بررسی میزان تحقق‌پذیری اهداف طرح احیای میدان عتیق اصفهان (امام علی(ع))*
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
مهدی ابراهیمی بوزانی
1
,
فهیمه فدائی جزی
2
1 - دانشگاه پیام نور
2 - کارشناس ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
کلید واژه: بازآفرینی, بافت تاریخی, تحقق‌پذیری, میدان امام علی (ع),
چکیده مقاله :
محدوده طرح احیای میدان امام علی (ع) در دل بافت تاریخی اصفهان قرار گرفته است. این میدان در گذر زمان محو و توسط کاربری های دیگر اشغال شد تا اینکه در سال 1387 شهرداری اصفهان به موجب طرحی به احیای آن همت کرد. بر تهیه طرح و اجرای پروژه احیای میدان امام علی (ع) شهر اصفهان اعتراضات و نقد‌هایی مطرح است که درستی و نادرستی این نقد‌ها تاکنون به طور جدی مورد بررسی قرار نگرفته است. هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی میزان تحقق اهداف طرح احیای میدان امام علی (ع) است. نوع پژوهش بر اساس هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت، توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری این پژوهش، متخصصین و کارشناسان حوزه شهری هستند. روش نمونه‌گیری، گلولهبرفی است و داده‌ها با بهرهگیری از پرسشنامه پژوهشگر‌ساخته در سال جاری گردآوری شده است. در تحلیل داده‌ها از آزمون‌های کای‌اسکوئر، تحلیل عاملی تأییدی و تحلیل اثرات متقابل استفاده شده است. طبق بررسی‌های انجام شده اهداف طرح میدان امام علی (ع) به طور نسبی با میانگین متوسطی تحقق یافته است. در این بین اهداف کالبدی-سکونتی با میانگین 42/3 بیشترین تحقق پذیری و اهداف زیستی با میانگین 28/3 ؛ اهداف اقتصادی با میانگین 24/3؛ اهداف اجتماعی-فرهنگی با میانگین 15/3 در رده‌های بعدی بوده‌اند. نتایج همپوشانی مدل‌های مورد استفاده نشان داد که هفت هدف کلیدی در طرح احیاء میدان امام علی (ع) شامل افزایش رضایت مندی سکنه و کسبه، افزایش رضایت مندی شهروندان غیرشاغل و ساکن، افزایش میزان حس تعلق مردم به محدوده اجرای طرح، ایجاد رونق و بهبودی در فعالیت‌های گردشگری، افزایش سرزندگی و پیوستگی کانونهای تاریخی، کاهش تمایل به مهاجرت و افزایش هویت تاریخی و فرهنگی محدوده اجرای طرح در جریان طرح احیاء میدان امام علی(ع) تحقق یافته است.
The area of the revival plan of Imam Ali Square (AS) is located in the heart of the historical texture of Isfahan. This square disappeared and was occupied by other uses over time. In 1387 Isfahan Municipality tried to revive it according to a plan. There are objections and criticisms to the preparation and implementation of the revive project of Imam Ali (AS) Square in Isfahan. In fact the correctness and incorrectness of which have not been seriously examined so far. The main purpose of this study is to investigate the extent to which the Imam Ali Square revival plan objectives have been achieved. The type of research is based on the applied purpose and in terms of nature, it is descriptive-analytical. The statistical population of this study is urban experts. The sampling method is snowball and the data were collected using a researcher-made questionnaire made this year. Chi-square tests, confirmatory factor analysis and interaction analysis were used in data analysis. According to the studies, the goals of Imam Ali (AS) Square project have been achieved with a relatively average. Among these, physical-residential goals with an average of 3.42 have the highest feasibility and biological goals with an average of 3.28; Economic goals with an average of 3.24; Socio-cultural goals with an average of 3.15 were in the next categories. The results of the overlap models used showed that seven key objectives of the plan have been realized during the revitalization of Imam Ali Square. These objectives are include: increasing the satisfaction of residents and businesses, increasing the satisfaction of unemployed and nonresident, increasing people’s sense of belonging to the project, creating prosperity and improvement in tourism activities, increasing the liveliness and continuity of historical centers, reducing the desire to migrate and increasing the historical and cultural identity during the implementation of the project.
احمدی‌فرد، نرگس؛ پوراحمد، احمد؛ ده‌زاده سیلابی، پروین، (1398) «تحلیل عوامل مؤثر بر توسعه صنایع فرهنگی در بازآفرینی بافت تاریخی (نمونه موردی: منطقه 12 شهر تهران)»، فصلنامه علمی پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال یازدهم، شماره سوم، 137-148.
آرشیو شهرداری منطقه سه شهر اصفهان، (1399).
امامی، سید محمد؛ (1390)، ارزیابی طرح احیای میدان امام علی (ع) اصفهان بر اساس اصول یکپارچگی و ارائه راهکارها، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی گرایش برنامه ریزی شهری و منطقه‌ای، استاد راهنما: اسفندیار زبردست، پردیس هنرهای زیبا، دانشکده شهرسازی، دانشگاه تهران.
امین‌زاده، بهناز؛ دادرس، راحله، (1391) «بازآفرینی فرهنگ مداردر بافت تاریخی شهر قزوین با تأکید بر گردشگری شهری»، مطالعات معماری ایران، دو فصلنامه معماری ایرانی، شماره 2، 99-108.
بهادری‌نژاد، معصومه؛ ذاکر حقیقی، کیانوش (1395)، «تببین مکانیزم احیاء بافت های تاریخی با استفاده از رویکرد بازآفرینی (نمونه موردی: محله حاجی در محدوده تاریخی شهر همدان) »، مطالعات محیطی هفت حصار، شماره هجدهم، سال پنجم، 5-18.
بهرامی، سمیه؛ خرازی قدیم، فرشته، (1398)، «بازآفرینی بافت های تاریخی با رویکرد گردشگری فرهنگی (موردی: محله فیض آباد شهر کرمانشاه) »، جغرافیا و روابط انسانی، دوره 1، شماره 4، 124-136.
پور احمد، احمد و حسینی، علی (1395)، «بازآفرینی بافت های تاریخی شهری جهت توسعه گردشگری فرهنگی نمونه موردی هسته مرکزی شهر تهران»، همایش ملی بافت های فرسوده و تاریخی شهری: چالش‌ها و راهکارها، کاشان، دانشگاه کاشان:https: //www.civilica.com/Paper-BAFTEFARSOODE01-BAFTEFARSOODE01_011.html
پوراحمد، احمد و اکبرنژادبایی، رمضان (1390) «هرم بازآفرینی بافت تاریخی شهری با استفاده از مدل SWOT، نمونه موردی بافت تاریخی شهر بابل»، فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم انداز زاگرس، سال سوم، شماره 9، 81-107.
پوراحمد، احمد؛ حبیبی، کیومرث و کشاورز مهناز (1389) «سیرتحول ممفهوم بازآفرینی شهری به عنوان رویکردی نو در بافت فرسوده شهری»، نشریه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 1، شماره 1، 73-92.
حسن‌زاده، مهرنوش؛ سلطان‌زاده، حسین، (1395)، «طبقهبندی راهبردهای برنامه‌ریزی بازآفرینی بر اساس سطح پایداری بافت‌های تاریخی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره بیست و سوم، 19-29.
داداش پور، هاشم و حاجی‌وندی، نگین؛ (1394) «ارزیابی میزان تحقق‌پذیری طرح های توسعه و عمران ناحیه‌ای در ایران (مورد مطالعاتی: طرح توسعه و عمران ناحیه‌ای ساوه) »، فصلنامه آمایش محیط، شماره 41، 71-91.
رضایی، نعمت الله. (1389)، ساماندهی بافت فرسوده شهری در راستای بهسازی و نوسازی و پیشگیری از فرسودگی (نمونه موردی: شهر شیراز)، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان.
روستایی، شهریور؛ ناصری، رقیه؛ پاشایی، سعید (1396)، «اولویت‌بندی راهبردهای احیای بافت تاریخی شهر مراغه با تأکید بر رویکرد بازآفرینی فرهنگ مدار»، نشریه گردشگری شهری، دوره 4، شماره 3، 77-94.
زبردست، اسفندیار؛ امامی، سید محمد (1391)، «بررسی و ارزیابی اصالت طرح های توسعه شهری در بافت های تاریخی مورد مطالعه طرح احیای میدان امام علی (ع) اصفهان»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره نهم، 15-24.
زنگی‌آبادی، علی؛ مویدفر، سعیده، (1390) «رویکرد بازآفرینی شهری در بافت های فرسوده برزن شش بادگیری شهر یزد»، معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 9، 297-314.
زیاری، کرامت الله؛ ایزدی، پگاه (1397) «برنامه‌ریزی راهبردی احیای بافت تاریخی با استفاده از اصول رویکرد نوشهرگرایی، مورد‌شناسی محله سردزک شیراز»، جغرافیا و آمایش شهری- منطقه‌ای، شماره 28، 33-48.
شماعی، علی؛ موحد، علی؛ رضاپور میرصالح، حسن، (1398)، «تحلیل نقش بازآفرینی بافت قدیم شهر اردکان در توسعه گردشگری شهری»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، سال نهم، شماره سی و چهارم، 59-72.
صادقی شاهدانی، مهدی و خوشخوی، مهدی، (1396) «تحلیل مقایسه‌ای نقش مؤلفه‌های اقتصادی و فنی در بهبود کارایی مصرف انرژی‌بخش خانگی ایران»، فصلنامه تحقیقات مدل‌سازی اقتصادی، (27)؛ 123- 175.
غنی‌زاده نیاری، اسماعیل (1394) «مروری بر تجارب جهانی باززنده‌سازی میادین شهری کهن و بررسی تحلیلی احیای میدان عالی قاپو شهر اردبیل»، کنفرانس بین المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، تهران مرکز همایش‌های بین المللی صدا و سیما، 1-16.
غیائی، محمدهادی؛ پرتوی، پروین؛ فرزاد بهتاش، محمدرضا (1392) «چارچوب تحلیلی و روش‌شناسی باززنده‌سازی بافت‌ها و محلات تاریخی نمونه موردی محله بازار شاه کرمان»، دو فصلنامه علمی-پژوهشی مرمت و معماری ایران، سال سوم، شماره ششم، 1-26.
قلندریان، ایمان؛ رفیعیان، مجتبی (1398)، «تببین مدل کیفیت محیط در بازآفرینی شهر ایرانی اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره سی و چهارم، 49-58.
کشاورزفضل، سمیه؛ منجزی، ساناز، (1396) «نقش کیفیت فضاهای باز شهری در تعاملات اجتماعی با مقایسه موردی میدان عتیق و نقش جهان در اصفهان»، فصلنامه علمی تخصصی معماری سبز، سال سوم، شماره نه، 41-59.
محرابیان، جواد (1393) بازآفرینی میدان امین السلطان، حنانچی، پیروز، دانشکده هنر و معماری.
مویدفر، سعیده؛ اسحاقی، سارا (1398) «نوزایی شهری رویکردی نوین جهت احیا و ارتقا کیفیت زندگی در بافت تاریخی شهرها (نمونه موردی: میدان امام علی (ع) شهر اصفهان و بافت پیرامون آن) »، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال 10، شماره پیاپی 37، 141-154.
مهندسین مشاور نقش جهان پارس (1388)، بررسی سابقه موضوع تهیه طرح محدوده ویژه احیای میدان امام علی (ع) اصفهان (5/32هکتاری)، شهرداری اصفهان: سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان.
مهندسین مشاور نقش جهان پارس (1391)، طراحی شهری محدوده ویژه طرح احیای میدان امام علی (ع) : امکانسنجی و تدوین مبانی برنامه و طرحریزی (ویرایش دوم)، اصفهان: شهرداری اصفهان، سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان.
نژادغی، نسترن (1394) «نوزایی شهری به مثابه بازتولید سنت در شهر با رویکرد ایجاد سازمان فضایی نوین در شهر اسلامی بافت تاریخی شیراز»، اولین همایش ملی معماری ایرانی، اسلامی (سیمای دیروز چشم انداز فردا) جلد سوم، 2036- 2050.
Aykaç P., Rifaio lu MN, Alt n z AGB, Güçhan N., (2009). DesignInterventions as Regenerators in Historic Towns: Proposal for Ayval k Historicdepots Region, In the International Conference on the Urban Projects, Architectural Intervention in Urban Areas, TU, Delft, the Netherlands.
Bailey, Nick (2010). “Understanding Community Empowerment In Urban Regeneration And Planning In England: Putting Policy And Practice In Context”, Planning Practice And Research, 25 (3), pp 317-332.
Bursiewicz, N. (2018). Regeneration of market squares in historic town centres: ideas, discussions, controversies. Urban development issues, 60 (1), 67-79.
Couch, Chris And Dennemann, Annekatrin (2000), “Urban Regeneration and Sustainable Development in Britain”, Cities, 17 (2), pp 137–147.
Couch, Chris And Sykes, Olivier And Borstinghaus, Wolfgang (2011). “Thirty Years Of Urban Regeneration In Britain, Germany And France: The Importance of Context and Path Dependency”, Progress in Planning, 75, 1–52.
Fan, X. (2020), Research on the Reconstruction and Reuse of Historic Blocks from the Perspective of Urban Catalysts: Taking a Historical District of Foshan as an Example. In The 2nd International Conference on Architecture: Heritage, Traditions and Innovations (AHTI 2020), September, (449-455). Atlantis Press.
Orueta, Fernando Dıaz (2007). “Madrid: Urban Regeneration Projects and Social Mobilization”, Cities, 24 (3), pp 183–193.
Roca, Mike (2003). “Assessing The Discourses and Practices of Urban Regeneration in a Growing Region”, Geoforum 34, pp37–55.
Sairinen, Rauno & Kumpulainen, Satu (2006). Assessing Social Impacts In Urban Waterfront.
San Juan, C., Subiza-Pérez, M., & Vozmediano, L. (2017), Restoration and the city: the role of public urban squares. Frontiers in psychology, 8, 2093.
Sasaki, Masayuki (2010). “Urban Regeneration Through Cultural Creativity And Social Inclusion: Rethinking Creative City Theory through A Japanese Case Study”, Cities, 27, pp S3–S9.
UNEP (2004), guidelines for urban regeneration in the Mediterranean region, priority action programme reginal activity center, split.
Uysal, Ulke Evrim (2012), “An Urban Social Movement Challenging Urban Regeneration: The Case Of Sulukule, Istanbul”, Cities, 29, pp 12-22.
Wang, Y., Yamaguchi, K., & Kawasaki, M. (2018). “Urban revitalization in highly localized squares: A case study of the Historic Centre of Macao”. Urban Design International, 23 (1), 34-53.
Yu, Jung-Ho & Kwon, Hae-Rim (2011). “Critical Success Factors for Urban Regeneration Projects in Korea”, International Journal of Project Management, 29, 889–899.
بررسی میزان تحقق‌پذیری اهداف طرح احیای میدان عتیق اصفهان (امام علی (ع))1
مهدی ابراهیمی بوزانی*1، فهیمه فدائی جزی2
1-استادیار گروه جغرافیا دانشگاه پیام نور، ایران، تهران
mahdebrahimi@pnu.ac.ir
2- کارشناس ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه پیام نور
چکیده
محدوده طرح احیای میدان امام علی (ع) در دل بافت تاریخی اصفهان قرار گرفته است. این میدان در گذر زمان محو و توسط کاربری‌های دیگر اشغال شد تا اینکه در سال 1387 شهرداری اصفهان به موجب طرحی به احیای آن همت کرد. بر تهیه طرح و اجرای پروژه احیای میدان امام علی (ع) شهر اصفهان اعتراضات و نقد‌هایی مطرح است که درستی و نادرستی این نقد‌ها تاکنون به طور جدی مورد بررسی قرار نگرفته است. هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی میزان تحقق اهداف طرح احیای میدان امام علی (ع) است. نوع پژوهش بر اساس هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت، توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری این پژوهش، متخصصین و کارشناسان حوزه شهری هستند. روش نمونه‌گیری، گلولهبرفی است و داده‌ها با بهرهگیری از پرسشنامه پژوهشگر‌ساخته در سال جاری گردآوری شده است. در تحلیل داده‌ها از آزمون‌های کای‌اسکوئر، تحلیل عاملی تأییدی و تحلیل اثرات متقابل استفاده شده است. طبق بررسی‌های انجام شده اهداف طرح میدان امام علی (ع) به طور نسبی با میانگین متوسطی تحقق یافته است. در این بین اهداف کالبدی-سکونتی با میانگین 42/3 بیشترین تحقق پذیری و اهداف زیستی با میانگین 28/3 ؛ اهداف اقتصادی با میانگین 24/3 ؛ اهداف اجتماعی-فرهنگی با میانگین 15/3 در رده‌های بعدی بوده‌اند. نتایج همپوشانی مدل‌های مورد استفاده نشان داد که هفت هدف کلیدی در طرح احیاء میدان امام علی (ع) شامل افزایش رضایتمندی سکنه و کسبه، افزایش رضایتمندی شهروندان غیرشاغل و ساکن، افزایش میزان حس تعلق مردم به محدوده اجرای طرح، ایجاد رونق و بهبودی در فعالیت‌های گردشگری، افزایش سرزندگی و پیوستگی کانونهای تاریخی، کاهش تمایل به مهاجرت و افزایش هویت تاریخی و فرهنگی محدوده اجرای طرح در جریان طرح احیاء میدان امام علی(ع) تحقق یافته است.
واژه‌های کلیدی: بازآفرینی، بافت تاریخی، تحقق‌پذیری، میدان امام علی (ع) .
[1] این مقاله حاصل انجام طرح پژوهشی دانشگاهی است که اعتبار آن توسط دانشگاه پیام نور تأمین‌شده است.
مقدمه
ناحیه تاریخی شهرها به واسطه قدمت تاریخی و وجود عناصر با ارزش تاریخی، در هویت بخشی به حیات شهری همواره نقش بارزی ایفاء نموده است. این بخش از شهر به دلیل موقعیت مناسب ارتباطی، قرارگیری بازار اصلی شهر و قلب تپنده اقتصادی، دارای ارزش و جایگاه منحصر به فردی در ساختار فضایی و کارکردی شهر است (پوراحمد و همکاران، 1389: 75). در واقع بافت تاریخی شهر تجلی‌گاه ابعاد فرهنگی و اجتماعی مردمانی است که در دورههای تاریخی در شهر، روزگار سپری کرده و هویت فرهنگی آن را به ثبت رسانده‌اند (زیاری و ایزدی، 1397: 34). این گونه بافت‌ها علی‌رغم دارا بودن پتانسیل‌های فراوان، در طول زمان با مشکلاتی همچون ناهمخوانی کالبد و فعالیت، وجود عناصر ناهمخوان شهری، پایین بودن سرانه برخی کاربری‌ها، نبود سلسله مراتب مناسب در شبکه ارتباطی، عدم امکان نفوذپذیری به داخل بافت ارگانیک، کاربری‌های ناسازگار و جاذب ترافیک، وجود فضاهای بی‌دفاع و ر‌ها شده، کمبود فضاهای عمومی مناسب و ... مواجهاند که تمامی این موارد موجب کاهش اهمیت و ارزش بافت شده و جابهجاییهای جمعیتی و خروج گروه‌های با توان مالی بالا را از محدوده بافت مرکزی شهر باعث شده است، بنابراین حفظ، احیاء و بازآفرینی آنها و انطباق آن با کلیت سیستم شهری از جمله ضرورت‌هایی است که می‌تواند حیات ناحیه تاریخی را همگام با شهر تضمین نماید (زنگی‌آبادی و مویدفر، 1390: 298) .
حفظ و صیانت از میراث کالبدی و اجتماعی شهرها راهی برای جلوگیری از نابودی تاریخ و هویت شهر و شهروندان آن است (محرابیان، 1393: 4). بازآفرینی شهری شکل کامل و جامعی از عمل و سیاست است و با تأکید بر اقدامات یکپارچه که با مشارکت مردم تحقق می یابد، سبب بروز ایده‌هایی در زمینه توانمندسازی کالبد و ساکنان می‌شود (امین‌زاده و دادرس، 1391: 100). هدف از اجرای سیاست‌های بازآفرینی‌شهری، ارتقاء شرایط مطلوب برای شهروندان و مخاطبان فضاهای شهری از طریق ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، توسعه و بهبود زیرساخت‌های شهری، تامین خدمات شهری مورد نیاز، آموزش ساکنان، ایجاد فرصت‌های شغلی، تقویت نهاد‌های مدیریت محلی و دفاتر خدمات محله‌ای مردم نهاد، الگوسازی و ترویج قواعد و دستورالعمل‌های کیفی ساخت و ساز می‌باشد (نژادغی، 1394: 5؛ بهرامی و خرازی قدیم، 1398: 125). بنابراین بازآفرینی بافت تاریخی شهری می‌تواند زمینهساز مناسبی برای توسعه درونی شهرها و حفظ و احیاء کالبدی و اجتماعی- فرهنگی آنها فراهم آورد (پوراحمد و اکبرنژادبایی، 1390: 94) .
شهر اصفهان یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران است که موجودیت تاریخی آن به هزاره سوم پیش از میلاد باز می‌گردد. ساختار کلی شهر اصفهان در قرون متمادی و در نهایت زیبایی و مهارت شکل گرفته است، یکی از آثار منحصر به فرد این شهر که در پرتو تمدن اسلامی شکل گرفت مجموعه میدان عتیق (امام علی (ع)) است. میدان عتیق اصفهان پیش از صفویه و در دوران سلجوقیان، میدان اصلی و مرکز اصلی شهر اصفهان محسوب می‌شده است. این میدان در گذر زمان محو و توسط کاربری‌های دیگر اشغال شد تا اینکه ایده احیای آن در سال 1365 و در جریان تهیه طرح جامع شهر اصفهان توسط مهندسین مشاور نقش جهان-پارس به طور جدی مطرح شد (مهندسین مشاور نقش جهان پارس، 1388، 2). طرح احیای میدان امام علی (ع) که بعداً در سال 1387 توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان کلید خورد نمونه‌ای بارز از اقدامات بازآفرینی در راستای تقویت نقش تاریخی، فرهنگی و گردشگری و اعتلای کیفیت زندگی اجتماعی و افزایش کارایی و بهره‌وری از زمین در محدوده میدان عتیق در شهر اصفهان به شمار می‌رود. اما اجرای این طرح به صرف اجرایی شدن نمی‌تواند مطلوب شمرده شود و لازم است دستیابی به اهداف پیش بینی شده مانند رونق سکونت در بافت‌های همجوار و رونق کسب و کار و فعالیت، ارتقای کیفیت محیط و زندگی و بهبود دیگر عملکرد‌های شهری مورد انتظار مورد مطالعه قرار گیرد تا به طور علمی میزان تحقق اهداف تعیین شده در طرح مصوب مشخص شود. از این رو هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی میزان تحقق اهداف طرح احیای میدان امام علی (ع) می‌باشد. مهمترین سؤالات مطرح در این پژوهش عبارتنداز:
1- میزان تحقق اهداف طرح احیای میدان امام علی (ع) اصفهان از لحاظ اهداف کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و زیستی تا چه اندازه است؟
2- عوامل مؤثر بر تحقق اهداف طرح احیای میدان امام علی (ع) اصفهان کدام اند؟
مبانی نظری پژوهش
بافت تاریخی هسته اولیه اغلب شهرها است. قلعه یا ارگ و آنچه به عنوان پایه‌گذاری یک شهر جدید، در زمان‌های پیشین، ساخته می‌شد، می‌تواند نام بافت تاریخی را به خود بگیرد (رضایی، 1389: 15 و احمدی‌فر و همکاران، 1398: 128). با این همه این قسمت از شهر به علت گذشت زمان معمولاً دچار فرسودگی کالبدی و کارکردی شده و از مشکلات فراوانی در ابعاد فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حمل‌ونقل رنج می برند. اقدامات مرمتی صورت گرفته در بافت‌های تاریخی را می‌توان یکی از جریان‌های توسعه و حفاظت از این بافت‌ها دانست (پوراحمد و حسینی، 1395: 2؛ حسن‌زاده و سلطان‌زاده، 1395: 21)، در دهههای اخیر سیر تحول مرمت‌شهری، سرانجام خود را به سازماندهی و اقداماتی در چارچوب بازآفرینی شهری رسانده است (روستایی و همکاران، 1396: 78) .
واژه بازآفرینی از ریشه فعل به معنای احیاء کردن، جان دوباره بخشیدن، احیا شدن، از نو رشد کردن و نشاط بخشیدن است. رویکرد بازآفرینی شهری، جدیدترین رویکرد در توسعه و حفاظت از بافت‌های تاریخی محسوب می‌شود. بازآفرینی در قالب برنامه‌های مستمر، مقطعی و بلندمدت با نگاه به گذشته و بدون پاک‌سازی هویت‌های تاریخی دورههای مختلف، به خلق هویتی متناسب با شرایط زندگی مردمان عصر حاضر می‌اندیشد. مفهوم بازآفرینی از اواخر دهه 1970 و 80 میلادی، به عنوان یکی از رویکردهای اصلی دولت‌های اروپای غربی و آمریکای شمالی مورد توجه قرار گرفته است و با پشتیبانی طلایه‌داران تئوری انتقادی و جامعهگرایان مشهوری نظیر جیکوبز مطرح شد و بعد‌ها با تقویت دیدگاه تعاملی به عنوان یکی از ارکان مرمت‌شهری اعتبار مضاعفی یافت (شماعی و همکاران، 1398: 61). در بازآفرینی شهری، شناخت و بررسی روابط میان ویژگیهای کالبدی و واکنشهای اجتماعی، نقش انجمنها، گروه‌ها و مسائل اجتماعی (Bailey, 2010; Orueta, 2007; Uysal, 2012; Sairinen& Kumpulainen, 2006)، توجه به سیاست‌های شهری (couch & et al, 2011: 2, yu & kwon, 2011: 1)، اهمیت نیروهای اقتصادی (raco, 2003: 38)، تأثیر پارامترهای فرهنگی (sasaki, 2010)، عوامل زیستمحیطی و در یک کلام توسعه پایدار (couch & dennemann, 2000) از مهمترین موضوعاتی هستند که بدان پرداخته می‌شود (قلندریان و رفیعیان، 1398: 51). در واقع هدف اصلی در روند بازآفرینی، افزایش کیفیت زندگی اجتماع محلی و تضمین مشارکت آنها در این روند است (Aykac, 2009: 5). پایداری، برنامه‌ریزی راهبردی و مشارکت، عناصر اصلی رهیافت بازآفرینی شهری را تشکیل داده و پایه‌ی همه‌ی اقدامات در بازآفرینی شهری به شمار می‌روند (شکل 1). شایان ذکر است که مشارکت شامل مشارکت مردمی، مشارکت بین سازمانی، مشارکت بین سازمان‌ها و مردم و سایر ذینفعان است (بهادری‌نژاد و ذاکر حقیقی، 1395: 9) .
شکل 1- عناصر اصلی رهیافت بازآفرینی شهری (بهادری نژاد و ذاکر حقیقی، 1395: 9)
به طورکلی سه نوع بازآفرینی‌شهری را می‌توان معرفی نمود:
1- بازآفرینی تحمیلی: این نوع بازآفرینی پس از متروک ماندن طولانی یک زمین و یا از بین رفتن شرایط زندگی در یک منطقه انجام می‌شود (مانند داکلند لندن).
2- بازآفرینی فرصت‌طلبانه: این نوع بازآفرینی در جایی که سرمایه‌گذاران خصوصی و دولتی زمین‌‌هایی برای پروژه‌‌های بزرگ در اختیار دارند، انجام می‌شود (مانند بارسلونا، آتن).
3- بازآفرینی پیشگیرانه: این نوع بازآفرینی در مناطق ارزشندی که پیشبینی می‌شود ساختار‌های کالبدی، اقتصادی و اجتماعی در صورت عدم اقدام رو به زوال بیشتری می نهند، انجام می‌شود (مانند: استانبول، آلپو و الکساندریا) (UNEP, 2004: 7). بازآفرینی میدان امام علی (ع) نیز از نوع بازآفرینی پیشگیرانه است. بازآفرینی از هر نوعی باشد به هرحال در قسمت‌هایی از شهر که آن بخش‌ها با مشکلات کارکردی و کالبدی مواجه هستند، انجام می‌گیرد (شماعی و همکاران، 1398: 61). همچنین مقاطع زمانی مختلفی را برای ارزیابی طرحها می‌توان در نظر گرفت. این مقاطع عبارتند از: ارزیابی پیشین (ابتدایی) ؛ ارزیابی میانی (یا در حال انجام) و نهایتاً ارزیابی پسین (پس از اجرا) : که گزارش تحقق‌پذیری و آثار برنامه را مورد بررسی قرار می‌دهد. موضوع بررسی در این مقاله نیز از نوع ارزیابی پسین است (داداش‌پور و حاجی‌وندی، 1394: 73-74).
در زمینه ارزیابی تحقق‌پذیری پروژه‌‌های احیا شهری در ایران تاکنون مطالعات قابل توجهی انجام نگرفته است. از مطالعات نادری که در این زمینه انجام گرفته می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
گالاس1 (2015) در مقالهای تحت عنوان بازآفرینی پایدار شهری با پیش فرض قرار دادن این مطلب که اجرای سیاست‌های بازآفرینی شهری در محلات شهری به شدت تحت تأثیر محل اجرای سیاست میباشند، اقدام به بررسی تجربه انگلستان در این زمینه نموده است. تشریح چگونگی ظهور سیاست‌های بازآفرینی شهری و چگونگی مسیریابی این سیاستها در برخورد با موانع و چالشهای شهری و راهکارهای ارائه شده برای رفع این مشکلات در این مقاله مطرح می‌باشد (به نقل از مویدفر و اسحاقی، 1398: 144). سان خوان2 و همکاران (2017)، در پژوهشی به بررسی موضوع نقش بازآفرینی میادین عمومی شهری پرداخته‌اند. محققین برای این منظور، حالات عاطفی شرکتکنندگان را قبل و بعد از نیمساعت گذراندن وقت در یک میدان شهری اندازهگیری کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که از نظر آماری در شرکتکنندگان افزایش قابل توجه عملکرد شناختی و کاهش تأثیرات منفی وجود دارد. وانگ3 و همکاران (2018) در مقالهای به بازآفرینی و احیای میادین شهری مورد مطالعه مرکز تاریخی ماکائو پرداخته‌اند. نتایح نشان می‌دهد که احیای مجدد یک فرآیند آزمون و خطا است و میدان ماکائو از لحاظ نشاط اجتماعی- فضایی کاهش یافته و احیا نشده است. بورسویچ4 (2018)، در پژوهشی به بازسازی میادین در مراکز تاریخی شهرها (ایدهها، بحثها، جنجالها) پرداخته است. محقق در این پژوهش به تجزیهوتحلیل پروژه‌‌های بازآفرینی میدانهای منتخب در شهرهای تاریخی و مراکز شهرهای سیلسیای سفلی در کشور لهستان پرداخته است. محقق در این پژوهش نظرات متنوع در مورد شکل و عملکرد میدان از دیدگاه معماران، برنامهریزان و شهروندان و احساسات آنها نسبت به فضاها پرداخته است. فن5 (2020) در مقالهای به تحقیق در مورد بازسازی و استفاده مجدد از بلوکهای تاریخی از دیدگاه شتابدهندههای توسعه شهری مورد مطالعه منطقه تاریخی فوشان درکشور چین پرداخته است. محقق در این پژوهش خلاصهای از مشکلات موجود، وضعیت موجود از منظر محرکهای توسعه و ارائه استراتژیهای بهینهسازی به منظور فضای تاریخی را بررسی میکند و به این نتیجه رسیده است که با توسعه بلوکهای تاریخی به صورت منطقی می‌توان توسعهپایدار را ممکن ساخت.
در بین پژوهش‌های داخلی مرتبط با موضوع این مقاله می‌توان ابتدا به مقاله ارزیابی طرح احیای میدان امام علی (ع) اصفهان بر اساس اصول یکپارچگی که توسط امامی (1390) انجام شد، اشاره کرد. محقق در این پژوهش با استفاده از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی به ارزیابی پرداخته است. نتایج وی نشان می‌دهد که طرح احیای میدان امام علی (ع) از نظر معیارهای یکپارچگی، در سطح قابل قبولی است. زبردست و امامی (1391) در پژوهشی به بررسی اصالت طرح های توسعه شهری در بافت های تاریخی مورد مطالعه طرح احیای میدان امام علی (ع) پرداخته اند. محققین در این پژوهش با استفاده از روش قیاسی- استقرایی و براساس مطالعات اسنادی و کتابخانه و با استفاده از سه معیار و با استفاده از روش AHP مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج نشان می‌دهد که اگرچه این طرح از مجموع معیارها نمره قابل قبول کسب میکند اما در معیار عدم پیروی از رویکردهای ضد اصالت، وضعیت مناسبی ندارد. غیائی و همکاران (1392) در پژوهشی به بررسی باززنده‌سازی بافت‌ها و محلات تاریخی نمونه موردی محله بازار شاه کرمان پرداخته‌اند. نتایج آنها نشان می‌دهد که عوامل اصلی در باززنده‌سازی موفق محله تاریخی، کالبدی-فضایی، عملکردی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی- تاریخی و مدیریتی – اجرایی بوده است. غنی‌زاده نیاری (1394) به بررسی و تحلیل طرح احیای میدان عالی قاپو شهر اردبیل پرداخته است. نتایج بدست آمده از این پژوهش نشان داد که می‌توان با ترکیب کاربری‌ها فعال و جذاب و همچنین ایجاد راستههایی برای عابرین پیاده در مجاور میدان و همچنین اصلاح دسترسی و بخصوص پارکینگ، و برگزاری مراسمات و جشنوارههای فرهنگی، دوباره میدان عالی قاپو را احیا نمود. مویدفر و اسحاقی (1398)، در مقالهای تحت عنوان نوزایی شهری رویکردی نوین جهت احیا و ارتقا کیفیت زندگی در بافت تاریخی شهرها در میدان امام علی (ع) پرداخته است. محققین از طریق روش سوات به تحلیل وضعیت موجود پرداخته و زیرمعیارهای اجتماعی، اقتصادی، کالیدی و همچنین گزینههای نوزایی شهری از طریق مدل ANP اولویت بندی کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که مهمترین معیار در جهت ارتقا کیفیت زندگی، معیار اقتصادی، در رده بعدی کالبدی و در نهایت اجتماعی می‌باشد.
روش انجام پژوهش
پژوهش حاضر بر اساس هدف از نوع کاربردی و از لحاظ ماهیت، از نوع توصیفی- تحلیلی است. در گام اول این پژوهش با توجه به اهداف بیان شده در طرح، فهرستی از عوامل اولیه به عنوان متغیرهای تحقیق، شناسایی شدند و در قالب دو پرسشنامه تنظیم گردیدند. در پرسشنامه اول میزان اهمیت هر کدام از عوامل در قالب طیف لیکرت، از 100 نفر از متخصصین و کارشناسان حوزه شهری به عنوان جامعه آماری و با روش گلوله برفی مورد سوال قرار گرفت. مولفه‌های مورد بررسی در این مقاله شامل چهار دسته کالبدی (سکونتی – حمل‌ونقل)، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و زیستی است6. روایی ابزار تحقیق از طریق ارزشیابی پرسشنامه توسط اساتید دانشگاه و متخصصین بررسی شد. پایایی پرسشنامه نیز از طریق فرمول آزمون آلفای کرونباخ انجام شده است. نتیجه‌ی این بررسی نشان می‌دهد که پایایی پرسشنامه در سطح عالی قرار دارد (جدول1). برای مشخص شدن میزان تحقق اهداف طرح احیای میدان امام علی (ع) اطلاعات گردآوری شده با استفاده از پرسشنامه اول از طریق یافته‌های توصیفی و آزمون‌های کای‌اسکوئر در محیط نرم‌افزار SPSS مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. در این بخش فرض بر این شد که اگر متوسط تحقق‌پذیری اهداف در جامعه واقعی برابر با عدد 3 فرض شود، میزان تحقق‌پذیری اهداف طرح در همه گویه‌ها میبایست بالاتر از حد متوسط بوده باشد. در ادامه با استفاده از روش تحلیل عاملی تأییدی در محیط نرم‌افزار lisrel عوامل اصلی مؤثر در تحقق اهداف طرح شناسایی شدند. روش‌های تأییدی تعیین می‌کنند که داده‌ها با یک ساختار عاملی معین هماهنگ هستند یا نه (صادقی شاهدانی و خوشخوی، 1396: 156). در تحلیل عاملی قدرت رابطه بین عامل (متغیر پنهان) و متغیر قابل‌مشاهده، به‌وسیله بار عاملی نشان داده می‌شود. بار عاملی مقداری بین صفر و یک است. اگر بار عاملی کمتر از 0.3 باشد، رابطه ضعیف بوده و از آن صرف‌نظر می‌شود. بار عاملی بین 0.3 تا 0.6 قابل‌قبول است و اگر بزرگ‌تر از 0.7 باشد، رابطه قوی بوده و خیلی‌مطلوب است. در تحلیل عاملی، متغیرهایی که یک متغیر پنهان (عامل) را می‌سنجند، باید با آن عامل؛ بار عاملی بالا و با سایر عامل‌ها، بار عاملی پایین داشته باشند. در گام دوم از فرآیند انجام پژوهش، با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل و نرم‌افزار میک‌مک، میزان تأثیرگذاری عوامل اولیه بر روی یکدیگر در قالب پرسشنامه کارشناسان ارزیابی شد. در واقع از پاسخ‌دهندگان خواسته شد تا میزان تأثیرگذاری عوامل را بر روی یکدیگر در بازه صفر تا سه پاسخ دهند. در این فرآیند، دو کارشناس سازمان نوسازی، پنج نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و همچنین سه نفر از دانشجویان دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی‌شهری همکاری کردند.
جدول 1-پایایی پرسشنامه متخصیین
Reliability Statistics | |||||
آلفای کرونباخ | تعداد | هدف | آلفای کرونباخ | تعداد | هدف |
0.917 | 13 | اقتصادی | 0.934 | 18 | کالبدی |
0.950 | 19 | زیستی | 0.952 | 25 | اجتماعی و فرهنگی |
محدوده مورد مطالعه
محدوده طرح احیای میدان امام علی (ع) در دل بافت تاریخی اصفهان قرار گرفته است. نقطه عطف این میدان در تقاطع خیابانهای عبدالرزاق-ولی‌عصر با علامه مجلسی-هاتف واقع شده است. وسعت محدوده طرح 32.5 هکتار است (مویدفر و اسحاقی، 1398: 142-143). در شکلگیری و تعریف محدوده طرح میدان امام علی (ع) عناصر شاخصی چون محور بازار، مسجد جامع عتیق، مسجد و مدرسه علمیه کاسهگران، مجموعه هارون ولایت، محور هارونیه و مسجد علی موثر بوده است (زبردست و امامی، 1391: 18-19). در سالهای اخیر این پروژه مهمترین و پرهزینهترین پروژه مرمت و طراحی شهری اصفهان بوده است (کشاورزی فضل و منجزی، 1396: 43).
[1] Galas
[2] San Juan
[3] Wang
[4] Bursiewicz
[5] Fan
[6] از آنجایی که اهداف طرح احیا میدان امام علی (ع) گسترده است و به این طریق قابل سنجش نمیباشند، محققین اهداف را در چهار دسته کلی طبقه بندی نمودهاند. لازم به ذکر است شاخص‌های مورد ارزیابی به تفصیل در قسمت یافته‌های پژوهش ارائه شده است، اهداف کلی طرح در قالب اهداف کلان و اهداف خرد به شرح ذیل می‌باشد:
اهداف کلان: 1. تقویت نقش تاریخی، فرهنگی و گردشگری محدوده در شهر اصفهان، 2. اعتلای کیفیت زندگی اجتماعی و 3. افزایش کارایی و بهره‌وری از زمین.
اهداف خرد :پالایش عملکردی محدوده از فعالیت‌های مزاحم و آلاینده، تضمین حقوق شهرنشینی و شهروندی، ارتقاءِ بستر فرهنگی، ارتقاءِ کیفیت محیطی، برقراری تعادل میان نقش فعالیتی و نقش سکونتی، افزایش ایمنی و امنیت، روان‌سازی ترافیکی و حرکتی، افزایش نفوذپذیری بافت با حداقل تخریب و اولویت تردد پیاده، ارتقاءِ جذابیت و دلپذیری مسیرهای حرکتی، حفاظت بافت تاریخی، بهبود کیفیت کالبدی و عملکردی کاربری‌ها، تقویت استخوان بندی محور تاریخی- فرهنگی شهر اصفهان، تقویت جایگاه و نقش محدوده در تأمین خدمات مورد نیاز شهر، تضمین پایداری و ماندگاری محدوده با اتکا به شاخص‌های توسعه پایدار، بازگردانی سرزندگی و پیوستگی به کانونهای تاریخی، تقویت سکونت پایدار، ایجاد سلسله مراتب فضایی و دسترسی بر اساس انتظام عملکردها. (مهندسین مشاور نقش جهان پارس، 1388: 26- 27) .
شکل 2-محدوده طرح احیای میدان امام علی (ع) (مهندسین مشاور نقش جهان پارس، 1388: 26- 27) .
