- | -- |
نوستالژی محله به هم میخورد | 1 | .5 | .9 | 89.3 |
طرح زیبایی نیست | 1 | .5 | .9 | 90.2 |
آرامسازی دور میدان اسبی به ماشینها صدمه میزند، بهویژه در ضلع شرقی | 11 | 5.5 | 9.8 | 100 |
جمع موارد | 112 | 56 | 100 | -- |
بیپاسخ | 88 | 44 | -- | -- |
در بررسی دیدگاه ذینفعان پرقدرت و پرتأثیر مشخص شد که معاونت ترافیک، سازمان سیما و منظر، پلیس راهور و برخی صاحبان مجتمع‌های اداری به دلیل افزایش ترافیک ناشی از طرح بهشدت مخالف اجرای پروژه هستند.
- مهندس استاد کاظمی مدیر بخش مطالعات ترافیک معاونت ترافیک شهرداری کرج: این امر نوعی تضاد در کار حوزۀ شهرسازی را نشان میدهد. از یک طرف، ساماندهی صورت میگیرد و از سوی دیگر، کاربری مزاحم آرامش و جاذب سفر ایجاد میکند که این محدوده ظرفیت ندارد.
- راهور شهر کرج (سرهنگ کرمی ریاست راهور شهرستان کرج و سرهنگ غلامحسینزاده گشت شهری راهور): در محدوده میدان مهران، ترافیک سنگین صبحگاهی بلوار شریعتی از میدان استقلال تا طالقانی، عامل اصلی پسزدن ترافیک در محدوده بلوار گلستان میشود. پارک خودرها در محدودۀ بلوار شریعتی برای مراجعه به بیمارستان تخت جمشید، عامل اصلی این ترافیک است. سرهنگ غلامحسینزاده بیان کرد «میدان مهران در وضعیت موجود گره ترافیکی شهری است. معبر بحرانی ماست و پسزدگی ترافیک، مهمترین مشکل محل اجرای پروژه است».
- شوشتری مدیر مجموعه ماندگار: به شما قول می‌دهم و امضا می‌کنم چنین طرحی اجرا نخواهد شد. چراکه ما تجربه بستن یکساعته لاین جنوب به شمال بلوار گلستان را ساعت 11 شب داشتیم و همین مسئله، کلی مشکل ایجاد کرد. برای نصب چیلر برج ماندگار با مجوز یک ساعت فقط یک طرف بلوار گلستان بسته شد. در این یک ساعت، ترافیک از شریعتی و اسبی و بلوار چمران تا نزدیکای میدان کرج کشیده شد.
مهندس روستایی سازمان سیما و منظر: این طرح باعث میشود که میدان اسبی و پارک ایرانزمین از یک پاتوق محلی به پاتوق شهری تبدیل شوند و تقاضای سفر را افزایش دهند.
مهمترین راهکارهای عملی و اجرایی برای اجرای بهتر پروژه در راستای کاهش تأثیرات منفی، تقویت تأثیرات مثبت، پذیرش پروژه و جلب مشارکت عمومی کدامند؟
در یک ارزیابی تأثیر اجتماعی، آنچه در بعد شهرسازی و توسعه شهری از نتایج مطالعات مدنظر است، در سه جنبه قابل بررسی است: درک و تشخیص مسئله از بطن ابزار پژوهش، راهکارهای پیشنهادی و اثرات اقدام توسعهای. لازم به ذکر است که در هر سه جنبه، آنچه از بعد شهرسازی قابل توجه است، نگاه کلان به موضوع بوده، متمرکز بر مواردی است که بیشترین توافق عمومی در آن وجود دارد. اما از جنبه راهکارهای پیشنهادی مبتنی بر طرح تهیهشده، بر اساس یافته‌های پژوهش، نتایج محسوس نیست و توافق عمومی درباره هیچکدام از راهحل‌ها از بعد شهرسازی، مستحکم به نظر نمی‌رسد. همچنین از جنبه اثرات اقدام توسعهای در حوزۀ شهرسازی که میتواند بر ابعاد کالبدی عملکردی و معنایی تمرکز داشته، اثرات آن بر اجتماع محلی تأثیرگذار خواهد بود، اثرات مثبت یا منفی محسوسی از نتایج تحلیل پرسشنامه به دست نیامده است. نکته دیگر، حدود ارائه پیشنهادهای ارزیابی اجتماعی در پروژههای شهرسازی است. در ارزیابی اجتماعی این پروژهها، خروجی نتایج نه آنقدر کلاننگر باشد که صرفاً اقدام توسعهای را توجیه یا رد کند و نه آنقدر وارد جزئیات شود که از ماهیت ارزیابی اجتماعی خود خارج شده، تبدیل به یک ارزیابی تکنیکال و مهندسی شود. بنابراین چارچوب پیشنهاد مطالعات اتاف در پروژههای شهرسازی معمولاً بر چارچوب سیاستگذاری معطوف خواهد بود.
در پژوهش حاضر، راهکارهای عملی و اجرایی برای اجرای بهتر پروژه بر مبنای طراحی چهار نوع سناریو و همچنین بر اساس درک و تشخیص مسئله، راهکارهای مسئله و اثرات اقدام توسعهای است. بازطراحی میدان استقلال با توجه به مخالفت جدی ذینفعان با قدرت و دارای تأثیر بالا، تأثیرات معکوسی که پروژه در حوزۀ افزایش ترافیک و شلوغی، افزایش حضور افراد غیر بومی به دلیل کاربریهای جاذبه سفر مانند بازارچه در پارک ایرانزمین، مجتمع تجاری در ابتدای لاین جنوبی بلوار شریعتی، کند کردن حرکت سواره در محدودۀ میدان و بلوار چمران و...، تأثیرات احتمالی آن و با توجه به اشکال مختلف تعامل و واکنش دینفعان و متأثران، درباره وضعیت آتی پروژه به طور منطقی میتوان چهار حالت را تصور نمود: حالت اول، عدم اقدام؛ حالت دوم، تنش؛ حالت سوم، سازگاری منفعلانه متأثران و حالت چهارم، تعدیل و اجرای مشارکتی پروژه. در ادامه درباره هر یک از حالتهای یادشده توضیح داده شده است.
سناریوی عدم اقدام (ادامه وضع موجود)
حالت اولی که میتوان برای این پروژه و تأثیرات آن در آینده محتمل دانست، سناریوی عدم اقدام است. تحلیل شرایط عدم اقدام، یکی از مهمترین معیارها برای داوری درباره تأثیرات مقایسۀ وضعیت موجود با وضعیت مطلوب است که در آن هیچ اقدام توسعهای صورت نگیرد. بر اساس نتایج مطالعه اتاف، وضعیت موجود میدان استقلال به صورت موردی با چالش‌هایی همراه است. نیازسنجی محدودۀ میدان نشان داد که بالای 70 درصد از پاسخگویان در محله عظیمیه در سطح زیاد و بسیار زیاد، موافق مداخلات و تغییراتی در راستای کاهش ترافیک، کاهش شلوغی و سروصدا، حضور خودروها، ایجاد پارکنیگ و... هستند. تداوم وضعیت موجود، عامل نارضایتی ساکنان محلی، کاهش کیفیت زندگی، استفاده نکردن کامل و بهنیه از فضای داخل میدان استقلال و... است.
از سوی دیگر از نظر برخی از مخالفان طرح (سازمان سیما و منظر، راهور، معاونت ترافیک شهرداری، سازندگان مسکن در منطقه، صاحبان مراکز اداری و تجاری و...)، وضعیت موجود، چالش‌های آنچنانی ندارد که تا این اندازه نیاز به مداخله و تغییر در وضعیت میدان باشد. یافته‌های تحقیق درباره هر یک از ادعاهای یادشده نشان میدهد که سناریوی عدم اقدام از نظر مطالعه اتاف، سناریوی قابل دفاعی نیست. لازم به یادآوری است که طرح ارائهشده موجود هم در چنان سطحی نیست که پاسخگوی مداخله و کارآمدی لازم را برای مداخله داشته باشد.
تنوع و گستردگی متأثران پروژه، اختلاف و تضاد دیدگاه‌ها و منافع آنها با همدیگر، ناهماهنگی و منطبق نبودن منافع عوارض فرامنطقه‌ای و محلی پروژه، در کنار شکل خاص اجرای پروژه، موجب اختلال در تعامل شهرداری با متأثران و ذینفعان پروژه خواهد شد. بافت اجتماعی بومی، برخوردار و طبقه متوسط به بالا (عظیمیه، شاخص طبقه بالا و متوسط به بالای شهر کرج در محدوده میدان)، کاربری‌ها و عملکردهای متنوع این محدوده شامل تفریحی (میدان اسبی و پارک ایرانزمین)، اداری و تجاری و... باعث میشود که با اجرای پروژه، جایگاه و منافع هر یک از این کاربری‌ها و به تبع آن، گروههای مختلف متأثران مانند ساکنان، صاحبان، کارکنان، مراجعان و مشتریان تجاری، اداری و خدماتی و عابران این محدوده دگرگون شود. مخالفان اصلی پروژه، ذینفعان دارای قدرت و تأثیرگذاری بالا (راهور، معاونت ترافیک، سازمان سیما و منظر، سازندگان منازل مسکونی و تجاری در محدوده و...) به دلیل پیش‌بینی تأثیرات ناخواسته و مبتنی بر تجارب پیشین، ساکنان را اصلیترین بازندگان پروژه تلقی میکنند و اجرای طرح را عاملی برای کاهش کیفیت زندگی ساکنان، ایجاد تنش بین آنها به دلیل جایگزین‌های عبوری، حذف حقوق کسبه، تضاد منافع و... میدانند. در صورت اجرای پژوه به شکل موجود با توجه به واکنش‌ها و تأثیرات پروژه، خطرپذیری‌ها و هزینههای آن برای شهرداری و مردم به دشواری قابل کنترل خواهد بود. در این سناریو، مسئله اصلی اتاف، تأثیرات حاصل از تغییرات در وضعیت موجود میدان و واکنشهای ذینفعان و استفادهکنندگان از این شبکه معابر است که میتواند عامل اصلی برای تنش باشد.
در محدودۀ میدان استقلال: الف) مسیر منتهی به میدان استقلال، بزرگراه چمران است که یکی از شریان‌های اصلی بخش شرقی کرج است و مسیر ورود به منطقه عظیمیه از تهران و جاده چالوس است. همچنین در زمان‌های عصرگاهی و صبحگاهی، مسیر پرتردد و پرترافیکی است. ب) احداث بازارچههاي روز و صنایع دستی در معبر جنوبی پارك ایرانزمین منجر به ایجاد جاذبه سفر شهری و جذب جمعیت بیشتر در محدوده و علاوه بر آن ایجاد برج تجاری مسکونی دارای مجوز کمیسیون ماده 5 در ضلع شرقی میدان، تراکم جمیعتی را بالا میبرد. ج) ایجاد عرصۀ همگانی هنري از طریق احداث المانهاي هنري در معبر شرقی پاركایران زمین، د) اتصال و ارتباط میان جزیرۀ میانی و پارک ایرانزمین از طریق تنوع در کفسازی مسیر سواره و احداث رواق، صفه و عامل ایجاد اتصال و مکث در محدودۀ میدان خواهد شد. ه) آرامسازی مسیر سواره از طریق تنوع در کفسازی به کاهش سرعت عبوری میدان کمک میکند، اما از سوی دیگر میتواند به انباشت ترافیک در محدوده منجر شود.
با توجه به این داده‌ها، واکنش‌ها و برداشت‌ها از مسئله اجرای طرح بدون رعایت الزامات اجتماعی هم در بخش ساکنان محلی و هم کسبه و کاربریهای اطراف میدان به دلیل برهمخوردن نظام یکپارچه و تنظیمکننده موجود مبتنی بر یک ساختار ارگانیکی، احتمال مقاومت در مقابل طرح، همراهی نکردن با طرح، اعتراض و مقاومت در مقابل طرح و تنش در اثر اجرای طرح به شکل فعلی در سطح زیادی ممکن است رخ دهد. تأثیرات انباشتی چنین وضعیتی، تأخیر طولانی در اجرا و بهره‌برداری پروژه، افزایش هزینههای مالی و زمانی پروژه و مهمتر از همه، فرسایش سرمایه اجتماعی شهرداری در اجرای این پروژه و پروژههای مشابه در زمان‌ها و مکان‌های دیگر خواهد بود. یافته‌های تحقیق درباره ادعاهای یادشده نشان میدهد که سناریوی تنش از نظر مطالعه اتاف در صورت اجرای پروژه با همین شکل بسیار محتمل است.
سناریوی سازگاری متأثران با پروژه
حالت سوم که میتوان برای این پروژه تصور کرد - که در برخی پروژههای مشابه دیگر نیز این حالت تجربه شده است - سازگاری منفعلانه متأثران با پروژه است. در این حالت علیرغم فقدان اجماع و توافق درباره اهداف و تأثیرات پروژه بین متأثران و مجری پروژه، به تدریج روند اجرایی پروژه تحقق مییابد و گروههای مختلف متأثران و از جمله گروههای معترض به پروژه نیز پس از نتیجه نگرفتن از اعتراضات خود با نحوه اجرا و تأثیرات پروژه، به صورت انفعالی خود را تطبیق میدهند. البته این خود عامل تنش و درگیری در بافت مسکونی خواهد شد. نتیجه این سازگاری منفعلانه و تدریجی هرچند ممکن است در ظاهر نشاندهندۀ پیشبرد پروژه از سوی شهرداری باشد، به دلیل اقناع نکردن مخالفان و معترضان پروژه و همچنین نادیده گرفتن تأثیرات منفی احتمالی آن از یکسو، با فراهم کردن زمینه برای رشد بیشتر بافت اداری (و نه تجاری و خدماتی) در این محدوده و ایجاد کاربریهای جاذبه سفر به درون بافت‌های محلی و اجتماعات محلی دارای جمعیت بومی، تعلق محلی به شدت کاهش خواهد یافت و پایداری اجتماعی دچار اختلال خواهد شد؛ به نحوی که با تأثیر مثبت بر رشد روزافزون کاربریهای جاذبه سفر، ایجاد مراکز تفرجی بیشتر، محدوده زیست شبانه را تجربه خواهد کرد که خود نوعی سلب آرامش بافت مسکونی و محلی خواهد بود.
همچنین توسعه فضاهای تفرجی به امکان ترویج آسیبهای اجتماعی و شب‌مردگی در این محدوده دامن خواهد زد و از سویی دیگر با کاهش مطلوبیت اقتصادی این محدوده برای برخی از فعالیتهای تجاری و اصناف موجود، زمینۀ جایگزینی فعالیتهای تجاری و خدماتی با ارزش پایین‌تر را در این محدوده به وجود خواهد آورد که این مسئله در کنار افزایش جمعیت شناور و تغییر بافت تجاری و مسکونی محدوده در مجموع کیفیت زندگی و کار و به تبع آن سرزندگی، مطلوبیت سکونت و کار، هویت و موقعیت اقتصادی و اجتماعی منطقه را تنزل خواهد داد. یافته‌های تحقیق درباره ادعاهای یادشده نشان میدهد که سناریوی سازگاری متأثران با پروژه از نظر مطالعه اتاف، سناریوی قابل دفاعی نیست؛ هرچند ممکن است در کوتاهمدت، کارآمد به نظر برسد، در بلندمدت قطعاً به همان سناریوی تنش تبدیل خواهد شد.
سناریوی تعدیل (سناریوی مشارکت متأثران)
در این سناریو که مبتنی بر تعدیل عملکرد اجرایی شهرداری تواأ،م با تعدیل واکنشهای متأثران است در درجه نخست باید پروژه از ناحیه کور به ناحیه باز منتقل شود و برای کاهش تنش‌ها و عوارض احتمالی، دیدگاه‌ها، فهم مشترک و اجماع نسبی درباره اهداف، شیوه‌های اجرا و تأثیرات احتمالی پروژه در بین مجری و ذینفعان شکل گیرد. در مرحله بعد، پس از این اجماع با ایجاد سازوکارهایی برای مشارکت ذینفعان در اجرای پروژه و کمک به آنها (در صورت لزوم جبران برخی خسارتهای احتمالی) برای سازگاری با وضعیت جدید حاصل از اجرای پروژه، تأثیرات مثبت پروژه تقویت شده، ماندگاری اجتماعی آن تحقق یابد.
بنابراین به عنوان نتیجه نهایی این سناریو باید اقداماتی در این میدان صورت گیرد و طرح موجود برای پاسخگویی به چالش‌های موجود نیازمند اصلاحات اساسی و عدم انکار برخی اهداف و تأثیرات مثبت پروژه در زمینه «دستیابی به شبکهای از فضاهای عمومی باکیفیت، مردمپذیر، چشمنواز و روحنواز» است، عوارض جانبی این پروژه در زمینه ایجاد کاربریهای جدید، محدودیت در دسترسیها، مشکلات موجود (فقدان پارکینگ برای اصلیترین و پرجاذبه‌ترین کاربریهای موجود) در کاربریهای اطراف پروژه مورد توجه قرار نگرفته و در صورت تعدیل نشدن این عوارض، هزینههای عدم اقدام پروژه، کمتر از هزینههای اجرای پروژه است. یافته‌های تحقیق درباره ادعاهای یادشده نشان میدهد که سناریوی تعدیل (سناریوی مشارکت متأثران) از نظر مطالعه اتاف، سناریوی قابل دفاعی است. در این راستا راهکارهای پروژه بر مبنای سناریوی چهارم ارائه خواهد شد.
برای رسیدن به یک چارچوب برای پیشنهادهای کاربردی در هر یک از اقدامات توسعهای، میتوان پیشنهادها را در قالب دو رویکرد ارائه نمود: رویکرد اول مبتنی بر تشخیص مسئله و پیشنهاد بر اساس مسئله اصلی شکل میگیرد. رویکرد دوم مبتنی بر این است که فارغ از تشخیص مسئله و صرفاً بر اساس طرح ارائهشده و مبتنی بر تعدیل، پیشنهادهای کاربردی ارائه شود.
در رویکرد نخست برای میدان استقلال معروف به میدان اسبی در محله عظیمیه، مسئله اصلی موجود، استفاده نکردن از ظرفیت‌های داخل میدان اسبی به عنوان یک فضای عمومی باصفا، خاطرهانگیز و نوستالژیک در ارتباط با پارک ایرانزمین است. آنچه درباره تشخیص مسئله به نظر می‌رسد، این است که نوع اقدامات در طرح پیشنهادی، هدف پروژه یعنی آرامسازی را به طور معناداری به وجود نخواهد آورد. البته با تحلیل هزینه - فایده اقتصادی میتوان این موضوع را بررسی نمود. در اینباره آنچه بر اساس نظرها و پرسشگری، هدف طرح را بیشتر میتواند تأمین کند، بررسی و ایجاد یک زیرگذر در کنار اقدامات مطرحشده در طرح است؛ هرچند هزینه اقتصادی بالاتری برای شهرداری نسبت به طرح پیشنهادی دارد. در مدل زیر، سناریوهای پیش روی پروژه نشان داده شده است.
شکل 6- سناریوهای پیش روی پروژه
بنابراین پیشنهاد میشود:
1. امکانسنجی ایجاد یک زیرگذر در ضلع شرقی میدان تا ابتدای بلوار شریعتی در محدوده کیوسک نیروی انتظامی که از این طرح، پارک ایرانزمین به میدان اسبی اتصال یابد.
اما اگر رویکرد دوم مدنظر باشد. یعنی طرح پیشنهادی مفروض باشد، میتوان موارد زیر را مدنظر قرار داد:
2. اجرای تدریجی و گامبهگام اقدام توسعهای یعنی اجرای طرح بر اساس اولویت‌هایی که بیشترین توافق عمومی در آن وجود داشته، هزینه اقتصادی کمتری نیز برای شهرداری دارد.
3. بر اساس نتایج تحلیل پرسشنامه در صورت اقدام توسعهای طبق طرح میتوان در گام اول، ایجاد عرصه همگانی هنري از طریق احداث المانهاي هنري در معبر شرقی پارك ایرانزمین را به اجرا گذاشت و در صورت استقبال عمومی در ادامه فرایند توسعه، فازهای توسعه را ابتدا با تجهیز مبلمان شهری و روشنایی و سپس با سنگفرش کردن بخشی از میدان، برای اتصال غیر مستقیم با پارک ایرانزمین برقرار کرد.
4. لازم به ذکر است در رویکرد دوم، اقدام پیشنهادی، بیشتر بر ایجاد نوعی کیفیت خوانایی و برندینگ برای میدان مؤثر خواهد بود و چندان بر آرامسازی، تأثیر معناداری نخواهد داشت.
بحث و نتیجهگیری
طی پنجاه سال گذشته، «ارزیابی تأثیر اجتماعی» هم در مقام یک مفهوم و هم به عنوان یک روش‌شناسی، به فصل جاافتاده‌ای از نظریۀ اجتماعی بدل شده و فعالیتی متداول در حوزه علوم اجتماعی کاربردی بوده است (سرنی، 1399: 22). کاربردی بودن ارزیابی تأثیر اجتماعی از آنجاست که نتایج آن میتواند از هدررفت سرمایه‌های چهارگانه (مالی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی) جلوگیری کند. در پژوهش حاضر که به عنوان یک اتاف قبل از اجراست، سعی شده است تاحد ممکن از طریق روش تحقیق ترکیبی، مثلثسازی منابع داده‌ها و تحلیل داده‌ها، مثلثسازی ذینفعان به جوانب مختلف و سناریوهای مختلف پیش روی طرح بازطراحی میدان استقلال شهر کرج پرداخته شود. نتایج بهدستآمده در این پروژه مؤید نتایج تحقیقات پیشین (ر.ک: محمدی مجد، 1395؛ ساسانپور، 1393؛ ابراهیمی، 1391؛ پورصباغ، 1392؛ حبیبزاده، 1393) مبتنی بر تأثیرات اجتماعی (کاهش دسترسیها، ایجاد کاربریهای عامل آلودگی‌های صوتی و...)، فرهنگی (از بین رفتن المان‌های خاطرانگیز، کاهش حضور اجتماعی و تعاملات اجتماعی مردم در محدوده، از بین رفتن تندیس‌ها و آثار خاصی که به عنوان نشانه‌های میدان هستند)، اقتصادی (کاهش رونق اقتصادی، هم در بخش کسبوکار محدوده و هم ارزش زمین و مسکن در محدوده) و محیطزیستی (بر اساس ایجاد جاذبه سفر در محدوده میدان و تبدیل شدن میدان به جولانگاه خودروها) است.
بازطراحی میدان استقلال شهر کرج با هدف «دستیابی به شبکهای از فضاهای عمومی باکیفیت، مردمپذیر، چشمنواز و روحنواز» طراحی شده است. قطعاً توسعۀ فضاهای عمومی، مناسبات و مراودات اجتماعی در فضاهای عمومی اصلی محور در شکلدهی به شهر انسانمحور است. این هدف بهخودیخود هدف بسیار مطلوبی برای هر نوع طرح شهری است، اما اهداف خوب بهتنهایی نمی‌توانند تضمینکننده دستیابی به نتایج و تأثیرات خوب باشند. پژوهش حاضر نشان میدهد که علیرغم اهداف مناسبی که برای بازطراحی میدان استقلال در نظر گرفته شده است، به شکل موجود و بدون تعدیل و اصلاح آن نهتنها باعث ارتقای کیفیت محیطی و زندگی در محدوده میدان نخواهد شد، بلکه احتمالاً باعث کاهش آن نیز خواهد شد. نتایج اتاف درباره این طرح نشان میدهد که تأثیرات ناخواسته و نقاط کور در پروژههای شهری میتواند نتایج و اهدافی کاملاً متناقض با اهداف اصلی پروژه به بار آورد. اجرای طرح بازطراحی میدان استقلال در وضعیت موجود به دلیل ایجاد کاربریهای جاذبه سفر (طرح‌های موضوعی در پارک ایرانزمین)، ایجاد بسترهایی برای کند شدن حرکت سواری در یک محدوده بسیار پرترافیک (کفسازی دور میدان) و... میتواند بر اساس سناریوهای تنش و سازگاری منفعلانه علاوه بر هدررفت منابع، عاملی برای کاهش پایداری اجتماعی، تعلق محلی، به هم خوردن بافت بومی محله و... باشد.
نتایج پژوهش حاضر با تکیه بر سناریوی تعدیل به طراحان و سیاستگذاران این طرح پیشنهاد میکند که با انجام امکانسنجی و انجام گامبهگام پروژه، هم به ایجاد تغییرات لازم در میدان اقدام نماید و هم تغییراتی را رقم بزند که علیرغم افزایش اندک هزینه مالی (بهویژه در بحث زیرگذر حدود 20 متری در شمال غرب میدان در نبش پارک ایرانزمین) به توسعه پایدار در محدوده میدان منجر شود.
منابع
ابراهیمی، مرضیه (1391). ارزیابی تأثیرات اجتماعی ساماندهی میدان امام خمینی(ره). پروژه مطالعاتی، شهردار منطقه 12. اداره مطالعات اجتماعی شهرداری تهران.
پاکزاد، جهانشاه (1385). مباني نظري و فرايند طراحي شهري. تهران: شهيدي.
پورصباغ، علی‌رضا (1393). ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی طرح ایجاد و توسعه ناحیه صنعتی میدان مرکزی میوه و ترهبار شهر تهران. پروژه مطالعاتی، معاونت خدمات شهری سازمان میادین و ترهبار شهر تهران.
حبیبزاده، رامین (1393). ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی ساماندهی میدان محمدیه. پروژه مطالعاتی، سازمان زیباسازی شهر تهران.
ساسانپور، فرزانه (1393). ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی معابر و میادین خاص منطقه 2 شهردار تهران (میدان شهید تهرانی مقدم، قیصر امینپور، کتاب و صنعت). پروژه مطالعاتی، شهرداری منطقه 2 تهران.
سرنی، مایکل ام (1399). ارزیابی تأثیرات اجتماعی و سیاست‌های پادمانی بر سر یک دوراهی: مسیر روبه جلو باید رو به بالا باشد. در: ارزیابی تأثیرات اجتماعی پروژههای توسعه، تجربیاتی از هند و دیگر کشورهای آسیایی. مواهان متور. ترجمۀ میثم اهرابیان صدر. تهران: شهر.
سرور، رحیم (1396). ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی طرح و برنامه ساماندهي مركز خدمات شهري ميدان بسيج و پهنه پيراموني. پروژه مطالعاتی، شهرداری منطقه 15، اداره مطالعات اجتماعی.
فاضلی، محمد (1389). ارزیابی تأثیرات اجتماعی. تهران: جامعه‌شناسان.
فاضلی، محمد و فردین علیخواه (1391). پيوست اجتماعي و فرهنگي بهسازي ميدان امام حسين(ع) و پيادهراهسازي خيابان هفده شهريور. پروژه مطالعاتی، سازمان زیباسازی شهر تهران.
کارمونا، متئو و دیگران (1388). مکان‌های عمومی، فضاهای شهری: ابعاد گوناگون طراحی شهری. ترجمه اسماعیل صالحی و دیگران. تهران: دانشگاه هنر.
کریر، راب (1396). فضای شهری. ترجمه خسرو هاشمینژاد. تهران: خاک.
محمدی مجد، داریوش (1395). ارزیابی تأثیرات اجتماعی فرهنگی بازپیرایی میدان دوم نازیآباد. پروژه مطالعاتی، شهرداری منطقه 16، اداره مطالعات اجتماعی.
گلکار، کوروش (1380). «مؤلفه‌های سازنده کیفیت طراحی شهری». نشریه صفه. دوره یازدهم، شماره 32، صص 38-65.
مدنیپور، علی (1387). فضاهای عمومی شهری. ترجمه فرشاد نوریان. تهران: شرکت پردازش و برنامهریزی شهری.
مهندس مشاور معمار و شهرساز پارت (1398). طرح شهری میدانهای شهر کرج (میدان امام حسین، میدان مهران، میدان استقلال، میدان مدنی، میدان نبوت و فلکه اول گوهردشت). طرح پژوهشی، شهرداری کرج، معاونت شهرسازی، سیما و منظر
Kwan-kwok, L, Chau, Cheung, K, K. and Chan K. (2006). Social Impat Assessment for Urban Renewal Projects in Hong Kong. Qulity Evaluation Center, Hong Kong.
Tur Antonio Aledo and Gómez José Andrés Domínguez (2016). Social Impact Assessment (SIA) From a Multidimensional Paradigmatic Perspective: Challenges and Opportunities, Journal of Environmental Management195: 56-61.
Sociocultural Impact assessment of the redesign of Karaj city squares, a case study of Esteghlal Square (Esbi)
Salahedin GHaderi
Associate Professor, Department of Sociology, Kharazmi University
salahedin.gh@khu.ac.ir
Nureddin Farash Khiyalo
PhD student in demography
n_farrash@yahoo.com
Samaneh Ali Bakhshian
Master's student in Sociology, Kharazmi University
samaneh.bakhshian8835@gmail.coml
This research is a type of social and cultural impact assessment research, which was conducted with the aim of identifying the effects of Shahr Karaj's Esteghlal Square redesign project, identifying the beneficiaries, the social background of the project, possible reactions to the project, scenarios ahead of the project, etc. Conceptual and theoretical issues supporting the study of OTAF are theoretical topics in the field of OTAF and urban public spaces and their design requirements. The project implementation method is of a mixed type (quantitative and qualitative) with an emphasis on field studies based on survey, individual and group interviews, document review and comparative studies. The method of analyzing the findings is based on analytical and descriptive methods, content analysis, scenario writing and stakeholder analysis. The findings of the research show that the local residents largely agree with the implementation of the plan. Among the stakeholders with high power and high influence (traffic police, traffic deputy, Sima and Manzar organization and also local builders), there is a lot of opposition to the implementation of the proposed plan of the urban development deputy, and they consider the plan to cause more traffic and congestion. Based on the 4 scenarios ahead of the plan, the adjustment scenario is approved by the study of Ataf and suggestions have been made in line with this scenario.
Keywords: Social Impact assessment, Esteghlal Square of Karaj, cultural impacts assessment, environmental impacts assessment, economic impacts assessment.
[1] . Alexander
