نقش ابعاد گردشگری در بازآفرینی پایدار بافت قدیم شهر یزد
محورهای موضوعی : بافت تاریخی شهرهای تاریخی ایران
علی شماعی
1
,
نرگس احمدي فرد
2
,
سيما دائمي
3
1 - دانشيار گروه جغرافيا، دانشگاه خوارزمي، تهران، ايران
2 - مدرس گروه شهرسازي، واحد علوم¬و تحقيقات، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، ايران
3 - دكتري جغرافيا و برنامه ريزي شهري، دانشگاه خوارزمي، تهران، ايران
کلید واژه: گردشگری, بازآفرینی پایدار شهری, بافت قدیم, شهر یزد,
چکیده مقاله :
بازآفرینی شهری رویکردی برای به روز رسانی بافت قدیم شهر، ضمن حفظ هویت و اصالت محله ای، پاسخگوی نیازهای روزمره و توسعه پایدار شهری است. یکی از راهبردهای دستیابی به اين شرايط، تحقق ابعاد گردشگری در محلات شهری است. ابعاد گردشگری پایدار از لحاظ اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی با متغیرها و شاخص های بازآفرینی همخوانی دارد. بدین منظور، پژوهش حاضر به كمك چهار متغير اصلي گردشگري به بررسي نقش ابعاد گردشگري شهري در بازآفريني بافت تاريخي شهر يزد پرداخته است. هدف تحقيق حاضر شناخت روابط متقابل ميان گردشگري شهري و بازآفريني بافت قديم شهر يزد است. نوع پژوهش کاربردی و روش آن توصيفي- تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش، شهروندان ساکن در بافت قدیم شهر یزد با حجم نمونه 375 نفر با استفاده از فرمول کوکران و 30 نفر از متخصصان و کارشناسان شهری است. نتایج پژوهش نشان داد که توسعه گردشگری بیشترین نقش را در شاخص های بعد کالبدی و اقتصادی دارد. همچنین گردشگری شهری در ایجاد امکانات فرهنگی، مراکز تفریحی، ورزشی، افزایش روابط اجتماعی، مبادلات فرهنگی، تقویت هویت فرهنگی شهر، توسعه فعالیتهای خدماتی، جلوگیری از رکود اقتصادی نقش داشته است. نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل SOAR نشان داد که مهم ترین نقش گردشگری، توسعه ابعاد اجتماعی و مشارکت مردمی بافت قدیم شهر در برنامه ها و طرح های گردشگری و بازآفرینی شهری و ایجاد مکان های مناسب دید و بازدید برای جذب و ماندگاری بیشتر گردشگران است.
Regeneration for updating the old textures In addition to meeting the needs of the people and daily life has a meaningful reference to the identity of the old textures, which can be achieved only in the group of attention to the dimensions of tourism in all fields. The dimensions of sustainable tourism from the economic, social, physical and environmental aspects are consistent with the dimensions and indicators of regeneration. For this purpose, the intended research has used these four approaches to investigate the dimensions of urban tourism in recreating the historical context of the studied city. Our type of research is practical and its method is exploratory-analytical. The statistical population of the research is citizens living in the old context of Yazd city with a sample size of 274 people using Cochran's formula and 30 urban specialists and experts. The results of the research showed that the development of tourism has played the biggest role in the indicators of the physical and economic dimensions. Also, urban tourism has played a role in creating cultural facilities, entertainment and sports centers, increasing social relations, cultural exchanges, strengthening the city's cultural identity, developing service activities, and preventing economic stagnation. Also, the results obtained from the SOAR analysis showed that the most important impact of tourism is the participation of the residents in tourism and urban regeneration programs and plans and the creation of recreational places to attract and retain more tourists.
الهی منش، محمدحسن و ماه خاتون سیدباقر حسینی نژاد و محسن یاسمی (1397) نقش اقتصادی گردشگری در توسعه پایدار شهری (مطالعه موردی: شهر بندر عباس).
فصلنامه علوم اجتماعی، دوره 12، شماره 42، صص 33- 42.
بابایی فرد، اسداله و امین حیدریان (1395)گردشگری فرهنگی و توسعه پایدار شهری با تأکید بر بازآفرینی بافت¬های فرسوده تاریخی.
همایش ملی بافت های فرسوده و تاریخی شهری، دانشگاه کاشان، دوره 1 1- 17.
بحرینی، سیدحسین، محمدسعید ایزدی و مهرنوش مفیدی (1393) رویکردها و سیاست های نوسازی شهری (از بازسازی تا بازآفرینی شهری پایدار).
فصلنامه مطالعات شهری، شماره 9، صص 19، 20، 22.
پوراحمد، احمد و مهناز کشاورز و اسماعیل علی اکبری و فرامرز هادوی (1396) بازآفرینی پایدار بافت های ناکارآمدی شهری موردمطالعه (منطقه 10 شهر تهران).
” آمایش محیط 10 (37)، صص 94-167.
زنگی آبادی، علی و مهدی عبداله زاده و امید مبارکی و لاله پورعیدی وند (1391) بررسی و تحلیل فضاهای گردشگری شهر ارومیه.
فضای جغرافیایی، دوره 12، شماره 39، صص 77- 93.
زنگی آبادی، علی و سعیده مؤیدفر (1391) رویکرد بازآفرینی شهری در بافت های فرسوده: برزن شش بادگیری شهر یزد.
فصلنامه معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 9، پاییز و زمستان 1391، صص 297- 313.
عزیزی، محمد مهدی و بهاره بهرا ( 1396) نقش پروژه های محرک توسعه در بازآفرینی بافت مرکزی شهرها: نمونه مطالعاتی، بافت تاریخی شهر یزد، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شماره 4، دوره 22، صص 5–16.
فنی، زهره و محمد طولی علیزاده (1393) تأثیرات گردشگری بر توسعه پایدار شهری از نظر ساکنان (موردمطالعه: جزیره قشم).
فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات مدیریت گردشگری، سال نهم، شماره 28، صص 39- 72.
فرجی مولایی، امین (1389) انواع روش¬های مداخله در بهسازی و نوسازی شهری، ماهنامه اطلاع رسانی، آموزشی و پژوهشی، شماره 54، 15.
Azadeh Lak; Mahdi Gheitasi & Dallen J. Timothy (2020) Urban regeneration through heritage tourism: cultural policies and strategic management ultural policies and strategic management. Journal of Tourism and Cultural Change, Volume 18,- Issue 4, Pages 386- 403.
Alpopi, C., & Manole, C (2013) integrated urban regeneration, solution for cities revitalize, Procedia Economics and Finance, 6, pp. 178–185.
Butler, Richard W (1999) Sustainable tourism: A state- of- the- art review, Tourism Geographies, 1, 7- 25. Choi, H. C., & Sirakaya, E (2006) Sustainability indicators for managing community tourism. Tourism management, 27(6), 1274–1289.
Colantonio, A, and R.B. Potter ( 2006) Urban Tourism and development in the socialist state. London: ashgate. Ertan, Tugce; Egercioglu, Yakup. (2016). “Historic City Center Urban Regeneration: Case of Malaga and Kemeralti, Izmir”. Procedia- Social and Behavioral Scinces, 223, 601- 607.
Eva Vanista Lazarevic, Arch Boris Koruznjak and et al (2016) Culture Design- Led regeneration as a tool used to regenerate deprived areas, Belgrad- The savamala Quarter reflection on an unplanned cultural zone, Energy and buildings, Elsevier.
Gee, C.Y. (1994) "Residents Attitudes Towards Tourism: a longitudinal study." Spey Valley Scotland Tourism Management, 15(4) 247- 258.
Godet, M. (2008) Strategic Foresight, Lipsor Working Paper, France, Paris.
Granata, Maria Fiorella; Scavone, Valeria. (2016). “A description model for regeneration through urban tourism in rural towns with underused historic real estate”. Social and Behavioral Sciences, 223, 349 – 356.
Harssel, V (1994) Tourism an Exploration. London: Printic.
King, B, A Pizam, and a Milman (1993) "Social Impacts of Tourism." Host Perceptions Annals of Tourism Research 17, 449- 465.
La Rosa, D & Privitera, R, etc. (2017) Assessing spatial benefits of urban regeneration programs in a highly vulnerable urban context: A case study in Catania, Italy, Landscape and urban planning, Vol 157, pp 180 – 192.
Nicholas Wise, (2018) Tourism and Social Regeneration, journal of Social Sciences, Volume 7 , Issue 12 .
Neuma, W. (2007) Social research methods, 6thed. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education, London.
Shahbian, Pouian (2004) "Health and Sustainable Urban Development." Shahrsaz Journal, 3 36- 40.
Tosum, C. (2001) "Challenge of Sustainable Tourism Development in the Developing World." Tourism Management, 22 289- 303.
WHO. (2001) International Cultural Tourism Charter, Managing Tourism at Place of Heritage Significance. Mexico: World Tourism Organization Press.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی اسلامی»
شماره چهل و هشتم، تابستان 1401: 75- 55
تاريخ دريافت: 30/06/1401
تاريخ پذيرش: 24/12/1401
نوع مقاله: پژوهشی
نقش ابعاد گردشگری در بازآفرینی پایدار بافت قدیم شهر یزد
علي شماعي1
نرگس احمدی فرد2
سيما دائمي3
چکیده
بازآفرینی شهری رویکردی برای به روزرسانی بافت قدیم شهر، ضمن حفظ هویت و اصالت محلهای، پاسخگوی نیازهای روزمره و توسعه پایدار شهری است. یکی از راهبردهای دستیابی به اين شرايط، تحقق ابعاد گردشگری در محلات شهری است. ابعاد گردشگری پایدار از لحاظ اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی با متغیرها و شاخصهای بازآفرینی همخوانی دارد. بدینمنظور، پژوهش حاضر به كمك چهار متغير اصلي گردشگري به بررسي نقش ابعاد گردشگري شهري در بازآفريني بافت تاريخي شهر يزد پرداخته است. هدف تحقيق حاضر شناخت روابط متقابل ميان گردشگري شهري و بازآفريني بافت قديم شهر يزد است. نوع پژوهش کاربردی و روش آن توصيفي- تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش، شهروندان ساکن در بافت قدیم شهر یزد با حجم نمونه 375 نفر با استفاده از فرمول کوکران و 30 نفر از متخصصان و کارشناسان شهری است. نتایج پژوهش نشان داد که توسعه گردشگری بیشترین نقش را در شاخصهای بعد کالبدی و اقتصادی دارد. همچنین گردشگری شهری در ایجاد امکانات فرهنگی، مراکز تفریحی، ورزشی، افزایش روابط اجتماعی، مبادلات فرهنگی، تقویت هویت فرهنگی شهر، توسعه فعالیتهای خدماتی، جلوگیری از رکود اقتصادی نقش داشته است. نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل SOAR نشان داد که مهمترین نقش گردشگری، توسعه ابعاد اجتماعی و مشارکت مردمی بافت قدیم شهر در برنامهها و طرحهای گردشگری و بازآفرینی شهری و ایجاد مکانهای مناسب دید و بازدید برای جذب و ماندگاری بیشتر گردشگران است.
واژگان کلیدی: گردشگری، بازآفرینی پایدار شهری، بافت قدیم، شهر یزد.
مقدمه
توسعه پایدار به‌عنوان جریانی مداوم در فرایند تغییر و تحول اقتصادی- اجتماعی و زیستمحیطی برای ارتقاء رفاه مستمر فضای اجتماعی و پویشی چندبعدی است؛ توسعه گردشگری زمانی پایدار و منجر به توسعه پایدار شهری میشود که مخرب نبوده و از منابع طبیعی و فرهنگ و آثار تمدنی بومی، منابع ژنتیکی، گیاهی و جانوری حفاظت و صیانت کند (فنی و علیزاده، 1393: 41). توسعه پایدار شهری طی دهههای اخیر به‌تدریج به پارادایم نوین و مسلطی در ادبیات نظری و عملی رایج در باب توسعه و برنامهریزی شهری تبدیل شده است. این پارادایم در پی دستیابی به شیوههای بهینهی رفع چالشها، بحرانهای زیستمحیطی، معضلات توسعه شهری به‌منظور ارتقاء کیفیت زندگی و ایجاد موازنه بین رشد و توسعه و حفاظت از محیطزیست مطرح شده است. از اوایل دهه 1990 مفهوم پایداری به نحو گستردهای با واژه شهری در ابعاد مختلف همراه شده و مقولههایی چون شهر پایدار و توسعه شهری پایدار در ادبیات جهانی مطرح شده‌اند (بحرینی و همکاران، 1393). امروزه در بسیاری از کشورها با بهرهگیری از تواناییها، جاذبهها و امکانات فرهنگی به توسعهی پایدار شهرها پرداخته میشود. تقویت جاذبههای گردشگری، احیای موزهها، افزایش هتلها، مراکز گردشگری و تفریحی و غیره از جمله مواردی هستند که به توسعهی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهرها در کشورهای پیشرفته یاری رساندهاند (باباییفرد و حیدریان، 1395: 3)؛ در این میان بازآفرینی شهری به‌عنوان یکی از رویکردهای توسعهی پایدار شهری درصدد افزایش عملکرد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیستمحیطی شهرها بوده و از جنبههای مختلف میتواند به اهداف شهر پایدار کمک نمايد. در واقع در بازآفرینی شهری، فضای شهری جدید با حفظ ویژگیهای اصلی فضا (کالبدی و فعالیتی) شاهد افزایش کارآیی خواهد شد. در نتیجه با افزایش کارآیی و کیفیت فضا، جاذبههای فضایی نیز افزایش پیدا خواهد نمود. به‌عبارتی‌دیگر در بازآفرینی شهری به خصوص در بافتهای قدیمی، سازمان فضایی جدیدی منطبق با شرایط تازه با ویژگیهای نو خلق میشود (زنگیآبادی و مؤیدفر، 1391: 298). در این شرایط ارزشهای فرهنگی و ثروتهای بومی و تاریخی حفظ میشود و کیفیت محیط برای شهروندان و سایر افراد غیربومی نيز افزایش پیدا میکند. بدینصورت در چنین شرایطی، محدوده بافت تاریخی شهر، فضاهای مستعدی را جهت استفاده برای مقاصد گوناگون از جمله اوقات فراغت ايجاد نموده و به فضایی مناسب برای ساکنان تبدیل شده است و میتواند فرصتهای زیادی را جهت رشد و توسعه اقتصاد شهر فراهم نمايد. بازآفرینی جهت دستیابی به اهداف خود در شهرها و بخصوص در بافتهای قدیم و تاریخی نیاز به توسعه راهبردهای کلیدی همچون توسعه گردشگری خواهد داشت. امروزه گردشگری یکی از پویاترین فعالیتها در ایجاد تحول اقتصادی- اجتماعی در گسترهی جهان بوده که به‌طور روزافزون اهمیت یافته است. شهرها به‌عنوان جذابترین فضاها برای گردشگران دارای مراکز مهم اقتصادی، علمی، تفریحی، پزشکی و غیره میباشند كه افزونبراین، از جاذبههای متنوع مصنوعی و میراث فرهنگی نیز بهرهمند هستند، بنابراین به‌عنوان مقصد اصلی گردشگران مورد توجه قرار میگیرند؛ به‌عبارت دیگر به دلیل اثرات چشمگیری که فعالیتهای گردشگری در اقتصاد شهرهای میزبان بر جای میگذارد، توجه فراوانی به این زمینه از فعالیتها معطوف میگردد. همچنین گردشگری از جمله فعالیتهای مهم با پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و محیطی در شهرها است (الهیمنش و همکاران، 1397: 33). باید پذیرفت که گردشگري و شهر دو عنصر مرتبط با يكديگر هستند. گردشگري به‌عنوان يك فعاليت انساني از شهرها آغاز مي‌شود. رابطه شهر و گردشگري اگر به‌خوبی مديريت شوند، انقلابي در پايداري يك شهر در جهت توسعه و رشد آن ايجاد خواهد شد. مهمترین فضاهایی که مورد بازدید و اقامت گردشگران قرار میگیرند، فضاهای شهری بخصوص بافتهای قدیمی و تاریخی هستند که از دیرباز جذابترین فضاها را تشکیل دادهاند، چراكه هميشه پیشرفتهترین و کاملترین قرارگاههای انسانی را تشکیل میدهند. بدینصورت خواهد بودکه‌گردشگری در اثرگذاری و اثرپذیری متقابل با شهر و در یک سیستم انسان- محیط میتواند فرصتهای ایجاد اشتغال و ارزش‌افزوده زمین و املاک را در بافتهای قدیمی ايجاد نمايد و افزایش تنوع اقتصادی، رشد کارگاههای کوچک تولیدی در این بافتها و عرضه تولیدات آنها و امکان دسترسی ساکنان محلی به یک مجموعه وسیع از فعالیتهای خدماتی را فراهم و باعث افزایش کیفیت زندگی اجتماعی و درآمد ساکنان و در نهایت منجر به بازآفرینی با رویکرد توسعه پایدار گردد (باباییفرد و حیدریان، 1395: 5).
در خصوص نقش گردشگری در بازآفرینی بافتهای قدیمی شهر پژوهشهای زیادی انجام‌شده است. هرکدام از این پژوهشها از ابعاد مختلفی به بررسی عوامل مؤثر گردشگری بر بازآفرینی بافت قدیم شهری پرداختهاند. آزاده لك4 و همكاران (2020) در مقاله «بازآفرینی شهری از طریق گردشگری میراث: سیاستهای فرهنگی و مدیریت استراتژیک» به بررسی پتانسیل گردشگری میراث برای کمک به بازسازی یک شهر تاریخی رو به زوال با استفاده از سرمایه فرهنگی شهری پرداختهاند. آنها یک چارچوب مفهومی از روندهای فعلی در نوسازی شهری و دارایی‌های فرهنگی را برای درک راه‌های اصلی که در آن یک مقصد شهری رو به زوال میتواند از میراث فرهنگی خود برای بازسازی فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی استفاده کند، مورد تأكيد قرار دادند. یافته‌هاي آنان نشان داد که اجرای موفقیت‌آمیز بازآفرینی شهری از طریق گردشگری میراث زمانی رخ میدهد که یک شهر حداکثر استفاده از فرصتها را در چهار حوزه سیاست‌گذاری فرهنگی، برگزاری رویدادهای فرهنگی، مدیریت مشارکتی و ارتقای فضاهای شهری عمومی از طریق فضاي رقابتی/ عملیاتی، تنوع‌بخشی مورد توجه قرار دهد. نيكلاس وايز5 (2018) در مقاله «گردشگري و بازآفريني اجتماعي» اشاره نمود كه توسعه گردشگري و تلاشهاي بازسازي و بازآفريني مرتبط با تغيير فيزيكي فضاها مانند ارتقا امكانات و زيرساختها و گسترش سرمايهگذاري در مورد گردشگري و جاذبههاي بازديدكننده با مزيت رقابتي است. او علاوهبر توجه به نقش برنامهريزان و سياستگذاران داراي نگاهي انتقادي به مسائل و مشكلات و راهحلهاي پيرامون بازسازي اجتماعي ناشي از تغييرات، تحولات يا ابتكارات گردشگري ميباشد. اوا وانیستا لازارویچ6 و همکاران (2016) در مقاله «طراحی بازآفرینی فرهنگمبنا به عنوان ابزاری برای بازآفرینی مناطق محروم» بازآفرینی را از طریق توسعه گردشگری فرهنگی عاملی مؤثر برای حفاظت فرهنگ محلی، میراث و سنتها میدانند. بازآفرینی از نظر آنها روشی است کیفی که منابع تاریخی و فرهنگی و محیطی را با ابعاد اقتصادی و اجتماعی ترکیب و باعث ایجاد تعادل بین آنها خواهد شد. از سویی بازآفرینی فرهنگمبنا را به عنوان ابزاری برای ایجاد بخشهای فرهنگی میدانند که به منظور شروع فرایند نوزایی شهری مورد توجه قرار ميگيرند. ارتان و اگرسیوگلو 7 (2016) در مقاله «باززنده سازی مرکز تاریخی شهر: نمونه موردی، مالاگا و كمرلتي، ازمير» اشاره مینمايند كه برای دستیابی به پایداری در مرکز تاریخی یک شهر از طریق باززندهسازي، بایستی فضاهای عمومی عملکرد جدیدی به خود گیرند، کیفیت زندگی شهروندان بهبود یابد و هويت مكان تقويت گردد. در اين راستا جلب مشاركت شهروندان با مديران محلي حائز اهميت ميباشد. همچنين حفظ بناهاي باارزش تاريخي نيز بايد مورد تأكيد قرار گيرد. چوی و سیرکایا8 (2006) در مقاله «شاخصهای پایداری برای مدیریت گردشگری جامعه» به این نتیجه رسیدند که گردشگری محلی چون با تولید درآمد، عوارض، ارزآوری و ایجاد شغل همراه است، مصادیق پایداری و بازآفرینی پایدار را با خود به همراه دارد.
با عنایتبر پیشینه تحقیق ميتوان اظهار نمود كه تحقيقات انجام شده هركدام از جنبه خاصي بازآفرینی و گردشگری را مورد توجه قرار داده و تنها بر بخشی از مسئله تمرکز داشتهاند. از اينرو جاي خالي تحقيقي كه بتواند با ارائه يك تحليل متكي به رويههاي علمي كه ديد جامعي از ابعاد متفاوت گردشگری در بازآفرینی پایدار بافت قدیم ارائه دهد، خالي است.
در اين تحقيق شهر تاريخي يزد مورد بررسي قرار گرفت. بافت قديمي شهر یزد به عنوان کهنترین بافتهای قديمي کشور دارای ارزشهای سرمایهای بسیار میباشد، اما در سالهای اخیر با رکود نسبی مواجه بوده است و این رکود موجب فرسودگی کالبدی و عقب‌ماندگی اقتصادی و اجتماعی آن شده است (زنگیآبادی و همکاران، 1391)؛ این در حالی است که پروژههای خصوصی و دولتی زیادی، شامل پروژههای مسکونی، آموزشی و تجاری در این بافت به اجرا درآمدهاند. از سوی دیگر نیز با ثبت شدن بافت تاریخی شهر در فهرست میراث جهانی، بر اهمیت این بافت و در نتیجه اقدامات شهرسازانه و بازآفريني در آن افزوده شده است (عزیزی و بهرا، 1396: 6). لذا این تحقیق سعی داردکه با هدف شناخت ارتباط گردشگري با بازآفريني، نظام فضايي حاكم در اين زمينه را در بافت قديم شهر يزد مورد بررسي قرار دهد. در اين راستا اثرات مختلف گردشگري در بازآفرینی یکی از کهنترین بافتهای تاریخی کشور یعنی بافت تاریخی شهر یزد به طور مقایسهای بین شهروندان و متخصصین مورد بررسی قرار گرفت تا در کنار تحلیلی جامع در این زمینه، به شناسایی شاخصهای برتر توسعه گردشگری در بازآفرینی بافت قدیم شهر یزد نائل گردد.
مبانی نظري
برنامههای بازآفرینی به عنوان یک استراتژی جامع برای دستیابی به کیفیت بیشتر در برنامهریزی و طراحی شهری در مناطق با سطح ناکارآمد اجتماعی و فضاهای نامطلوب شهری مورد استفاده قرار میگیرند (La Rosa et al., 2017; 181). این رویکرد به دنبال پاسخگویی به مقولاتی چون رشد دوباره فعالیتهای اقتصادی در نواحیای که از دست رفتهاند، احیای عملکردهای اجتماعی که از میان رفته یا شمول اجتماعی در جاهایی که محرومیت رخ داده و احیای کیفیت اجتماعی در جاهایی که محرومیت رخ داده و احیای کیفیت زیستمحیطی یا تعادل زیست محیطی در جاهایی که از دست رفته، میباشد (Alpopi & Manole, 2013, 179). بازآفرینی شهری، تفکری برای توسعه درونزای شهر است که باید متضمن نوسازی و پایداری اجتماعی و محلی ساکنان شهر بوده و با مشارکت مردم صورت پذیرد؛ بنابراین اگر با رویکرد پایداری همراه باشد، میتواند منجر به پایداری اجتماعی، پایداری اقتصادی و بهبود کالبدی و افزایش کیفیت محیط زیست شهری شود. از اوایل دههی 1990 که مفهوم پایداری به نحو گستردهای با واژهی شهری در ابعاد مختلف همراه شد و مقولههایی چون شهر پایدار و توسعه شهری پایدار در ادبیات جهانی مطرح گرديد، دگرگونیهایی نيز در ابعاد گوناگون رویکرد بازآفرینی در همسویی با بحثهای توسعه پایدار مورد توجه قرار گرفتند (بحرینی و همکاران، 1393: 22). رویکرد بازآفرینی پایدار شهری یکی از جدیدترین رویکردهای پذیرفته شدهی جهانی در مواجهه با بافتهای قدیمی و فرسوده شهری است. این رویکرد در تلاش است از یک سو برای ایجاد فرایندی پایدار در توسعه شهری، به استفاده بهینه از امکانات بالقوهی درون شهری برای تأمین نیازهای جدید رو آورد و از سوی دیگر احیای بافت قدیم و بازگرداندن حیات اجتماعی و رونق اقتصادی را مورد توجه و اولويت قرار ميدهد. اين رويكرد به دلیل ایفای نقش انعطافپذیر و همسو با نیازهای مردم و بهرهگیری گسترده از مشارکت مردمی با صرف کمترین بودجه از بیشترین قابلیت اجرا نیز برخوردار است. در بازآفرینی پایدار، اقدامات بازآفرینی به اهداف پایداری نزدیک است. لازمه بازآفرینی شهری پایدار، همکاری اجتماعات محلهای و رسیدن به توافق عمومی است (پوراحمد و همکاران، 1396: 177). در بازآفرینی شهری پایدار، گونههای جدید نهادی شکل میگیرند که تلاش میکنند برنامههای بازآفرینی اجتماعمدار را به شکل یکپارچه و از پایین به بالا به صورتی که همه افراد ذینفع را شامل گردد، بسط و توسعه دهند (فرجی ملائی، 1389: 15).
با توجه به مبانی بازآفرینی پایدار مشخص شد که این رویکرد از تمام زوایای زندگی شهری به مسائل شهری مینگرد. همسویی آن با گردشگری در بافت قدیم، چالشهاي جدیدی را ايجاد خواهد كرد. بدین صورت که بررسی نقش گردشگری از منظر بازآفرینی پایدار بافت قدیم، میتواند ارتباط آن را با کل متغیرهای کیفیت زندگی همراه سازد. بنابراین، این مسئله هنوز از چالشهای اساسی شهرهاست که گردشگری چگونه ميتواند به احیاء و بازآفرینی پایدار بافت قدیم شهرها کمک کند. به منظور نمايش نحوه ارتباط بین گردشگری و بازآفرینی پایدار شهری بر پایه یک مدل مفهومی، ابعاد و شاخصهای بازآفرینی پایدار شهری ملاک عمل قرار میگیرند. این مدل از ترکیب سه بعد اصلی توسعه، یعنی جامعه (جامعه شاداب)، اقتصاد (اقتصاد شایسته) و اکولوژی (محیط زیست) تشکیل شده است. از آنجایی که هدف از ترکیب این سطوح با یکدیگر رسیدن به پایداری شهر و توسعه پایدار شهری است، در ابتدای امر لازم است تعادل و پایداری در هر یک از این سه بعد اصلی مشخص شود (WHO, 2001). حد مورد نیاز مقولههای پایداری، تعادل و کیفیت در هر یک از این ابعاد با توجه به هویت آن بعد به صورت ویژهای جلوه یافته است؛ اولا جامعه باید شاداب باشد یعنی مفهوم مدنیت را در خود درک کرده باشد، به عبارت دیگر مردم از زندگی در آن اجتماع راضی باشند و در حالی که مشارکت گستردهای در اداره امور دارند، مفهوم حقوق شهروندی و برابری در روح آن اجتماع تجلی یافته باشد. محیط قابل زیست نیز نشان از تعادل و کیفیت اکوسیستمهای محلی مانند هوا، آب، خاک و غیره داشته و نحوه ارتباط انسان و طبیعت را مشخص میسازد و بر پایداری منابع و ظرفیت محیط تأکید دارد. در نهایت اقتصاد (شایسته) نیز به معنی در جریان بودن حداقل درصدی از درآمدهای عام اقتصادی در جامعه است که قابلیت برخورد بنیادی و اساسی با نیازهای اولیه و روزمره ساکنان را داشته باشد. براساس مدل مفهومی، توسعه شهری پایدار تنها در صورتی دستیافتنی است که همپوشانی دو بهدوی این سطوح به صورت سازمانیافته و متعادل صورت گیرد (shahabian, 2004: 36). بدینترتیب گردشگری مانند هر پدیده دیگری در صورتی میتواند باعث بازآفرینی شهري شود که در راستای اهداف و زمینههای بازآفرینی توسعه پایداری شهری قرار گيرد.
شکل 1. مدل مفهومی ابعاد مختلف و شاخصهای مؤثر در توسعه شهری پایدار
منبع: shahabian, 2004
نتایج مطالعات بیانگر این واقعیت است که گردشگری بر بنیه اقتصادی ساکنان بافت قدیم شهرها تأثیرات مثبت و منفی دارد. تأثیرات مثبت آن در بازآفرینی این بخش از شهر به این صورت است که به دلیل ضعف بنیه مالی در اکثر موارد برای سرمایهگذاری در ساخت هتلها، فروشگاههای بزرگ و سایر زیربناهای مورد نیاز گردشگری در این بافتها، ساکنان غیربومی یا خارجی وارد صحنه شده و اقدام به سرمایهگذاری میکنند و حتی اجناس مورد نیاز گردشگران را از سایر مناطق به آنجا وارد مینمايند (Tosum, 2001; 239). کینگ و همکارانش از بعد دیگر نیز به بررسی دیدگاه ساکنین پرداختند؛ آنها معتقدند کسانی که از فعالیتهای گردشگری منافع شخصی کسب میکنند آن را خیلی مثبت ارزیابی مینمایند، اما کسانی که منافع شخصی عایدشان نمیشود نگرشی منفی به آن دارند (King, 1993; 445). گردشگری ممکن است شاغلین بخشهای دیگر اقتصادی را به صورت پارهوقت به خود جذب کند؛ بنابراین گاه در برخی جوامع نقش کمی در کاهش بیکاری به صورت کلی خواهد داشت. سرمایه گذاری در گردشگری شهری موجب توسعه سایر بخشها نیز میشود. به عنوان نمونه بهبود خدمات محلی مانند شبکه ارتباطی و برق با گردشگری در ارتباط است. افزایش صادرات پنهان و افزایش درآمد دولت از بابت مالیات و افزایش ارزش املاک برای مالکین اراضی و املاک واقع در مناطق محروم نیز از دیگر اثرات اقتصادی گردشگری بر شهرها است.
از طرفی گردشگری بر کالبد و بافت فیزیکی شهرها نیز تأثیراتي برجای میگذارد. مجموعه اثراتی که توسعه گردشگری در محیط شهری بهخصوص بر بافت فیزیکی آن از خود به‌جای میگذارد را «کولا نتونیو9» و «پوتر10» با تکمیل تحقیقات خود بیان نمودهاند. این تأثیرات شامل تغییر کاربری زمین در بخشهایی از شهر، توسعهی زیرساختهای شهری، تغییر بافت شهری از طریق مدیریت ترافیک سواره و پیاده و غیره است (Colantonio, 2006). همچنین هارسل11 بیان کرده است که گردشگری بر توسعه زیرساختها، ترویج افکار دوستدار محیطزیست، تشویق اقدامات حفاظتی و برانگیختن سرمایهگذاری در امور زیربنایی و مدیریت مؤثر نواحی باارزش شهرها تأثیر زیادی دارد (Harssel, 1994). همچنین گی12 نشان داد که گردشگری بر مؤلفههای اجتماعی شهرها تأثیرات مثبتی داشته است. از جمله این تأثیرات تشدید علاقه به رونق حیات زبان محلی و کاربرد بیشتر این زبان، افزایش درآمد و بهبود کیفیت زندگی جامعه میزبان و افزایش احترام به جامعهمحلی بوده است. همچنین گردشگری باعث میشود که توزیع برابر فرصتهای پیش آمده در شهرها بوجود آید و عدالتاجتماعی رونق پیدا کند (Gee, 1994).
روش پژوهش
روش پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی است. برای گردآوری دادهها از دو روش کتابخانهای و مطالعات میدانی به صورت پرسشنامه محققساخته استفاده شده است. پرسشنامه تهیه شده در این پژوهش بین شهروندان ساکن در محلات نهگانه بافت قديم شهر يزد توزیع گردید. در اين تحقيق، منظور از «گويه» همان پرسشی است که در پرسشنامه مطرح میشود كه با استفاده از آن میتوان مقدار متغیر را بدست آورد. تعداد جامعه آماری پژوهش 38536 نفر (جمعیت جوانان تا سالخودگان سال 1395) بود که از این تعداد، حجم نمونه براساس فرمول کوکران که در آن سطح اطمینان 95 درصد و خطای برآوردی 05/0 لحاظ گردیده، 375 نفر انتخاب گردید. نيمي از مصاحبهشوندگان زن و نيمي ديگر مرد در نظر گرفته شدند. تحصيلات 30 درصد مصاحبهشوندگان كارداني، 50 درصد آنان داراي تحصيلات كارشناسي و 20 درصد نيز كارشناسيارشد بودند. شیوه نمونهگیری از نوع خوشهاي با توجه به حجم جمعيت محلات بود. براي توزيع يكنواخت نمونهها در بين همه ساكنان از نسبت جمعيت خوشهاي براي مراجعه به بلوكهاي جمعيتي محلات و در مراحل تكميل پرسشنامه از روش تصادفي ساده استفاده شده است. سهم هر یک از محلات در نمونه مردم با توجه به جمعیت آنها در جدول 1 انتخاب شده است.
جدول 1: حجم نمونههای اختصاص داده‌شده به هر محله در بافت قدیمی شهر یزد
محله | جمعیت | تعداد پرسشنامه | محله | جمعیت | تعداد پرسشنامه |
محله فهادان | 6567 | 64 | محله گازرگاه | 3327 | 33 |
محله گنبد سبز | 8437 | 82 | محله زردشتیها | 697 | 7 |
محله شش بادگیری | 4451 | 43 | محله پشت باغ | 2289 | 22 |
محله شیخداد | 7233 | 70 | محله گودال مصلی | 1920 | 19 |
محله دولت آباد | 3614 | 35 | مجموع | 38536 | 375 |
در استخراج اطلاعات علمي از متخصصان، تخصص و دانش خبرگان بر كميت كلي ارجحيت داشته و حجم نمونه مورد نظر نبايد كمتر از 25 نفر باشد (Godet, 2008: 18). در پژوهش حاضر به منظور انتخاب آگاهانه شركت كنندگان از روش نمونهگيري هدفمند استفاده شده است. اساس به كاربردن روش نمونهگيري هدفمند، انتخاب گروهي از نخبگان است كه بررسي عميق يا فهمي كلي نسبت به ماهيت پرسشنامه پژوهش داشته باشند (Neuma, 2007: 1). با استناد به توضيحات بالا حجم نمونه برای افراد متخصص و مسئولین نیز 30 نفر (از سازمان‌های شهرداری، اداره كل گردشگری و میراث فرهنگی، فرهنگ و ارشاد اسلامی و فرمانداری) انتخاب شدند كه همگي داراي مقاطع تحصيلي كارشناسي ارشد يا به بالا بودند. از اين تعداد 10 نفر خانم و مابقي مرد بودند. روش نمونهگیری این 30 نفر به‌صورت گلولهبرفی بوده است. روایی پرسشنامه، بعد از بررسیها و مطالعات انجام‌شده و مقایسه باکارهای پیشین، تصحیح و به تأیید خبرگان و کارشناسان رسید. آزمون پایایی پرسشنامهها با آلفای کرونباخ محاسبه گردید. آلفای کرونباخ برای متغیرهای بازآفرینی بافت تاریخی در ابعاد پایداری اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، کالبدی و بعد زیستمحیطی به ترتیب 78/0، 89/0، 90/0 و 81/0 به دست آمد. نتایج بیانگر این است که ابزار پژوهش دارای پایایی بالایی است. شاخصهاي معيار اجتماعي ( مانند افزایش امکانات فرهنگی- هنری، افزایش امکانات تفریحی و ورزشی و... )، شاخصهاي معيار اقتصادي (مانند افزايش قيمت زمين و مسكن، افزايش درآمد مسكن و ...)، شاخصهاي معيار كالبدي (مانند توجه به احيا بناهاي تاريخي، بازگشايي مسيرهاي تنگ و باريك و ...) و شاخصهاي زيست محيطي (مانند بهبود وضعيت فضاي سبز، افزايش پياده روي و ارتقا فرهنگ پياده روي و ...) براساس مباني نظري تحقيق ( Butler, 1999; Granata, Scavone, 2016) بهدست آمده است.
برای تجزیه‌وتحلیل دادهها از آزمون T- Test، تحلیل واریانس و مدل SOAR استفاده شده است. مدل برنامهریزی راهبردی SOAR، به‌جای تمرکز بر مشکلات، ضعف‌ها و تهدیدها به شناسایی و ایجاد قوت‌های کنونی و فرصتهای سودبخش می‌پردازد. مدل استراتژیک SOAR دربرگیرنده پاره‌ای از مراحل است که طی آن با ایجاد برخی تغییرات، به تغيير چشم‌انداز کلی دست خواهیم یافت؛ بنابراین، تمام عوامل مرتبط با مسئله شامل افراد جامعه، مسئولان، متفکران و سایر افراد دخیل در جامعه درگیر خواهند شد. این مدل تمام مشارکت‌کنندگان را به تفکر درباره محل زندگی خود وا‌می‌دارد (خاوریان گرمسیر و همکاران، ۱۳۹۲). تفاوت این مدل با مدل SWOT در این است که به‌جای پرداختن به نقاط ضعف و تهدیدها در مدل SWOT به نتایج و آرمانها پرداخته میشود. نقطه تمرکز تحلیل در مدل SOAR بر روی نقاط قوت، فرصتها، آرمانها و نتایج به‌دست‌آمده است.
محدوده مورد مطالعه
محدوده موردمطالعه پژوهش، بافت قديمي شهر یزد است. این بافت، دارای وسعتی در حدود 682 هکتار است (طرح حفاظت جامع بافت تاریخی یزد، 1382) که شامل نه محله اصلی به نامهای شش بادگیری، دولتآباد، فهادان، گازرگاه، گنبد سبز، گودال مصلی، شیخداد و زرتشتی و 42 زیر محله است. این محلات که در واقع حوزههای کوچکتر شهر را شکل میدهند، غالبا دارای رشد ارگانیک و توسعه تدریجی میباشند به صورتی که در طول زمان با توجه به نیاز مردم و محله با عقل تاریخی و جمعی شکل گرفته اند. هر یک از محلات بافت قدیمی شهر یزد در محدوده خود شامل مرکز محله، حسینه، آب انبار و در مواردی مسجد ميباشند؛ به طوری که محورهای حرکتی و تجاری اصلی شهر که غالباً از داخل و یا کنار این مراکز محلات میگذرند، این محلات را به یکدیگر متصل و باعث ایجاد یک پیوند در درون شهر میشوند. شکل 2 موقعیت جغرافیایی بافت تاریخی و قدیم شهر یزد را نشان میدهد.
شکل 2. موقعیت جغرافیایی محدوده موردمطالعه
منبع: مركز آمار ايران
یافتههای پژوهش
برای بررسی ابعاد گردشگری شهری بر بازآفرینی بافت تاریخی شهر یزد از چهار معيار اجتماعی، کالبدی، محیطی و اقتصادی استفاده شده است. زمانی که گردشگری در شهری رونق پیدا میکند آن شهر در هر چهار بعد اشاره شده نيز به رونق و شکوفایی خواهد رسيد. بر این اساس، در شهر یزد با رونق گردشگری به خصوص در بافت مرکزی و تاریخی شهر، میتوان آثار و نتایج آن را مشاهده کرد. موضوع مورد بررسي در پژوهش موردنظر هم از سوي مردم و هم از نظر كارشناسان مورد توجه قرار گرفته است تا ضرورت مراجعه به خرد جمعي، بهرهگيري از تبادلنظر و گفتمان گروههاي مختلف اجتماعي در عرصه تصميمسازي و تصميمگيري درباره اهداف و شاخصهاي مورد برررسي از منابع و امكانات موجود و بالقوه در راستاي بازآفريني پايدار از طريق توسعه گردشگري و شناخت ابعاد آن ميسر گردد.
بدينمنظور معيارهاي مختلف گردشگری موثر بر بازآفريني پايدار از نظر مردم و کارشناسان از طريق پرسشنامه مورد توجه قرار گرفت. نتایج آن به تفکیک ابعاد انتخابی زیر نشان داده شده است. برای تعمیم نتایج هرکدام از یافتههای به‌دست‌آمده به جامعه تحت بررسی (بافت تاریخی) از آزمون تیتک نمونهای استفاده شده است. حد متوسط در این آزمون عدد 3 یا متوسط از طیف لیکرت در نظر گرفته شده است تا میزان اثرگذاری هر کدام از مؤلفهها مشخص شود.
جدول 2: تعیین اثرات اجتماعی گردشگری در بازآفرینی بافت قدیم یزد با آزمون T test
گويهها | شهروندان (حد متوسط= 3) | کارشناسان (حد متوسط= 3) | ||||||||
تعداد | میانگین | میزان T | سطح معناداری | تعداد | میانگین | میزان T | سطح معناداری | |||
افزایش امکانات فرهنگی- هنری | 375 | 3/4 | 3/1 | 000/0 | 30 | 1/2 | 3/45 | 000/0 | ||
افزایش امکانات تفریحی و ورزشی | 375 | 2/4 | 2/3 | 000/0 | 30 | 8/4 | 3/67 | 000/0 | ||
افزایش تعلق اجتماعی به محله | 375 | 4/3 | 4/5 | 000/0 | 30 | 9/4 | 4/55 | 000/0 | ||
افزایش بهرهمندی از خدمات درمانی | 375 | 2/3 | 2/3 | 050/0 | 30 | 0/3 | 56/3 | 000/0 | ||
افزایش امنیت با رونق عبور و مرور | 375 | 2/2 | 2/2 | 000/0 | 30 | 8/4 | 89/3 | 000/0 | ||
افزایش آگاهی شهروندان ساکن در بافت | 375 | 1/4 | 1/4 | 000/0 | 30 | 5/3 | 22/45 | 030/0 | ||
افزایش روحیه پیادهروی | 375 | 2/3 | 2/3 | 000/0 | 30 | 4/4 | 45/89 | 000/0 | ||
افزایش امکانات آموزشی با افزایش جمعیت | 375 | 2/3 | 2/3 | 000/0 | 30 | 1/2 | 2/45 | 000/0 | ||
افزایش پاتوقهای اجتماعی | 375 | 1/4 | 5/4 | 000/0 | 30 | 4/1 | 45/8 | 010/0 | ||
میانگین کل | - | 54/3 | - | - | - | 52/3 | - | - | ||
نتایج به‌دست‌آمده از جدول 2 نشان داد که گردشگری بر ابعاد اجتماعی بافت تاریخی و در نتیجه بازآفرینی شهری آن تأثیر دارد. این تأثیر نسبت به مؤلفههای مختلف نتایج متعددی را نشان میدهد. از نقطه نظر مردم رونق گردشگری در بافت تاریخی شهر یزد و افزایش تعداد آنها باعث افزايش امکانات فرهنگی و هنری در این بافتها توسط ارگانهای مختلف و همچنین بخش خصوصی خواهد شد. این افزایش با میانگین 3/4 همراه بوده است. همچنین رونق گردشگری شهری در بافت تاریخی شهر یزد با افزایش مؤلفههایی همچون «امکانات تفریحی و ورزشی»، «افزایش آگاهی شهروندان ساکن در بافت» و «افزایش پاتوقهای اجتماعی» به ترتیب 2/4 و 1/4 بوده است. میانگین کل نقش گردشگری در بازآفرینی بافت تاریخی شهر یزد 54/3 به دست آمد که این نشانگر تأثیر متوسط تا زیاد آن بوده است.
از نظر کارشناسان گردشگری میتواند پیامدهای مثبت اجتماعی را در بازآفرینی بافت قدیمی شهر یزد به همراه داشته باشد. از جمله این پیامدها «افزایش حس تعلق محلهای» با میانگین 9/4 بوده است. همچنین میانگین آثار اجتماعی گردشگری در بافت تاریخی شهر یزد 52/3 را نشان میدهد.
جدول 3: تعیین اثرات اقتصادی گردشگری در بازآفرینی بافت قدیم شهر یزد با آزمون T- test
گويهها | شهروندان | کارشناسان | ||||||||
تعداد | میانگین | میزان T | سطح معناداری | تعداد | میانگین | میزان T | سطح معناداری | |||
افزایش قیمت زمین و مسکن | 375 | 6/4 | 88/76 | 000/0 | 30 | 3/4 | 3/33 | 000/0 | ||
افزایش درآمد ساکنین | 375 | 2/2 | 3/40 | 000/0 | 30 | 6/4 | 3/98 | 000/0 | ||
رونق کسب و کار | 375 | 4/3 | 3/39 | 000/0 | 30 | 7/3 | 4/90 | 020/0 | ||
افزایش میزان اجاره بها | 375 | 8/4 | 23/98 | 050/0 | 30 | 1/4 | 23/90 | 000/0 | ||
افزایش سوداگری زمین | 375 | 8/3 | 23/9 | 000/0 | 30 | 2/1 | 90/23 | 008/0 | ||
افزایش ساخت مجتمعهای تجاری | 375 | 1/3 | 52/90 | 000/0 | 30 | 1/3 | 2/86 | 000/0 | ||
افزایش کاربریهای ترکیبی | 375 | 6/4 | 2/49 | 000/0 | 30 | 7/3 | 70/43 | 000/0 | ||
افزایش قدرت خرید مردم | 375 | 6/2 | 67/81 | 000/0 | 30 | 2/4 | 22/90 | 000/0 | ||
افزایش سرمایهگذاریها | 375 | 5/4 | 34/65 | 000/0 | 30 | 8/4 | 23/76 | 002/0 | ||
میانگین کل | - | 73/3 | - | - | - | 74/3 | - | - | ||
بررسی بعد اقتصادی گردشگری نشان داد که از نقطه نظر مردم، رونق گردشگری در بافت تاریخی شهر یزد منجر به «افزایش میزان اجاره بها» با میانگین 8/4 شده است. این امر خود باعث میشود که مالکان به احیا و نوسازی ملک خود پرداخته و در نتیجه به مرور زمان جلوی زوال و تخریب بافتها گرفته شود. همچنین رونق گردشگری باعث افزایش قیمت زمین و مسکن و افزایش سرمایهگذاری در این محدوده به میزان میانگین 6/4 و 5/4 شده و در نتیجه رونق اقتصادی حاصل از مسکن و سایر فعالیتهای اقتصادی از سر گرفته میشود. همچنین از نظر کارشناسان گردشگری باعث میشود که «افزایش سرمایهگذاری» با میانگین 8/4 را باعث شود. در کنار این اثر مثبت، مؤلفههای دیگر رونق اقتصادی با رونق گردشگری از نظر کارشناسان به بازآفرینی شهری در بافت تاریخی شهر یزد کمک میکنند که از جمله آنها ميتوان به افزایش درآمد ساکنین این بافت، افزایش قدرت خرید مردم و افزایش قیمت زمین و مسکن اشاره نمود. میانگین آثار مثبت گردشگری در بافت تاریخی شهر یزد در بعد اقتصادی 74/3 به دست آمد که این نشان دهندهی نقش گردشگری در بازآفرینی شهری بافت قدیم شهر یزد است. در کنار آثار مثبت اقتصادی گردشگری بر بافت قدیم شهر یزد، آثار کالبدی و بهبود کیفیت بافت فیزیکی شهر یزد نیز از نظر شهروندان ساکن در این بافت و کارشناسان درگیر در این حوزه مورد بررسی قرار گرفت که نتایج آن در جدول 4 نشان داده شده است.
جدول 4: تعیین اثرات کالبدی گردشگری در بازآفرینی بافت قدیم شهر یزد با آزمون T- test
گويهها | شهروندان | کارشناسان | ||||||
تعداد | میانگین | میزان T | سطح معناداری | تعداد | میانگین | میزان T | سطح معناداری | |
توجه به احیاء بناهای تاریخی | 375 | 3/4 | 23/98 | 000/0 | 30 | 3/3 | 20/56 | 000/0 |
بازگشایی مسیرهای تنگ و باریک | 375 | 2/4 | 2/56 | 020/0 | 30 | 2/4 | 9/57 | 000/0 |
بهبود کفسازی معابر | 375 | 4/3 | 09/62 | 000/0 | 30 | 7/3 | 32/56 | 000/0 |
توسعه سطوح سبز و گردشگاهی | 375 | 2/3 | 23/78 | 000/0 | 30 | 3/3 | 23/90 | 000/0 |
افزایش المانهای شهری برای رفاه گردشگران | 375 | 2/2 | 23/67 | 000/0 | 30 | 2/1 | 68/48 | 006/0 |
فعالیت کاربریهای مختلف و جلوگیری از زوال شهر | 375 | 1/4 | 76/23 | 000/0 | 30 | 6/4 | 09/53 | 000/0 |
جلوگیری از فرسودگی بافت تاریخی با افزایش توجه به آنها | 375 | 2/3 | 30/56 | 030/0 | 30 | 2/3 | 29/43 | 000/0 |
افزایش کاربریهای فراشهری | 375 | 2/3 | 23/57 | 000/0 | 30 | 2/2 | 23/57 | 001/0 |
توسعه ساختارهای زیربنایی شهر | 375 | 5/4 | 23/62 | 000/0 | 30 | 9/4 | 94/35 | 009/0 |
میانگین | - | 58/3 | - | - | - | 4/3 | - | - |
نتایج به‌دست‌آمده از جدول 4 نشان داد که از نظر شهروندان ساکن در بافت قدیمی، توسعه گردشگری میتواند پیامدهای کالبدی زیادی به همراه داشته باشد. از جمله این پیامدها، «توسعه ساختارهای زیربنایی شهر» به میزان 5/4 و توجه به احیاء بناهای تاریخی 3/4 بوده است. همچنین توسعه گردشگری در این بخش از شهر موجب میشود که مسیرهایی که از ارزش و رونق کافی برخوردار نبودند، ارزش و اهمیت زیادی پیدا کنند. این ارزش با تعریض معابر، بهبود کفسازی و ایجاد فضاهای عمومی همچون ديگر شهرها در جهان برای تفریح و فعالیت همراه میباشند. همچنین از نقطهنظر کارشناسان پیامد کالبدی توسعه گردشگری در بازآفرینی بافت قدیمی شهر یزد در وهله اول با «توسعه ساختارهای زیربنایی شهر» به میزان 9/4 همراه بوده است. همچنین توسعه گردشگری باعث میشود که کاربریهای مختلف جهت ارائه خدمات گوناگون به گردشگران در لبههای بعضی از محورهای داخل بافت ایجاد شود. این فعالیتها مانع زوال و رهاشدگی این بخشها خواهند شد. میانگین پیامد کالبدی برای هر دو نمونه مطالعه شده (مردم و متخصصان) نزدیک به 5/3 بوده است که این نشان دهنده تأثیر متوسط تا زیاد گردشگری در بازآفرینی بافت قدیمی شهر یزد است.
از دیگر پیامدها و نقش گردشگری در بازآفرینی بافت قدیمی شهر یزد، تأثیر آن در بعد زیستمحیطی در محدوده موردنظر بوده است. نتایج به‌دست‌آمده از این بخش از تحليل دادهها در جدول 5 نشان داده شده است.
جدول 5: تعیین اثرات زیست محیطی گردشگری در بازآفرینی بافت قدیم شهر یزد با آزمون T- test
گویهها | شهروندان | کارشناسان | ||||||||
تعداد | میانگین | میزان T | سطح معناداری | تعداد | میانگین | میزان T | سطح معناداری | |||
تغییر الگوی مسکن | 375 | 0/3 | 29 | 000/0 | 30 | 2/1 | 0/97 | 000/0 | ||
تغییر کاربری اراضی شهر | 375 | 2/1 | 23/8 | 000/0 | 30 | 8/3 | 98/76 | 000/0 | ||
افزایش ساخت و ساز | 375 | 2/2 | 99/7 | 000/0 | 30 | 4/4 | 87/4 | 006/0 | ||
افزایش بهبود وضعیت خیابانها و معابر | 375 | 9/3 | 33/66 | 000/0 | 30 | 4/2 | 2/99 | 000/0 | ||
بهبود وضعیت فضای سبز | 375 | 2/2 | 2/61 | 040/0 | 30 | 8/3 | 67/8 | 010/0 | ||
افزایش پیادهروی و ارتقاء فرهنگ پیادهروی | 375 | 1/4 | 12/3 | 000/0 | 30 | 5/4 | 00/34 | 000/0 | ||
توجه به روند جمعآوری مکانیزه زبالهها | 375 | 3 | 00/43 | 000/0 | 30 | 2/4 | 44/32 | 000/0 | ||
میانگین | - | 8/2 | - | - | - | 47/3 | - | - | ||
نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که از نظر شهروندان ساکن در بافت تاریخی شهر یزد، گردشگری باعث افزایش فرهنگ پیادهروی و در نتیجه استفاده کمتر از اتومبیل میشود. تجربهای که شهروندان در بافت تاریخی کم و بیش با آن مواجه بودهاند و میانگین 1/4 نیز نشان دهندهی اهمیت این معیار بوده است. مدیران شهری به دليل اهميت نقش گردشگري در توسعه و افزايش كيفيت زندگي شهري به بهبود وضعیت خیابانها و معابر شهری میپردازند؛ همچنین شهروندان و کسبههای فعال در این بخش به دلیل جلب توجه گردشگران به عنوان مشتری و خریداران کالای خود، به اصلاح سیمای بصری مغازههای خود و همچنین حفظ کیفیت پیادهراهها و در برخی موارد به اصلاح کف پیادهروهای جلوی منازل و واحدهای فعالیت خود پرداختهاند. این مورد در گویه چهارم پرسشنامه نیز بیشترین امتیاز (9/3) را به خود اختصاص داده است. کارشناسان و افراد متخصص نیز به افزایش ساخت و سازها با میانگین 4/4 و افزایش پیادهروی و رونق پیادهراهها و کاهش استفاده از اتومبیل در بخش تاریخی نیز امتیاز بالاتری قائل شدند. اين امر نشان دهندهی تأثیر گردشگری بر بازآفرینی بعد زیستمحیطی در محدوده قدیمی شهر یزد میباشد (شکل 3).
شکل 3: میانگین نظرات مردم و کارشناسان به نقش گردشگری در بازآفرینی بافت قدیمی شهر یزد
نتایج به‌دست‌آمده از شکل 3 نشان داد که نظرات هر دو گروه مردم و کارشناسان متخصص در امر مدیریت شهری و گردشگری نسبت به نقش گردشگری در بازآفرینی بافت قدیم شهر تا حدودی شبیه هم بوده است. این شباهت دیدگاهها در ابعاد اجتماعی و اقتصادی منطبق بر هم بوده و کاملاً یکسان میباشد؛ اما در بعد کالبدی میانگین نظرات کارشناسان در نقش و آثار گردشگری بر بهبود وضعیت کالبدی بخش قدیمی شهر نسبت به مردم پایین بوده است. در حالی که در بعد زیستمحیطی نظرات این دو گروه موردمطالعه دارای اختلاف زیادی بوده است؛ به صورتی که مردم معتقد هستند که گردشگری باعث کاهش کیفیت محیطزیست میشود در حالی که کارشناسان معتقد هستند که توسعه گردشگری با افزایش توجه مدیریت شهری به این بافتها همراه بوده و در نتیجه، افزایش کیفیت محیط زیست این بخش از شهر تامين خواهد شد. اين تفاوت معنادار در شاخصهاي معيار زيست محيطي بين مردم و مسئولين ميتواند ناشي از توسعه گردشگري غيرمسئولانه نسبت به محيطزيست از سوي مسئولين و عدم اطمينان مردم به آنان در جهت كاهش اثرات منفي توسعه گردشگري باشد. عامل ديگر عدم وجود قوانين و يا اجرايي نشدن صحيح قوانين براي كاهش اثرات نامساعد زيستمحيطي در توسعه گردشگري ميباشد.
در این بخش به ارزیابی اختلاف معناداری بين تمام معيارهاي در نظر گرفته شده بین دو گروه مردم و کارشناسان پرداخته شده است. برای این منظور از مقایسه میانگین‌ها با آزمون تحلیل واریانس استفاده شده است. در این آزمون ابتدا بايستي به مقایسه اختلاف واریانس با آزمون لوین پرداخته شود (جدول 6).
جدول 6: آزمون لوین و همگنی واریانس دو گروه مردم و کارشناسان
آزمون همگنی واریانس‌ها | |||
آزمون لوین | درجه آزادی 1 | درجه آزادی 2 | سطح معناداری |
612/0 | 2 | 28 | 54/0 |
نتایج به‌دست‌آمده از جدول 6 نشان داد که واریانس گروه‌ها از تجانس و همگنی برخوردار بود؛ چرا که سطح معناداری گروه‌ها بیشتر از 05/0 به دست آمده است؛ بنابراین میتوان از آزمون آنوا استفاده کرد (جدول 7).
جدول 7: نتیجه آزمون آنوا و سنجش تفاوت معناداری بین گروههای مردم و کارشناسان
آنوا | |||||
| مجموع مربعات | درجه آزادی | مربع میانگین | آماره F | سطح معناداری |
بین گروه‌ها | 2458 | 2 | 1229 | 79/38 | 000/0 |
داخل گروه‌ها | 1806 | 28 | 69/31 | - | |
کل | 5265 | 30 | - | - | |
نتایج به‌دست‌آمده از جدول 7 نشان داد که بین دو گروه باتوجه به سطح معناداری (p˂0/01) و سطح اطمینان 99 درصد ارتباط معناداری وجود دارد. به عبارتی بین میانگین نظرات مردم با کارشناسان ارتباط معناداری وجود دارد و نتیجهای که به دست آمد این بود که گردشگری در بازآفرینی بافت تاریخی شهر یزد از نظر مردم و کارشناسان دارای اهمیت بوده و برنامهریزی برای توسعه گردشگری میتواند به ارتقاء کیفیت زندگی و احیاء کارکردهای بافت در ابعاد مختلف منجر شود.
شناسایی مهمترین عوامل گردشگری در بازآفرینی پایدار بافت قدیم شهر یزد با استفاده از مدل SOAR
در این بخش از پژوهش حاضر به بررسی مهمترین عوامل موثر بر گردشگری در بازآفرینی پایدار بافت قدیم شهر یزد پرداخته شده است. این عوامل از نقطهنظر کارشناسان و طرحهای فرادست موجود در خصوص بافت قدیم شهر یزد و تحلیل نتایج آمار T- test به دست آمده و در دو بخش نقاط قوت و فرصتهای موجود طبقهبندی شده است.
جدول 8: ماتریس نقاط قوت و فرصت
نقاط قوت گردشگری در بازآفرینی بافت قدیم (S) | فرصتهاي موجود در راستای افزایش نقش گردشگری در بازآفرینی بافت قدیم (O) |
افزایش امکانات فرهنگی- هنری | افزایش امنيت و رونق اجتماعی |
افزایش امکانات تفریحی و ورزشی | پایداری محیط اجتماعی |
افزایش تعلق اجتماعی به محله | رفت و آمد بیشتر به بافت |
افزایش بهرهمندی از خدمات درمانی | تولید فرهنگ بومی |
افزایش امنیت با رونق عبور و مرور | عرضه محصولات و تولیدات صنایع دستی بافت |
افزایش آگاهی شهروندان ساکن در بافت | جذب سرمایهگذاری |
افزایش روحیه پیادهروی | افزایش فروش محصولات صنایع دستی |
افزایش امکانات آموزشی با افزایش جمعیت | ساخت و ساز هتلها و مهمانپذیرها |
افزایش پاتوقهای اجتماعی | گسترش روابط بین الملل |
افزایش قیمت زمین و مسکن | افزایش کیفیت زندگی اجتماعی |
افزایش درآمد ساکنین | افزایش پایداری محیطزیست |
رونق کسب و کار | کاهش آلودگیهای محیطی |
افزایش میزان اجاره بها | افزایش حس تعلق محلهای |
افزایش ساخت مجتمعهای تجاری | افزایش رفاه و آسایش ساکنان |
افزایش کاربریهای ترکیبی | رونق اقتصادی بافت |
افزایش قدرت خرید مردم | افزایش اشتغال |
افزایش سرمایهگذاریها | حفظ بناهای باارزش و افزایش پتانسیلهای جذب گردشگری |
توجه به احیا بناهای تاریخی | تسهیل در عبور و مرور |
بازگشایی مسیرهای تنگ و باریک | افزایش کیفیت کالبدی بافت برای عبور و مرور آسان |
بهبود کفسازی معابر | افزایش امکانات رفاهی و فراغت |
توسعه سطوح سبز و گردشگاهی | ارتقاء کیفیت بصری در بافت |
افزایش المانهای شهری برای رفاه گردشگران | ایجاد همافزایی در توسعه گردشگری و بازآفرینی بافت |
فعالیت کاربریهای مختلف و جلوگیری از زوال شهر | حفظ پایداری و هویت بافت |
جلوگیری از فرسودگی بافت تاریخی با افزایش توجه به آنها | افزایش حوزه نفوذ اقتصادی بافت |
افزایش کاربریهای فراشهری | افزایش کیفیت زندگی |
توسعه ساختارهای زیربنایی شهر | دسترسی به مسکن مناسب برای تمام اقشار |
تغییر الگوی مسکن | اصلاح الگوهای کاربری زمین |
تغییر کاربری اراضی شهر | مهاجرت به بافت |
افزایش ساخت و ساز | افزایش رفت و آمد و گردشگری در بافت |
بهبود وضعیت فضای سبز | افزایش اوقات فراغت |
توجه به روند جمعآوری مکانیزه زبالهها | افزایش کیفیت محیطزیست |
همچنین با توجه به نقاط قوت و فرصتهای گردشگری در بازآفرینی پایدار بافت قدیم شهر یزد، به ارائه نتایج و آرمانهای نقش گردشگری در بازآفرینی پایدار بافت قدیم پرداخته شده که نتایج آن در جدول 9 نشان داده شده است.
جدول 9: ماتریس نتایج و آرمانها
نتایج (R) | آرمانها (A) |
افزایش مکانهای تفریحی برای جذب گردشگران | مطرح شدن بافت قدیم به‌عنوان مکان نمونه گردشگری |
کاهش میزان بیکاری | افزایش میزان اشتغال در بافت قدیمی |
ایجاد و ساخت مراکز مختلف تفریحی، استراحتی و مناظر | بافت سرزنده و متناسب با نیازهای امروزی |
افزایش گردشگران خارجی و داخلی | گردشگری پایدار و فعالیتهای اقتصادی پایدار در بافت |
افزایش سرمایه اجتماعی | بافتی با حداکثر مشارکت در تمام ابعاد |
ایجاد محورهای پیادهراه | بافتی با محورهای سرزنده و پویا با محیط اجتماعی سرزنده |
ايجاد کاربریهای آموزشی در بافت قدیم شهر | بافتی با دسترسی آسان به تمام کاربریهای آموزشی و پراکندگی بهینه این کاربریها |
فضای مستعد برای فعالیتهای اجتماعی | دارای بافتی با فعالیتهای اجتماعی خیابانی و سرزنده |
ارزشیابی زمینهای بافت برای احیا و فعالیت | محدوده بافت بدون کاربریهای مخروبه و بایر |
درآمد پایدار ساکنین بافت | بافتی با اقتصادی پویا و پایدار |
رشد داد و ستد املاک و مستغلات | دارای بافتی با فعالیت پایدار وابسته به املاک و مستغلات |
رشد کاربریهای تجاری | دارای مراکز خرید مدرن و مجهز |
اصلاح الگوی ترکیب کاربریها | دارای سازمان فضایی مطلوب |
کاهش فقر در بین ساکنین بافت | پایداری زندگی ساکنان |
رونق ساخت و سازها | نوسازی بافت کالبدی بافت |
بازآفرینی کارکرد بناهای تاریخی | حفظ بناهای تاریخی و پایداری آنها |
کارآیی سیستم حمل و نقل | سیستم حمل و نقل پایدار |
ارتقاء کیفیت محیطزیست بافت | شهر سبز |
کاهش آلودگی بصری | بافتی با مبلمان شهری مناسب و کارآمد |
فعالیت اقتصادی پایداری | ظهور شهر پویا با اقتصادی پایداری |
نتایج به‌دست‌آمده حاکی از آن است که گردشگری در ابعاد مختلف بر بازآفرینی بافت قدیم شهر یزد تأثیر دارد. یکی از این ابعاد، تغییر نقش اقتصادی بافت قدیم این شهر بوده است. شهر یزد با افزایش نقش خود در حوزه گردشگری بهخصوص هدایت گردشگران به سمت بافت قدیم شهر و ارائه خدماتی برای جلب رضایت این گردشگران ، باعث شده است تا بافت قدیم شهر در بعد اقتصادی به رونق دست پیدا کند. همچنین با برنامهریزی و سرمایهگذاری بر روی فعالیتهای گردشگری به اشتغال و درآمد ساکنین کمک کرده است. از سویی با اجرای برنامههای اجتماعی و افزایش امکانات زیرساختی، آموزشی و اوقات فراغت باعث شده است تا ابعاد اجتماعی و فرهنگی بافت قدیم این شهر تحتتأثیر قرار گيرد و به سمت پیشرفت و توسعه میل پیدا کند.
اولویتبندی عوامل مؤثر گردشگری در بازآفرینی پایدار بافت قدیم شهر یزد
به منظور اولویتبندی عوامل مؤثر گردشگری در بازآفرینی پایدار بافت قدیم شهر یزد از میانگین رتبهای دادهها استفاده گردیده است. به این صورت که بعد از شناسایی معيارهاي گردشگری براساس مدل SOAR و طبقنظر افراد مطالعه شده 12 متغیر تأثیرگذار گردشگری در بازآفرینی پایدار بافت قدیم شهر یزد مورد شناسایی قرار گرفتند و سپس با توجه امتیازهای فوق، عوامل موردنظر اولویتبندی شدند (جدول 10).
جدول 10: اولویتبندی عوامل گردشگری در بازآفرینی پایدار بافت قدیم شهر یزد
عامل | میانگین رتبهای | اولویتبندی |
ایجاد مکانهای تفریحی برای جذب و ماندگاری بیشتر گردشگران در بافت | 3/10 | 2 |
ساخت مجتمعهای تجاری و مراکز داد و ستد برای جذب گردشگران اقتصادی و رونق اقتصادی بافت | 7/6 | 10 |
برنامهریزی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی و ایجاد زیرساخت برای میزبانی از این گردشگران در بافتهای قدیمی | 2/8 | 6 |
مشارکت ساکنان بافت در برنامهها و طرحهای توسعه گردشگری و بازآفرینی شهری | 5/10 | 1 |
بالا بردن امنين بافت تاريخي در قالب پاکسازي نقاطي که در بافت تاريخي جرم خيز هستند. | 9/5 | 11 |
جهت ايجاد وحدت محله‌ها و برهم نخوردن نظام اجتماعي محلهای در بافت تاريخي و همچنين ايجاد فراهم آوردن زمينه حضور بيشتر گردشگران در بافت، افراد غير بومي دراين بافت سازماندهي شوند. | 9/4 | 13 |
خرابه‌هایی که در بخش بافت تاريخي وجود دارند و محلي براي دفع نخاله‌های موجود دربافت قديم هستند، پاکسازي شوند. | 3/9 | 3 |
اصلاح روشني معابر در بافت جهت ايجاد امنيت در محلات بافت تاريخي | 7/8 | 5 |
ابنیه‌هایی که هنوز ناشناخته مانده، جهت احياء اين بافتها و جذب گردشگر به آنها بايد مستند سازي شوند. | 8/8 | 4 |
اصلاح دسترسی‌ها در بافت در جهت پويايي محلات و جمعيت بافت تاريخي و بهبود وضعيت اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي محلات | 7/3 | 14 |
جهت جلوگيري از تخريب بناهاي قديم وعدم سياستگذاريهاي سلیقه‌ای در آنها لازم است که اين بناها در فهرست آثار جهاني به ثبت برسد تا گردشگران بتوانند از اين بناها ديدن کنند. | 9/6 | 9 |
مهمترین عنصري که علاوه بر دسترسي میتواند در احياء بافت تاريخي اثر گذار باشد، بازار است. جهت نمايش صنايع دستي بومي به گردشگران و همچنين پويايي اقتصادي در بافت تاريخي لازم است که بازارها در بافت تاريخي موقعيت خودشان را دوباره باز يابند و باعث تحولات آتي در اين بافت شوند. | 7/5 | 12 |
جهت همکاري افراد ساکن در بافت تاريخي با دولت و امور اجرايي در بافت تاريخي، خانههای فرسوده بافت تاريخي توسط کمکهاي بلاعوض به ساکنان، دوباره مرمت و احياء شوند و بدين صورت مردم به اصلاح خانههای خود و حضور فعال در احياء بافت تاريخي تشويق شده و از نظر توريسم ساختمانهاي بافت داراي بافتي يکدست میشوند. | 9/7 | 8 |
احياء بافت تاريخي مستلزم رونق بخش گردشگري است، همچنين رونق اين بخش نياز به مکانهاي اقامتي مناسب دارد. تغيير کاربري و احياء ابنيه تاريخي به منظور ايجاد واحدهاي خدمات گردشگري میتواند در احياء بافت تاريخي و جذب گردشگر مؤثر واقع شود. | 1/8 | 7 |
نتایج نشان داد که مهمترین عامل از نظر افراد مطالعه شده به ترتیب «مشارکت ساکنان بافت در برنامهها و طرحهای توسعه گردشگری و بازآفرینی شهری» با ضریب 5/10 و «ایجاد مکانهای تفریحی برای جذب و ماندگاری بیشتر گردشگران در بافت» با ضریب3/10 بوده است. همچنین عامل «خرابه‌هایی که در بخش بافت تاريخي وجود دارند و محلي براي دفع نخاله‌های موجود دربافت قديم هستند، پاکسازي شوند» و «ابنیه‌هایی که هنوز ناشناخته مانده، جهت احياء اين بافتها و جذب گردشگر به آنها بايد مستندسازي شوند» به ترتیب داراي میانگین 3/9 و 8/8 ميباشند؛ بنابراین میتوان نتیجه گرفت که مشارکت ساکنان و ایجاد زیرساختها و مکانهای گردشگری برای افزایش ماندگاری گردشگران، راهبردهاي مهمی در بازآفرینی بافت قدیم شهر یزد مي باشند.
بحث و نتیجهگیری
گردشگری به عنوان یک فعالیت، پشتوانهی مهمی در توسعه یک سرزمین و همچنین در مقیاس کوچکتر توسعه شهرها را در پی دارد. بررسی نظرات گوناگون نشان از تأثیر گردشگری بر افزایش توسعه و ارتقاء کیفیت زندگی شهرها در ابعاد گوناگون اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی است. همچنین بافت تاریخی شهرها به جهت داشتن عناصر باارزش به عنوان توانهای جذب گردشگر میتواند در توسعه گردشگری نقش بهسزایی داشته باشد. به جریان انداختن این تسلسل میتواند به فرایندی مثبت در توسعه کیفیت زندگی بافت مرکزی شهر منجر شود؛ به گونهای که توسعه گردشگری ميتواند باعث افزایش فعالیتهای خدماتی و مرمت بناهای تاریخی، افزایش تقسیم کار و شکلگیری محورهایی با کاربریهای ترکیبی شود و در نتیجه به افزایش کارآیی بافت تاریخی و مرکزی شهرها منجر گردد و از سويي نيز مانع زوال و فرسودگی آنها شود. همچنین در کنار تأثیر و نقش توسعه گردشگری در بازآفرینی این بافتها، میتوان به تمرکز عناصر باارزش و مهمی که هدف بیشتر گردشگران شهری و غیرشهری است، اشاره کرد که تسهيل‌دهنده سیاستها و برنامههای توسعه گردشگری نيز هستند. نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش حاضر نشان داد که توسعه گردشگری از ابعاد گوناگون میتواند بازآفرینی بافت قدیمی و مرکزی شهر یزد را در پی داشته باشد. میانگین مؤلفههای مورد بررسی در بعد اقتصادي از دیدگاه مردم و کارشناسان نشان داد که گردشگری میتواند به رونق اقتصادی، افزایش پایداری مردم به جهت افزایش ارزش زمین و ملک، افزایش کیفیت فعالیت شغلی مردم محلات و در نتیجه به احیا قدرت اقتصادی شهروندان این بخش از شهر منجر شود. این روند میتواند بخشی از بازآفرینی شهری را در پی داشته باشد. همچنین با افزایش توان اقتصادی بافت قدیمی شهر، روند مشارکت مردم بیشتر شده و هرکدام به سهم خود به احیاء فضای زندگی و معیشت خود کمک مينمايند. همچنین مشخص شد که توسعه گردشگری با رونق اجتماعی و افزایش مؤلفههای فرهنگی مردم نیز همراه میباشد. گردشگری در کنار بازدید از بناهای تاریخی، با افزایش معاشرت و ارتباطات رودر روی گردشگران و ساکنان این بافتها همراه است و این ارتباطات بصری و کلامی خود باعث افزایش آگاهی و تبادل فرهنگها به یکدیگر خواهد شد و در نتیجه میتواند به افزایش میزان فرهنگ عمومی این ساکنان نیز کمک کند. متوليان امر با توجه به توسعه برنامههای گردشگری، به ایجاد عناصر فرهنگی از جمله فرهنگسراها، گالری‌های خیابانی، مراکز آموزشی و غیره در راستاي احیا و بازآفرینی محدودههای بافت مرکزی شهر یزد کمک مينمايند. در کنار پیامدهای مثبت گردشگری در بافت تاریخی و قدیم شهر یزد، مشخص شد که جریان توسعه گردشگری با افزایش کیفیت بافت کالبدی محلات همراه بوده است. از طرفی نتایج به‌دست‌آمده از نظرات مردم و کارشناسان نشان داد که تجربه توسعه گردشگری باعث ادامه سیاستگذاریهای احیا و مرمت بناهای تاریخی و افزایش نوسازی بافتهای فرسوده شده است و از طرف دیگر مردم و کارشناسان با تجربه قبلی از ورود مثبت گردشگر به بازآفرینی شهری حمایت میکنند. برخی از مؤلفهها در کنار تأثیرات مثبت گردشگری، تأثیرات فزایندهاي نيز در آینده خواهند داشت. درآثار زیستمحیطی گردشگری مشخص شد که گردشگران در حین پاسخ به سؤالهای بسته به ذكر پیشنهادهایی نيز پرداختند که تحلیل نتایج آنها نشان داد که برخی از مؤلفهها در کوتاهمدت با آثار منفی مواجه میباشند؛ اما در طولانیمدت به پیامد مثبت و پایدار در بازآفرینی شهری منجر میشوند. از جمله این آثار، افزایش آلودگی و بهداشت محیط با افزایش تعداد گردشگران در بافت تاریخی همراه شد؛ يعني به مرور زمان و با مدیریت بهینه و استفاده از تکنولوژیهای جدید میزان آلودگی کاهش و بهداشت محیط نسبت به قبل از بازآفرینی این بافتها حتي بیشتر هم شد. همچنین نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل مدل SOAR نشان داد که مهمترین عامل گردشگری از نظر افراد مطالعه شده، مشارکت ساکنان بافت در برنامهها و طرحهای گردشگری و بازآفرینی شهری و ایجاد مکانهای تفریحی برای جذب و ماندگاری بیشتر گردشگران است. این نتایج با چهارچوب نظریات بازآفرینی پایدار شهری انطباق دارد. از آنجا که تفاوت بازآفرینی شهری با بازآفرینی پایدار شهری در بکارگیری حداکثر اجتماع محلی و مشارکت افراد ذینفع در برنامهریزی شهری است، نتایج این پژوهش نیز نشان داد که این عامل میتواند بازآفرینی در بافت قدیم شهر یزد را با پایداری بیشتری همراه سازد. لذا جهت نیل به پایداری شهر پیشنهاد میشود دورههای آموزش گردشگری در زمینههای بازار و بازاریابی و گردشگری سبز و همچنین گروههای بحث و بررسی در سطح محلات برای مشارکت مردم و زمینهسازی سرمایهگذاری بیشتر مردم فراهم گردد. پیشنهاد میشود در کنار تبدیل خانههای قدیمی به خانههای بومگردی برای فعالیت بیشتر مردم و ارتباط بیشتر گردشگران و زندگی اجتماعی- سنتی زمینه مهمانپذیری در خانههای مردم فراهم گردد.
منابع
الهی منش، محمدحسن و ماه خاتون سیدباقر حسینی نژاد و محسن یاسمی (1397) نقش اقتصادی گردشگری در توسعه پایدار شهری (مطالعه موردی: شهر بندر عباس). فصلنامه علوم اجتماعی، دوره 12، شماره 42، صص 33- 42.
بابایی فرد، اسداله و امین حیدریان (1395)گردشگری فرهنگی و توسعه پایدار شهری با تأکید بر بازآفرینی بافتهای فرسوده تاریخی. همایش ملی بافت های فرسوده و تاریخی شهری، دانشگاه کاشان، دوره 1 1- 17.
بحرینی، سیدحسین، محمدسعید ایزدی و مهرنوش مفیدی (1393) رویکردها و سیاست های نوسازی شهری (از بازسازی تا بازآفرینی شهری پایدار). فصلنامه مطالعات شهری، شماره 9، صص 19، 20، 22.
پوراحمد، احمد و مهناز کشاورز و اسماعیل علی اکبری و فرامرز هادوی (1396) بازآفرینی پایدار بافت های ناکارآمدی شهری موردمطالعه (منطقه 10 شهر تهران).” آمایش محیط 10 (37)، صص 94-167.
زنگی آبادی، علی و مهدی عبداله زاده و امید مبارکی و لاله پورعیدی وند (1391) بررسی و تحلیل فضاهای گردشگری شهر ارومیه. فضای جغرافیایی، دوره 12، شماره 39، صص 77- 93.
زنگی آبادی، علی و سعیده مؤیدفر (1391) رویکرد بازآفرینی شهری در بافت های فرسوده: برزن شش بادگیری شهر یزد. فصلنامه معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 9، پاییز و زمستان 1391، صص 297- 313.
عزیزی، محمد مهدی و بهاره بهرا ( 1396) نقش پروژه های محرک توسعه در بازآفرینی بافت مرکزی شهرها: نمونه مطالعاتی، بافت تاریخی شهر یزد، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شماره 4، دوره 22، صص 5–16.
فنی، زهره و محمد طولی علیزاده (1393) تأثیرات گردشگری بر توسعه پایدار شهری از نظر ساکنان (موردمطالعه: جزیره قشم). فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات مدیریت گردشگری، سال نهم، شماره 28، صص 39- 72.
فرجی مولایی، امین (1389) انواع روشهای مداخله در بهسازی و نوسازی شهری، ماهنامه اطلاع رسانی، آموزشی و پژوهشی، شماره 54، 15.
Azadeh Lak; Mahdi Gheitasi & Dallen J. Timothy (2020) Urban regeneration through heritage tourism: cultural policies and strategic management ultural policies and strategic management. Journal of Tourism and Cultural Change, Volume 18,- Issue 4, Pages 386- 403.
Alpopi, C., & Manole, C (2013) integrated urban regeneration, solution for cities revitalize, Procedia Economics and Finance, 6, pp. 178–185.
Butler, Richard W (1999) Sustainable tourism: A state- of- the- art review, Tourism Geographies, 1, 7- 25.
Choi, H. C., & Sirakaya, E (2006) Sustainability indicators for managing community tourism. Tourism management, 27(6), 1274–1289.
Colantonio, A, and R.B. Potter ( 2006) Urban Tourism and development in the socialist state. London: ashgate.
Ertan, Tugce; Egercioglu, Yakup. (2016). “Historic City Center Urban Regeneration: Case of Malaga and Kemeralti, Izmir”. Procedia- Social and Behavioral Scinces, 223, 601- 607.
Eva Vanista Lazarevic, Arch Boris Koruznjak and et al (2016) Culture Design- Led regeneration as a tool used to regenerate deprived areas, Belgrad- The savamala Quarter reflection on an unplanned cultural zone, Energy and buildings, Elsevier.
Gee, C.Y. (1994) "Residents Attitudes Towards Tourism: a longitudinal study." Spey Valley Scotland Tourism Management, 15(4) 247- 258.
Godet, M. (2008) Strategic Foresight, Lipsor Working Paper, France, Paris.
Granata, Maria Fiorella; Scavone, Valeria. (2016). “A description model for regeneration through urban tourism in rural towns with underused historic real estate”. Social and Behavioral Sciences, 223, 349 – 356.
Harssel, V (1994) Tourism an Exploration. London: Printic.
King, B, A Pizam, and a Milman (1993) "Social Impacts of Tourism." Host Perceptions Annals of Tourism Research 17, 449- 465.
La Rosa, D & Privitera, R, etc. (2017) Assessing spatial benefits of urban regeneration programs in a highly vulnerable urban context: A case study in Catania, Italy, Landscape and urban planning, Vol 157, pp 180 – 192.
Nicholas Wise, (2018) Tourism and Social Regeneration, journal of Social Sciences, Volume 7 , Issue 12 .
Neuma, W. (2007) Social research methods, 6thed. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education, London.
Shahbian, Pouian (2004) "Health and Sustainable Urban Development." Shahrsaz Journal, 3 36- 40.
Tosum, C. (2001) "Challenge of Sustainable Tourism Development in the Developing World." Tourism Management, 22 289- 303.
WHO. (2001) International Cultural Tourism Charter, Managing Tourism at Place of Heritage Significance. Mexico: World Tourism Organization Press.
[1] * دانشيار گروه جغرافيا، دانشگاه خوارزمي، تهران، ايران shamaiali@yahoo.com
[2] ** نویسنده مسئول: مدرس گروه شهرسازي، واحد علومو تحقيقات، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، ايران ahmadifard13@gmail.com
[3] *** دكتري جغرافيا و برنامه ريزي شهري، دانشگاه خوارزمي، تهران، ايران daemi.sima@yahoo.com
[6] . Eva Vanista Lazarevic
[7] . Ertan, Egercioglu
[8] . Choi, Sirakaya
[9] . Colantonio
[10] . Potter
[11] . Harssel
[12] . Gee
