بازآفزینی اصل حریم و محرمیت در طراحی مسکن معاصر با تأکید بر جایگاه ارزشی زنان در اسلام

چکیده مقاله :

توجه به اصل حریم و محرمیت در طراحی مسکن پایدار، موضوعی است که به دلیل چالش‌های اجتماعی و فرهنگی متنوعی که جوامع امروزی با آن مواجه هستند، به طور فزاینده‌ای مورد توجه قرار گرفته است. اهمیت این موضوع به این دلیل است که مسکن نه‌تنها به عنوان یک فضای فیزیکی و پناهگاه، بلکه به عنوان محلی برای شکل‌گیری و تقویت هویت فردی و اجتماعی افراد، به ویژه زنان، عمل می‌کند. در جوامع اسلامی، محرمیت به عنوان یک اصل اساسی در روابط خانوادگی و اجتماعی مطرح شده و توجه به آن می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و افزایش احساس امنیت، آرامش و سلامت روانی در خانواده‌ها منجر شود، از این رو توجه کافی به حریم خصوصی و محرمیت در طراحی مسکن و تأثیرات آن بر کیفیت زندگی افراد، به ویژه زنان، به عنوان ضرورت این پژوهش محسوب می‌شود. محرمیت به عنوان یک عنصر کلیدی در ایجاد جوامع سالم و متعادل، می‌تواند روابط خانوادگی را تقویت کند و تنش‌های اجتماعی را کاهش دهد. به همین دلیل، طراحی فضاهای مسکونی که به نیازهای شخصی با حفظ محرمیت توجه دارند، می‌تواند به زنان این امکان را بدهد که در محیطی امن و آرام زندگی کنند و در عین حال نقش‌های اجتماعی خود را به شکل مؤثری ایفا کنند.این تحقیق با ماهیت کیفی و رویکرد توصیفی-تحلیلی انجام شده و از طریق بررسی جامع ادبیات پژوهش و تحلیل داده‌های نظری به این نتیجه رسیده است که؛رعایت اصول محرمیت در طراحی مسکن نه تنها تأثیرات مثبتی بر کیفیت زندگی افراد دارد، بلکه می‌تواند به تقویت تعاملات اجتماعی نیز منجر شود. با ایجاد فضاهای مسکونی که به نیازهای محرمیتی پاسخ می‌دهند، می‌توان به تقویت همبستگی اجتماعی و کاهش مشکلات اجتماعی کمک کرد. همچنین نتایج گویای آن است که توجه به عرصه بندی، سلسله مراتب و غیره در مسکن می‌تواند به برآورده کردن هرچه بیشتر محرمیت در منزل کمک کند.لازم بذکر است، این تحقیق می‌تواند به عنوان پایه‌ای برای بهبود طراحی مسکن و افزایش کیفیت زندگی در جوامع اسلامی مورد استفاده قرار گیرد و به ایجاد محیط‌هایی سالم‌تر و پایدارتر برای تمامی افراد، به ویژه زنان، منجر شود.

چکیده انگلیسی :

The principle of privacy and sanctity in sustainable housing design has gained increasing attention due to the diverse social and cultural challenges facing contemporary societies. Housing, beyond serving as a physical shelter, plays a crucial role in shaping and reinforcing individual and social identities, particularly for women. In Islamic societies, the concept of privacy is considered a fundamental value in family and social relations, and emphasizing it can enhance quality of life, security, tranquility, and psychological well-being within families. Therefore, addressing privacy in housing design and its impact on individuals' quality of lifeespecially that of women—is deemed a critical necessity in this research. Privacy, as a key element in fostering healthy and balanced communities, strengthens family relationships and reduces social tensions. Accordingly, designing residential spaces that prioritize personal needs while preserving privacy can provide women with secure and peaceful environments, enabling them to effectively fulfill their social roles.This study, conducted using a qualitative, descriptive-analytical approach, through an extensive review of the literature and theoretical data analysis, concludes that adherence to privacy principles in housing design not only improves individuals' quality of life but also promotes social interactions. Creating residential spaces that meet privacy needs can foster social cohesion and reduce social problems. The findings further reveal that attention to zoning, spatial hierarchy, and related architectural strategies significantly contributes to fulfilling privacy requirements within homes.It is noteworthy that this research can serve as a foundation for improving housing design and enhancing quality of life in Islamic societies, ultimately leading to the creation of healthier and more sustainable environments for all individuals, particularly women.

منابع و مأخذ:

1- قرآن کریم
2- احمدی، زهرا(1397). معماری پایدار الگوهای پایداری در معماری ایران، انتشارات اول و آخر، تهران.
3- اخلاص،مریم؛ و اخلاص، میلاد (1393). تاملی در نحوه تجلی اندیشه اسلامی در معماری ایرانی با تاکید بر معماری خانه های سنتی ایرانی، همایش ملی معماری، عمران و توسعه نوین شهری، کانون ملی معماری ایران، تبریز.
4- اردلان، نادر(1366). ساختمان مفاهیم معماری سنتی ایران. مجله هنر و معماری ایران، 1(2)، 75 –68.
5- اسماعیل زاده، نجمه؛ و عابدی، محمدرضا(1403). حقوق زنان در قرآن: نگاهی به آیات و تأثیرات آن بر جامعه، فصلنامه پژوهشنامه مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، 5(68)، 419-426.
6- اکبری، سعید(1396)بررسی عناصر هویت ساز معماری خانه های سنتی ایران (نمونه موردی خانه های سنتی ایران). سومین همایش ملی وسومین همایش بین المللی معماری، عمران وشهرسازی دراغاز هزاره سوم، تهران .
7- امینی، ندا؛ و نوروزیان پور، هیربد(1393). خلوت و محرمیت: شناخت تفاوت ها و شباهت های این دو مفهوم در معماری و شهرسازی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1(15)، 99-107.
8- آیت اللهی، حبیب الله(1364). نسبت‌های طلایی در هنر. فصلنامه هنر، 7، 129 –108.
9- حیدری، ایمان(1397). نگاهی بر حقوق زن از منظر اسلام و حقوق بین الملل و جایگاه آن در حقوق کیفری، فصلنامه مطالعات حقوقی، 3(28).
10- باصولی، مهدی، و امیدواری، سمیه(1400). صندوق خانه منظر خلوت در خانه ایرانی (بررسی خانه های سنتی ایران)، نشریه علمی باغ نظر 18(104)،44-29. doi:10.22034/bagh.2021.231378.4549
11- بمانیان، محمدرضا؛ و امینی، معصومه(1395). معماری اجتماعی خانه ایرانی، انتشارات اول و آخر، تهران.
12- بمانیان، محمدرضا؛ اخوت، هانیه؛ و بقائی، پرهام(1390). کاربرد هندسه و تناسبات در معماری. انتشارات هله طحان، تهران.
13- بمانیان، محمدرضا؛ غلامی رستم، نسیم؛ و رحمت پناه، جنت(1389). عناصر هویت ساز در معماری سنتی خانه های ایرانی «نمونه موردی خانه رسولیان یزد.» دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، 13، 68 – .55.
doi:10.22034/ias.2011.125683
14- پیرنیا، محمد کریم(1383).سبک شناسی معماری ایرانی، انتشارات سروش دانش، تهران.
15- چرمایف، سرج؛ و الکساندر، کریستوفر(1376). عرصه های زندگی جمعـی و زنـدگی خصوصی به جانب يک معماری انسانی. ترجمه منوچهر مزینی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
16- حموله، طرفی(1404). محرمیت در معماری و شهرسازی ایرانی – اسلامی نمونه موردی: بافت قدیم شهر دزفول. یازدهمین کنگره سالانه ملی عمران، معماری، هنر و توسعه شهری. مونیخ، آلمان.
17- حیدری، معصومه(1401). مقایسه حقوق زن در اسلام و سایر ادیان توحیدی، فصلنامه مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی،5(43)، 167-200.
18- حیدری، علی؛ و تقی پور، ملیحه(1397). تحلیل محرمیت درخانه های سنتی براساس نسبت توده به فضا (نمونه موردی :خانه های تک حیاط دراقلیم گرم وخشک) نشریه معماری اقلیم گرم وخشک، 6(8).
19- خدایی، حوریه(1401). مولفه های کرامت زن در دین اسلام. همایش بین المللی حورا انسیه () زن، امنیت، خانواده در سایه الگوگیری از شخصیت برجسته تراز اول اسلام، ایران.
20- دارب، دیبا(1378). الهام و برداشت از مفاهیم بنیادی معماری ایران. مجله معماری و فرهنگ، 1(1)، 107 – .97
21- ربیعی، کرامت؛ و کاظمی، علی(1401). راهکارهای قانونی صیانت از حقوق زنان سرپرست خانوار (حضانت فرزند و غیره)، فصلنامه مطالعات حقوق، 6(27)، 437-461.
22- رهایی، امید؛ شیردل، امیرحسین؛ و مالکی گندمانی، مهسا(1402). بازشناسی نقش موثر عناصر هویت بخش معماری خانه های سنتی با هدف ارتقاء فرهنگ ایرانی-اسلامی، نشریه نخبگان علوم و مهندسی، 8(45)، 39-48.
23- ریاحی مهر، باقر؛ و عباس نیا، علی(1402). بررسی تطبیقی نظام ارزشی زن در اسلام و فرهنگ غرب (با تکیه بر اندیشه قرآنی مقام معظم رهبری).قرآن پژوهی خاورشناسان، 18(35). doi:10.22034/jqopv.2024.9092
24- سادات نخعی پور تذرج، هدی؛ صفوی، علی؛ و لیتکوهی، ساناز(1395). ارزیابی ویژگی های معماری خانه های سنتی ایران، چهارمین کنفرانس بین المللی پژوهش درعلوم و تکنولوژی، روسیه.
25- سالاری‌نسب، فرنگیس؛ هاشمی‌نژاد، مهنوش؛ صدیقیان‌استانه، الهه‌سادات؛ و خزاعی،مریم(1395). بررسی مفاهیم خلوت ومحرمیت درخانه های سنتی ومعاصر ایران، دومین کنفرانس سالانه پژوهش های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری ،تهران، ایران.
26- سامی، پریسا؛ ،غیاثوند محمدخانی، سارا؛ و ریسمانیان، مهدی(1393). بازخوانی مفهوم امنیت درخانه های سنتی ایران و مجتمع های مسکونی امروزی، اولین همایش ملی معماری مسکونی، ملایر.
27- سبحانی تبریزی، جعفر(1385). فروغ ابدیت، بوستان کتاب، قم.
28- سلطان زاده ،حسین(1371). فضاهای ورودی خانه های قـديمی تهـران: انتشارات دفتر پژوه های فرهنگی با همکاری شهرداری.
29- سلطان زاده، حسین(1371). فضاهای ورودی خانه های تهران قدیم. انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران.
30- سلطان زاده، حسین(1371). تبریز خشتی استوار در معماری ایران، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی.
31- سیفیان، محمدکاظم؛ و محمودی، محمدرضا(1386). محرمیت در معماری سنتی ایران ،نشریه هویت شهر،1(6)، 14-3.
32- نوربرگ-شولتس، کریستیان(1388). روح مکان به سوی پدیدارشناسی معماری. ترجمۀ محمد رضا شیرازی، انتشارات رخداد نو، تهران.
33- شیردل، امیرحسین؛ مهدی نژاد، جمال الدین؛ و ناصری‌اکبر، روشنک(1402). تجلی روح خلوت بر خانه های برونگرای ایرانی(نمونه موردی:خانه کلبادی استان مازندران)، نشریه معماری و محیط پایدار، 1(4).
34- طباطبایی، محمدحسین(1378). تفسیرالمیزان، مترجم محمدباقر موسوی همدانی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی،قم.
35- طبیبیان، منوچهر؛ چربگو، نصیبه؛ و عبدالهی مهر، انسیه(1390). بازتاب اصل سلسله مراتب در شهرهای ایرانی- اسلامی. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 4(7)، 63-76.
36- علایی، علی؛ و زید عبدی، نازنین(1390). حجاب و حریم در معماری اسلامی، نمونه موردی شهر یزد، اولین همایش ملی افقهای نوین در توانمند سازی و توسعه پایدار معماری، عمران، گردشگری، انرژی و محیط زیست شهری و روستایی.
37- علی ابادی، محمد(1380). تأثیر فرهنگ اسلامی بر معماری خانه و محله. تهران: مرکز تحقیقات معماری و شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی.
38- عمید، حسن(1365). فرهنگ عمیـد (شامل واژه های فارسی و لغات عربی مصطلح در زبان فارسی). تهران، امیرکبیر.
39- فروزان فر، فرید؛ و اسماعیلی، حانیه(1393). مفهوم حریم در معماری مسكونی سنتی. احیای آن درمعماری مدرن ایران، همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی.
40- فلامکی، محمد منصور(1384). حریم گذاری بر ثروت های فرهنگی ایران، چاپ نخست، تهران، نشر فضا.
41- قربانی، زین العابدین(1375). اسلام و حقوق بشر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران.
42- سرجیوس‌ایوان‌چرمایف، الکساندر(1371). عرصه های زندگی جمعی و زندگی خصوصی. ترجمه منوچهر مزینی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، تهران.
43- مرتضی، هشام(1387). اصول سنتی ساخت و ساز در اسلام ترجمته ، ابوالفضل مشکینی، کیومرث حبیبی، تهران: وزرات مسکن و شهرسازی، مرکز مطالعات وتحقیقات معماری و شهرسازی.
44- معماریان، غلام حسین(1373). اشنایی با معماری مسکونی ایرانی : گونه شناسی درونگرا، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
45- معینی، محمود؛ و زندی، مهنوش(1394). بررسی خلوت در معماری ایرانی و تاثیر نادیده گرفتن ان در معماری معاصر ، همایش ملی فرهنگ،گردشگری و هویت شهری.
46- مهدوی راد، محمدعلی؛ و فتاحی زاده، فتحیه(1380). مبانی شخصیت زن از دیدگاه اسلام. علوم انسانی الزهرا، 11(40)، 197-224.
47- مهدی نژاد، جمال الدین؛ شیردل، امیرحسین؛ و آزادار مکی، مرضیه(1401). بررسی نقش موثر حریم ومحرمیت در طراحی خانه های سنتی ایران، دومین کنفرانس بین المللی معماری، عمران، شهرسازی، محیط زیست و افق های هنر اسلامی در بیانیه گام دوم انقلاب، تبریز.
48- مهدی نژاد، جمال الدین؛ و شیردل، امیرحسین(1401). بررسی تطبیقی محرمیت در خانه های سنتی و معاصر ایران، نهمین همایش ملی مطالعات و تحقیقات نوین در حوزه علوم جغرافیا، معماری و شهرسازی ایران، تهران.
49- مهدی نژاد، جمال الدین؛ و شیردل، امیرحسین(1402). عناصر هویت بخش معماری خانه ایرانی، انتشارات اول و آخر، تهران.
50- مهدی نژاد، جمال الدین؛ و شیردل، امیرحسین(1403). حکمت معماری مسکن ایرانی مبتنی بر بهینه سازی مصرف انرژی، انتشارات اول و آخر، تهران.
51- مهدی نژاد، جمال الدین؛ روحی، صفورا؛ و شیردل، امیرحسین(1403). از جَلوت تا خَلوت در معماری خانه ایرانی مبتنی بر سلسله مراتب حضور، انتشارات جهاد دانشگاهی صنعتی اصفهان، اصفهان.
52- مؤمنی، کوروش؛ و ناصری، ندا(1394). بررسی ابزارها و روش های ایجاد محرمیت در خانه ی زینت الملک شیراز منطبق بر آیات و روایات اسلامی. فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، 3(9)، 33 -18.
53- نصر، سید حسین(1380). معرفت و امر قدسی. ترجمه: فرزاد حاجی میرزایی، انتشارات نشر و پژوهش فرزان روز، تهران.
54- نصراصفهانی، نفیسه(1395). کنکاشی بر جایگاه فضای بینابینی در معماری مسکونی (بررسی تطبیقی فضای بینابینی در مسکن تاریخی و معاصر ایران). کنفرانس بین المللی پژوهش های نوین در عمران، معماری و شهرسازی.
55- نقی زاده، محمد(1391). تأملی در شناخت مبانی مسکن اسلامی ایرانی. ماهنامه کتاب ماه هنر، 17(1)، 54 – .38.
56- هاشمی، مهدی(1403). حقوق زنان: پیشرفت ها و موانع قانونی در جوامع مختلف، فصلنامه تحقیقات راهبردی در تعلیم و آموزش و پرورش، 2(32)، 211-222.
57- Asadpour, F., Habibi, A. (2015). Strategies for climatic design for sustainable urban housing development (case study of Nur City, mazandaran, Iran). Fen Bilimleri Dergisi (CFD), 36(6), 653-664. doi:10.9756/SIJASREE/V2I3/0203550401
58- Asadpour, F., Mahdinejad, J., Sharghi, A., saleh sedghpour, Bahram. 2025. Factors of visual organization effective on the protection of vernacular landscapes in the foothill villages. Journal of Environmental Engineering and Landscape Management, 33(1), 13-29. doi:10.3846/jeelm.2025.22927
59- Aynifar, A R., & Ali niyay motlagh, A. (2014), Explaining the Concept of Outside-Inside in In- Between Spaces of Apartment Housing “The Case Study of Balcony in Three Types of Tehran Residential.Complexes, hobar-ha-ye- ziba, 19(2), 55-56.doi:10.22059/jfaup.2014.55391
60- Mahdinejad, J., Sharghi, A., Asadpour, F., 2022. Structural modeling of physical components affecting the landscape beauty of mountainous villages in Northern Iran using a virtual reality system. Journal of Environmental Studies, 48(3), 363-286.doi:10.22059/jes.2022.345235.1008335
61- Mahdinejad, J., Sharghi, A., Asadpour, F., 2024. Identifying the physical-spatial components of the valuable vernacular villages based on tourism development (Case study: foothill villages in the west of Mazandaran Province), Rural Research, 15(1), 6-31.doi:.doi:10.22059/jrur.2023.361629.1855
62- Mahdinejad. M., Sharghi, A., Asadpour, F. (2020). Investigating the Effective Indicators on the Desirable Quality of Open and Semi-Open Spaces of Contemporary Housing. Int. J. Architect. Eng. Urban Plan, 30(1), 119-135. doi:10.22068/ijaup.30.1.119
63- Mahdinjad, J., Sharghi, A., & Asadpour, F. (2020a). A Comparative Study of Wooden Decorations of the Architectural Styles of the Historical Houses in the Kop Village of Noor City with the Buildings of the Qajar and Safavid Period. Glory of Art (Jelve-y Honar), 11(4), 95-106. doi:10.22051/jjh.2019.24634.1394
64- Rapoport, A. (1969). House Form and Culture. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.