تبیین عوامل موثر بر فضای کالبدی شهر و معماری مسکن مبتنی بر گفتار امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه
محورهای موضوعی : معماری اسلامی
1 - استادیار گروه معماری، دانشگاه قم، قم، ایران
کلید واژه: نهجالبلاغه, امام علی(ع), شهر, مسکن, روابط همسایگی.,
چکیده مقاله :
با اينكه اصول اسلام، حقايقي است ثابت و تغييرناپذير كه براي همه زمانها وضع شده، ولي فروع زياد بوده و اجتهاد ضرورت دارد. از آنجا که معماران باید از اصول ثابت و کلی نظری، اصول اعتباری و نسبی و عملی را که وابسته به شرایط زمان و مکان است استنباط نمایند، اصل مهمی تحت‌عنوان «اصل اجتهاد هنری» برای مضبوط کردن این استنباط مطرح میشود که میتواند متضمن خلق آثاری بدیع و در عین حال اصیل در حوزه معماری باشد. این پژوهش با هدف تبیین مفاهیم مؤثر بر فضای کالبدی سکونتگاه و معماری مسکن در سخنان گوهربار امام علی(ع) و امکان کاربست آن در دوره معاصر تدوین شده است. برای تبیین سخنان امام علی(ع) به کتاب نهجالبلاغه استناد گردیده است. با بررسی تمامی متن نامهها، حکمتها و خطبهها 14 مورد (موضوع) مؤثر بر فضای کالبدی سکونتگاه و معماری مسکن تشخیص داده شد. پرداختن به اين مسئله با استفاده از روش تركيبي انجام شده است؛ به ايـن ترتيـب كـه پس از گردآوري دادهها با روش اسنادي-كتابخانهاي، تحليل آنها با روش تحليل محتواي كيفي انجام شده است و سپس يافتههاي پژوهش با استفاده از روش استدلالي منطقي استخراج شده است. طبق این یافتهها اصولی چون رعایت حق مهمان، تأکید به حق همسایگی، توصیه به حق زن، توجه به حق فرزندان، رعایت حریم، توصیه به حسن همجواری، توجه به قناعت، مکانیابی مسکن، تأکید به وحدت و هماهنگی، توجه به حقوق ساختوساز، رعایت مسایل اقلیمی، تأکید به تعادل، توصیه به نظم و بهرهگیری از عناصر طبیعت به‌عنوان عواملی مؤثر بر کالبد فضای سکونتگاه و معماری مسکن در کلام امام علی(ع) است. با بررسیهای به‌عمل آمده بالاترین میزان توجه و مؤثر بر فضای سکونتگاه و حوزه معماری مسکن در کلام امام علی(ع) در نهجالبلاغه مربوط به اهمیت و سفارش به همسایه و روابط همسایگی است که باید مورد توجه برنامهریزان و متولیان امور شهری قرار گیرد.
Explaining the Factors Affecting the Physical Space of Settlements
and Housing Architecture Based on the Sayings of Imam Ali
(AS) in Nahj al-Balagha
Hamed Hayati*
This research examines the sayings of Imam Ali (AS) in Nahj al-Balagha as a source of inspiration for formulating architectural principles of settlements. Using a mixed-method approach—documentary analysis, qualitative content analysis, and logical reasoning—fourteen fundamental principles have been extracted, including guest rights, neighbor rights, privacy preservation, respect for women and children, housing location, unity and harmony, construction rights, climatic considerations, balance, order, contentment, good neighborliness, and the utilization of natural elements. This research aims to clarify the concepts influencing the spatial configuration of settlements and residential architecture, as expressed in the noble words of Imam Ali (AS), and explores the possibility of applying these ideas in the contemporary era. The findings show that the emphasis on neighborly relations in Imam Ali's discourse is of utmost importance and should be considered in urban policymaking. Based on the analysis, the most significant focus and influence on the setting of residential spaces and architecture in Nahj al-Balagha is the importance placed on neighbors and neighborly relations—an aspect that planners and urban management authorities should take into account.
Keywords: Nahj al-Balagha, Imam Ali (AS), city, housing, neighborly relations.
Introduction
Nahj al-Balagha, as a valuable Islamic heritage, presents principles for human life, including urban space and housing architecture. These teachings define conditions for appropriate housing that ensure the peace and comfort of residents, but they have been explored less in architectural studies. Housing, in Islamic teachings, is not merely a physical space but a setting for worship and human transcendence. This study aims to examine the architectural principles of housing based on Imam Ali’s (AS) sayings in Nahj al-Balagha. Using a mixed-method approach involving documentary analysis, qualitative content analysis, and logical reasoning, the author seeks to extract the factors influencing the physical space of settlements. The study hypothesizes that Islamic urban planning principles, inspired by Imam Ali's teachings, are applicable in contemporary conditions. Among these principles, neighborly relations and the preservation of citizens' social rights receive the most emphasis, which should be considered in urban planning. A review of previous research shows extensive studies in Islamic urban planning, but this study fills a gap by focusing on Nahj al-Balagha. The term "housing" in Islamic texts is defined as a place of peace and security, with its spiritual and social aspects emphasized in the Quran and Nahj al-Balagha. This study aims to utilize Imam Ali's teachings to provide strategies for architectural and housing design that align with Islamic principles and modern social needs.
Methods
This study adopts an interdisciplinary and faith-based approach, examining housing principles based on Islamic teachings and scholarly perspectives. Islamic housing extends beyond physical space, embodying a concept tied to human nature and the goal of spiritual elevation. The research methodology integrates documentary analysis, quantitative and qualitative content analysis, and logical reasoning. Initially, relevant statements regarding housing in Nahj al-Balagha were identified, and explicit and interpretive themes were extracted. Through logical analysis, these findings were categorized and strategies for Islamic housing architecture were developed. The study emphasizes that dwelling is not merely residing but a profound concept linked to culture, spirituality, and social structure, which must be considered in urban space design.
Findings
By analyzing Nahj al-Balagha’s statements, this study presents principles for Islamic housing architecture and urban planning. The findings indicate that neighborly rights, appropriate housing location, privacy preservation, contentment, nature utilization, and balance in home design significantly impact social life. Imam Ali (AS) emphasizes neighbors' social and ethical rights while highlighting the spiritual and cultural significance of settlements. He advocates for an environment conducive to peace, piety, and social interaction. Additionally, architecture should avoid extravagance, ostentation, and social discord while considering the needs of women and children.
These findings suggest that Islamic housing is not merely a physical setting but a platform for individual and social elevation. Ultimately, this study recommends that urban planning strategies based on Islamic teachings help preserve cultural identity, strengthen social cohesion, and create sustainable settlements aligned with contemporary human needs.
Conclusion
By examining the noble sayings of Imam Ali (AS) in Nahj al-Balagha, fourteen statements (letters, wisdoms, and sermons) related to urban space and housing architecture were identified, leading to the extraction of fourteen fundamental principles as influencing factors in urban space and housing architecture.
The essential principles (strategies and effective approaches) affecting urban space and housing architecture include an emphasis on guest rights, attention to women's and children's rights, good neighborliness, avoidance of material excess, social harmony, and integration of architecture with nature. This study indicates that Islamic housing design should address both individual needs and social and religious values to establish a sustainable and Islamic-oriented environment.
The results emphasize that concepts such as respecting neighborly rights, preserving privacy, achieving balance in residential spaces, utilizing natural elements, and selecting appropriate housing locations are of significant importance in Islamic environments.
In analyzing the opportunities and challenges of implementing these strategies, it was found that while experts in Islamic architecture and related research centers provide valuable resources, the weakness of urban studies based on Islamic thought and the dominance of non-religious perspectives in urban planning pose challenges to the implementation of these principles.
References
Okohvat, H. (2011) Recognition of the spiritual concepts of dwelling in traditional housing of the desert climate. Journal of Iranian-Islamic City Studies, pp 95-102. https://www.noormags.ir/view/en/articlepage/1019758.
Aminpour, A., Madani, R., & Hayati, H. (2015) Recognition of housing and dwelling concepts based on Islamic teachings. Journal of Urban Management, No. 40, 47-60. https://sid.ir/paper/92166/fa.
Aminpour, A., Madani, R., & Hayati, H. (2017) Investigating how the Islamic teachings are manifested in the body of traditional housing: A case study of the hot and dry climate of Iran. Journal of Urban Management, No. 48. https://www.sid.ir/paper/92301/fa.
Barati, N. (2003) Recognition of the concept of home in Persian language and Iranian culture. Journal of Khial. No 8. https://www.sid.ir/paper/451257/fa.
Bemanian, M., Ali Mohammadi, F., & Arjmandi, S. (2012) Investigating the principles of aesthetics in the architecture of traditional Iranian houses (Case study: historical houses of Qazvin city). The First National Conference on New Ideas and Technologies in Architecture, Tabriz-Iran. Doi: 10.22034/JGEOQ.2022.306779.3326.
Pakshir, A., & Barzegar, S. (2019) Principles of realizing citizenship rights in Nahj al-Balagha. The Fifth International Congress on Islamic Humanities, Tehran.
Haji Yousefi, M. (2009) Interdisciplinarity in political science in Canadian universities: Concept and implementation. Journal of Interdisciplinary Studies in the Humanities, No. 2. Doi: https://doi.org/10.7508/isih.2009.02.003.
Rapoport, A. (2003) Origins of culture and architecture. (S. Ale Rasoul, Trans.). Fard Bank, Iranian Academy of Art. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/582872.
Sattari Sarbanqoli, H. (2011) City stratification in the words of the Prophet of Islam (PBUH). Journal of Iranian-Islamic City Studies, First Year, No. 3, 47-55. https://www.sid.ir/paper/177337/fa.
Shultz, C. N. (1974) Existence, space and architecture. Tehran Bookstore Publications, Tehran.
Faramarz Garamaleki, A. (2006) Methodology of religious studies (A new edition). Islamic Sciences University of Razavi Publications, Mashhad. https://noorlib.ir/book/view/61654.
The Holy Quran. (2008) Al-Hadi Institute, Center for Printing and Publishing the Holy Quran.
Kalantari Khalilabad, H., Seyed Ahmadi, S., & Rostami, G. (2010). The historical role of endowment (Waqf) in the formation of the Islamic city (Case study of Isfahan city). Journal of Iranian-Islamic City Studies, No. 1, 33-43. https://www.sid.ir/paper/177346/fa.
Kooper, K. (2000) Home as a symbol of self, book of philosophical and psychological foundations of space perception. Translation of Aramesh Arbab Jelfaie, Tehran: Nashre Khak.
Gifford, R. (1998) Psychology of residential environments. Vahid Ghobadian, Architecture and Culture, No. 2 and 3. https://www.sid.ir/paper/449601/fa.
* Assistant Professor, Department of Architecture, University of Qom, Qom, Iran.
hamedhayaty@yahoo.com
اخوت، هانیه (1390) بازشناسی مفاهیم معنوی سکونت در مسکن سنتی اقلیم کویری، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، صص 95- 102.
https://www.noormags.ir/view/en/articlepage/1019758.
امین¬پور، احمد و رامین مدنی و حامد حیاتی (1394) بازشناسی مفاهیم مسکن و سکونت براساس آموزه¬های اسلامی، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 40، صص 47-60.
https://sid.
ir/paper/92166/fa.
امین¬پور، احمد و رامین مدنی و حامد حیاتی (1396) بررسی چگونگی تجلی آموزه¬های اسلامی در کالبد مسکن سنتی، نمونه موردی: اقلیم گرم و خشک ایران، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 48.
https://www. sid.ir/paper/92301/fa.
براتی، ناصر (1382) بازشناسی مفهوم خانه در زبان فارسی و فرهنگ ایران، مجله خیال، شماره 8.
https://www.sid.ir/paper/451257/fa.
بمانیان، محمدرضا و فرزانه علی محمدی و سحر ارجمندی (1391) بررسی اصول زیبایی¬شناسی در معماری خانه¬های سنتی ایرانی (نمونه موردی: خانه¬های تاریخی شهر قزوین)، اولین همایش ملی اندیشه¬ها و فناوری¬های نو در معماری، تبریز-ایران.
Doi: 10.22034/JGEOQ. 2022. 306779.3326.
پاکشیر، عبدالرضا و سپیده برزگر (1398) مبانی احقاق حقوق شهروندی در نهجالبلاغه، پنجمین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، تهران.
حاجی یوسفی، محمد (1388) میان‌رشته‌گی در علوم سیاسی در دانشگاه‌های کانادا: مفهوم و اجراء، فصلنامه مطالعات میانرشتهای در علوم انسانی، شماره 2.
Doi: https://doi.org/10.7508/isih.2009.02.003.
راپاپورت، ایموس (1382) خاستگاه‌های فرهنگ معماری، مترجم صدف آل‌رسول، افراد بانک، فصلنامه فرهنگستان هنر.
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/582872.
ستاری ساربانقلی، حسن (1390) سطحبندی شهر در کلام پیامبر اسلام(ص)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال اول، شماره سوم، صص 55-47.
https://www.sid.ir/paper/177337/fa.
شولتز، کریستیان نوربرک (1353) هستی، فضا و معماری، انتشارات کتاب فروشی تهران، تهران.
فرامرز قراملکی، احد (1385) روش¬شناسی مطالعات دینی (تحریری نو)، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد مقدس.
https://noorlib.ir/book/view/61654.
قرآن کریم (1387)، مؤسسه الهادی، مرکز چاپ و نشر قرآن کریم.
کلانتری خلیل‌آباد، حســین و ســیداحمد صالحی و قهرمان رســتمی (1389) نقش تاریخی وقف در شــکل¬گیري شــهر اسلامی (مطالعه موردي شهر اصفهان)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، شماره اول، صص 33-43.
https://www.
sid.
ir/paper/177346/fa کوپر، کلیر (1379) خانه همچون نمادی از خود، کتاب مبانی فلسفی و روان‌شناختی اداراک فضا.
ترجمه آرامش ارباب جلفایی، تهران، خاک.
گیفورد، رابرت (1377) روان‌شناسی محیط‌های مسکونی، مترجم وحید قبادیان، معماری و فرهنگ، شماره 2 و3.
https://www.sid.ir/paper/449601/fa.
موسوی سید¬رضی، محمدبن حسن (1414ق) نهج¬البلاغه، تصحیح عزیزالله عطاردی، مؤسسه نهج¬البلاغه، قم.
نقی¬زاده، محمد (1377) صفات شهر اسلامی در متون اسلامی، نشریه هنرهای زیبا، شماره 5 و4، صص 47-61.
https://www.sid.ir/paper/427329/fa.
نقی¬زاده، محمد (1389) ملاحظات فرهنگی در شکل‌دهی به نماهای شهری با تکیه بر ساختار نماهای شهری ایرانی در دوران اسلامی، نشریه علمی و پژوهشی هویت شهر، سال پنجم، شماره 7، صص 61-74.
https://www. sid.ir/paper/154732/fa.
نقی¬زاده، محمد (1390) تدوین مبانی مسکن معاصر براساس جهان¬بینی اسلامی، مقاله 3339، صص 3213-3231.
هاشمی‌رفسنجانی، اکبر (1384) فرهنگ قرآن کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
هایدگر، مارتین (1381) شعر، زبان و اندیشة رهایی، (انسان شاعرانه سکنی میکند)، مترجم، عباس منوچهری، تهران، مولی.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و هشتم، زمستان 1403: 32-1
تاريخ دريافت: 14/12/1403
تاريخ پذيرش: 27/05/1404
نوع مقاله: پژوهشی
تبیین عوامل مؤثر بر فضای کالبدی سکونتگاه و معماری مسکن
مبتنی بر گفتار امام علی (علیه‌السلام) در نهجالبلاغه
حامد حیاتی1
چکیده
با اينكه اصول اسلام، حقايقي است ثابت و تغييرناپذير كه براي همه زمانها وضع شده، ولي فروع زياد بوده و اجتهاد ضرورت دارد. از آنجا که معماران باید از اصول ثابت و کلی نظری، اصول اعتباری و نسبی و عملی را که وابسته به شرایط زمان و مکان است استنباط نمایند، اصل مهمی تحت‌عنوان «اصل اجتهاد هنری» برای مضبوط کردن این استنباط مطرح میشود که میتواند متضمن خلق آثاری بدیع و در عین حال اصیل در حوزه معماری باشد. این پژوهش با هدف تبیین مفاهیم مؤثر بر فضای کالبدی سکونتگاه و معماری مسکن در سخنان گوهربار امام علی(ع) و امکان کاربست آن در دوره معاصر تدوین شده است. برای تبیین سخنان امام علی(ع) به کتاب نهجالبلاغه استناد گردیده است. با بررسی تمامی متن نامهها، حکمتها و خطبهها 14 مورد (موضوع) مؤثر بر فضای کالبدی سکونتگاه و معماری مسکن تشخیص داده شد. پرداختن به اين مسئله با استفاده از روش تركيبي انجام شده است؛ به ايـن ترتيـب كـه پس از گردآوري دادهها با روش اسنادي-كتابخانهاي، تحليل آنها با روش تحليل محتواي كيفي انجام شده است و سپس يافتههاي پژوهش با استفاده از روش استدلالي منطقي استخراج شده است. طبق این یافتهها اصولی چون رعایت حق مهمان، تأکید به حق همسایگی، توصیه به حق زن، توجه به حق فرزندان، رعایت حریم، توصیه به حسن همجواری، توجه به قناعت، مکانیابی مسکن، تأکید به وحدت و هماهنگی، توجه به حقوق ساختوساز، رعایت مسایل اقلیمی، تأکید به تعادل، توصیه به نظم و بهرهگیری از عناصر طبیعت به‌عنوان عواملی مؤثر بر کالبد فضای سکونتگاه و معماری مسکن در کلام امام علی(ع) است. با بررسیهای به‌عمل آمده بالاترین میزان توجه و مؤثر بر فضای سکونتگاه و حوزه معماری مسکن در کلام امام علی(ع) در نهجالبلاغه مربوط به اهمیت و سفارش به همسایه و روابط همسایگی است که باید مورد توجه برنامهریزان و متولیان امور شهری قرار گیرد.
واژههای کلیدی: نهجالبلاغه، امام علی(ع)، شهر، مسکن، روابط همسایگی.
مقدمه
معارف نهجالبلاغه اصولی را مطرح میکند که این اصول بایستی در تمام شئون زندگی انسان و از جمله فضای شهر و محیط زندگی لحاظ شود. با ژرفکاوی آموزههای نهجالبلاغه، نکات مهمی راجع به برخی از فضاهای زیست انسان قابل استنباط است که مسکن در این خصوص دارای جایگاهی ویژه است؛ به‌نحوی که این آموزهها اشارات متعددی (اعم از اشارات مکنون یا صریح) به این موضوع کردهاند. لیکن این ظرفیت متون دینی، تاکنون به‌طور شایسته در مجامع علمی معماری مورد توجه قرار نگرفته است. همان‌طور که از آیات قرآن و احادیث بر میآید؛ مسکن مناسب باید شرایطی داشته باشد که بتواند فراهم‌آورنده آرامش و آسایش برای ساکنان خویش باشد (امینپور و حیاتی، 1396: 47-60). اگر برای مسکن به‌صورت عام شرایط و خصوصیاتی بر مبنای آموزههای اسلامی تدوین شود؛ میتوان با تطبیق این خصوصیات بر زمانها و مکانهای مختلف، تصمیم صحیح و مناسب را در طراحی و ساخت خانه مطلوب اتخاذ نمود (نقیزاده، 1389: 68). به عبارتی دیگر جامعیت آموزههای اسلامی صفت بیزمانی و بی‌مکانی آنها این تعالیم را به‌صورت اصولی لایتغیر مطرح مینماید (نقیزاده، 1377: 50). اسلام از ادیان و مکاتبی است که در محیط شهری نضج یافته و نسبت به شهرنشینی نظری کاملاً مساعد و تشویقآموز دارد، و از سویی دیگر نسبت به جمع و جماعت نیز التفاتی خاص دارد، بنابراین نمی‌تواند نسبت به موضوعات مختلف مرتبط با شهر و سکونتگاه بی‌تفاوت باشد (نقیزاده، 1390: 2). نهجالبلاغه پس از قرآن کریم، جامعترین میراث ارزشمند جهان اسلام بوده و منشور همه‌جانبه خداشناسی، انسان‌پروری، هدایت اجتماعی و سیاسی است که جهانبینی عرفانی و سلوک اجتماعی را تبیین میکند. اندیشه و آموزههای نهجالبلاغه در باب شهر و سکونتگاه دارای ویژگیهای منحصر به خود است که حصول آنها میتواند سبب رسیدن به حیات طیبه و کمال مطلوب در فضاهای زیستی بشر و موقعیت توأمان مالی و معنوی شهروندان گردد. با توجه به موضوع این جستار، نویسنده در پی فهم راهبردها و عوامل مؤثر بر فضای شهری و تبیین چارچوب معماری مسکن براساس بررسی متن خطبهها، نامهها و حکمتهای نهجالبلاغه است. در واقع، پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که از دیدگاه حضرت علی(ع) عوامل مؤثر بر فضای کالبدی شهر و معماری مسکن براساس متن نهجالبلاغه کدام است؟ لذا در این پژوهش پس از بیان مبانی مرتبط با موضوع، تلاش میشود که با بهرهگیری از گفتار حضرت علی (ع) در نهجالبلاغه توصیههایی که در آن محتوایی زیست مسلمانان و اصول معنایی و کالبدی مسکن مستتر است، را جست‌وجو نماید. توجه به اصول شهرسازی و به‌طور خاص معماری مسکن در اسلام و تطابق آن با شرایط جهان امروز در ابعاد اجتماعی، فرهنگی و رفتاری ضروری به نظر میرسد. این اصول در منابع دینی همچون قرآن کریم و کتاب نهجالبلاغه و دیگر کتب روایی قابل استناد و استنباط است. نهجالبلاغه حاوی کلام گهربار و زیبای امام علی(ع) است که هیچ‌گاه از جلوه و فروغ آن در گذر زمان کاسته نمیشود. این مجموعه حاوی چندین ویژگی مهم و اساسی است از جمله، زیبایی همه‌جانبه آن یعنی فصاحت و بلاغت، شیوایی و ترکیبات زیبای ادبی؛ اما جنبههای مفهومی و معنایی و نگاه دغدغهمندانه امام علی(ع) به فضای شهری همراه با معانی بی‌شمار آن، رویکردی است که در جاهای مختلف نهجالبلاغه بیان شده است. ضرورت این تحقیق بدین‌سبب است که فرازهای مختلف این کتاب گرانقدر را با رویکرد معماری و شهرسازی که سایر پژوهشها به آن اشارهای نداشتند توجه و کنکاش کند. بررسی سخنان گهربار امام علی(ع) پیرامون فضای شهر و حوزه معماری سکونتگاه میتواند آموزنده و راهگشای زیست بشریت در کنار آموزههای دیگر این کتاب ارزشمند باشد.
[1] * استادیار گروه معماری، دانشگاه قم، قم، ایران hamedhayaty@yahoo.com
پیشینه تحقیق
از جمله مطالعات دینی اخیر در حوزه معماری و شهرسازی اسلامی میتوان به کتابهای «مسکن اسلامی؛ تبیین راهبردها و راهکارهای مطلوب معماری مسکن» (حیاتی، 1403)، کتاب «سیمای مسکن اسلامی» (قرائتی، 1393)، کتاب «شاخصهای معماری و شهرسازی اسلامی» (قربانی، 1393) و «معماری و شهرسازی مطابق با سبک زندگی اسلامی» (محمد منان رییسی، 1399)، کتاب «ویژگیهای شهر از منظر نهجالبلاغه» (قبادی، 1395) اشاره کرد. اکثر مطالعات در حوزه مسکن با موضوع محرمیت در آموزههای اسلامی پژوهشهای مفصلی انجام گرفته شده است. محققین معماری و شهرسازی اسلامی نیز در آثار و تألیفات خویش، محرمیت و حریم خصوصی را به‌عنوان مؤلفههای فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی مورد تحلیل و تفسیر قرار دادهاند و به بررسی این مفاهیم در مصادیق مختلف اسلامی از جمله خانهها پرداختهاند. وجه تمایز این پژوهش به‌عنوان نوآوری نسبت به دیگر مطالعات انجام شده در این است که پژوهشهای اشاره شده در حوزه مسکن اسلامی به‌طور عام و بعضاً به‌صورت اختصاصی پرداختهاند و کمتر تحقیقی بر اصول معماری مسکن با تمرکز به سخنان امام علی(ع) در نهجالبلاغه پرداخته است، لذا در این پژوهش سعی شده است به این خلاء پرداخته شود.
جدول 1. پیشینه تحقیق در حوزه موضوع
موضوع | نویسندگان | مسئله تحقیق | تحلیل |
تبیین مکانیابی خانه در واحد همسایگی با تکیه بر آیات قرآن کریم | وثیق و همکاران (1391) | شناخت ابعاد همسایگی با تکیه براساس آموزههای قرآنی | مکان در اسلام دارای دو مفهوم همزمان مادی و معنوی است و تنها در تعادل این دو مفهوم است که مکان اسمی پدید میآید. |
بازشناسی مؤلفههای هویتی مسکن سنتی براساس آیات قرآن و روایات معصومین(ع) | اخوت و همکاران (1391) | چیستی هویت دینی در مسکن سنتی براساس آموزهای اسلامی | نتایج این مقاله نشان میدهد که الگوهای هویت دین ابتدا در ساختار شکل میگیرند سپس در محیط قوام مییابند و در نهایت پیوندهایی معنایی متعالی میگرداند. |
سطحبندی شهر در کلام پیامبر (ص) | ستاری و همکاران (1390) | پژوهش حاضر در جست‌وجوی مباحث شهری در کلام پیامبر(ص) است. | بالاترین میزان توجه به مباحث شهری در کلام پیامبر(ص) در متن نهجالفصاحه مربوط به اهمیت و سفارش به همسایه و روابط واحد همسایگی در فضاهای شهری است. |
بررسی تطبیقی ابعاد حریم در مسکن سنتی و معاصر با استفاده از مدل تحلیلی BDSR | اخوت و همکاران (1392) | چیستی ابعاد حریم در آموزههای اسلامی و تطبیق آن با خانههای سنتی و معاصر یزد | در این مقاله با ارایه مدل BDSR به بررسی حریم فضایی میپردازد و در خانههای سنتی به مراتب ابعاد حریم نسبت به خانههای معاصر یزد رعایت شده است. |
بازخوانی سازمان فضایی خانه براساس متون اسلامی | لبیب‌زاده و همکاران (1394) | پژوهش حاضر در جست‌وجوی چگونگی تأثیرگذاری روابط خانواده در اسلام بر روابط میان عرصه‌های عمومی، نیمه‌عمومی و خصوصی و استقرار فضاهای درونی خانه و تطبیق آنها با نظریه‌های رایج در تبیین این روابط فضایی است. | تحقق روابط خانوادگی در اسلام نیازمند تحوّل در سازمان فضایی خانه و تغییر در سبک زندگی است که میتواند تجلّی ارزشهای فرهنگی مدنظر اسلام را در جامعه به‌دنبال داشته باشد. |
تأثیر اصل حریم زنان بر معماری خانههای ایرانی براساس آموزههای اسلامی | حیاتی و همکاران (1396) | آیات و روایات اسلامی چگونه بر ایجاد اصل محرمیت برای زنان در خانه تأکید دارند و نمود اصل محرمیت در فضاهای خانه چگونه است؟ | اصل محرمیت در کالبد بنا به‌صورت بصری و عدم اشراف تجلی مییابد و از طریق سلسله‌مراتب و درون‌گرایی ایجاد میشود. معماران در گذشته با استفاده از این راهکارها، محرمیت در بنا را نه‌تنها برای زنان بلکه برای اهل خانه نیز تأمین می‌کرده‌اند. |
مبانی احقاق حقوق شهروندی در نهجالبلاغه | پاکشیر و همکاران (1398) | توصیههای حضرت علی (علیه‌السلام) در باب حقوق شهروندی کدام است؟ | حضرت علی (علیه‌السلام) در باب حقوق شهروندی به اصولی چون وحدت، انصاف، مسئولیت‌پذیری، قانون‌مداری، مهرورزی و مشارکت آگاهانه مردم تأکید دارند. |
بررسی تطبیقی مفهوم حریم در خانههای کشورهای اسلامی حوزه خاورمیانه (مطالعه موردی: خانههای اصفهان، صنعاء، دمشق) | امیدواری و همکاران (1401) | چگونه مفاهیمی مانند «حریم» متأثر از بوم و فرهنگ، در خانههای کشورهای اسلامی تجلیات متفاوتی پیدا میکند؟ | آزمون فرضیة پژوهش نشان میدهد بوم منطقه نقش بسیار مهمی در ظهور تجلیات مختلف حریم‌ها داشته است و میزان این حریم‌خواهی نیز در مناطق مورد‌مطالعه تفاوت بوده است. |
مبانی نظری
مسکن بر وزن مفعل، اسم مکان از ریشه عربی «سکن» به معنای آرامش و سکون است که به معنای محل آرامش و سکون است و در اصطلاح به مکانی میگویند که انسان در آن زندگی میکند. واژه مسکن یعنی جایی که آدمی در آن سکنی میگزیند تا به سکینه دست یابد و این همان تعریف خانه است. در واقع مسکن، همان خانه است و هر دو یک مکان را معرفی مینمایند (بمانیان، 1391: 20). در فرهنگ لغتنامه دهخدا معنای لغوی مسکن به معناهایی چون: جای باش و خانه، منزل و بیت، سکونت و مقام، جای آرام معنا شده است. در رابطه با واژه مسکن واژههای بسیاری وجود دارند که مترادف با آن به‌کار میروند. واژههایی نظیر بیت، منزل، کاشه، سرا و... به جای مسکن مورد استفاده قرار میگیرند. ریشه‌یابی این کلمات نشان میدهد معنای لغوی برخی از این کلمات با یکدیگر تفاوت دارد ولیکن استفاده آنها در بین عامه مردم معمول شده است. برای واضحتر شدن معنای این واژهها معنای این کلمات در لغتنامه دهخدا مورد بررسی قرار میگیرد. مسکن از مهمترین نعمتهایی است که تا آن نباشد دیگر امکانات برای بشر گوارا نخواهد بود. خانه، محیطی است که انسان میتواند از طریق آن اصلیترین نیازهای فردی و اجتماعی خود را برآورده سازند. حضرت علی(ع) فرموده‌اند: اِعْلَمُوا عِبادَ اللّهِ اَنَّ الْمُتَّقينَ ذَهَبُوا بِعاجِلِ الدُّنْيا وَ آجِلِ الاْخِرَةِ فَشَارَكُوا أَهْلَ الدُّنْيا فى دُنْياهُمْ وَ لَمْ يُشارِكْهُمْ اَهْلُ الدُّنْيا فى آخِرَتِهِمْ سَكَنُوا الدُّنْيا بِاَفْضَلِ ما سُكِنَتْ... (نهجالبلاغه، فراز دوم، نامه 27). اى بندگان خدا، بدانيد كه تقواپيشگان هم از اين دنياى زودگذر و هم از آخرت كه مى‌آيد بهره گرفتند، با مردم دنيا در كارهاى دنيوى شريك شدند، ولى مردم دنيا با ايشان در كارهاى اخروى شريك نشدند، پرهیزگاران در بهترین وجه در خانههای دنیا سکونت کردند. از نظر اسلام، انسان باید در شرایطی زندگی کند که بتواند بهتر عبادت کند و خود را برای زندگی اخروی آماده نماید؛ این‌گونه نیست که فرد پرهیزگار حتماً باید در جایی تنگ و تاریک و محروم از امکانات زندگی کند. قرآنکریم آن لذتی را حرام کرده که آرامش را از آدمی میگیرد و برای او بدبختی و نگرانی به دنبال میآورد. أَيُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّمَااَلدُّنْيَا دَارُ مَجَازٍ وَ اَلآْخِرَةُ دَارُ قَرَارٍ فَخُذُوا مِنْ مَمَرِّكُمْ لِمَقَرِّكُمْ (نهجالبلاغه، خطبه 203). دنیا خانه عبور است، باید برای خانه دائمی وسیله و امکانات برداشت و از جای ناپایدار برای مکان جاویدان استفاده کرد. با توجه به نیاز انسان به کسب آرامش درونی و امنیت اجتماعی، قرآن کریم مواردی چون همسر، شب، خواب و در مراحل بالاتر، ایمان و تقوای الهی را موجب آرامش دانسته (هاشمی رفسنجانی، 1384: 215-236)، که بعضی از آنچه باعث آرامش انسان میشود در خانه وجود دارد (سوره مبارکه نحل، آیه 80) و بعضی دیگر وابسته به شرایط زمان و مکان، بستر آنها در خانه شکل میپذیرد.
جدول 2. کلمات رایج مترادف با واژه «مسکن» در «زبان فارسی» با توجه به فرهنگ دهخدا.
بیت: محل بیتوته در شب. | جا: کلمهای که مطلق مکان است | جای باش: سرا و منزل و مکان | جایگاه/ جایگه: مکان استقرار. |
سرا: منزلگاه، بنای عالی و بارگاه. | دار: خانه، محل سکونت، مطلق درخت را گویند، شتر بسیار شیردهنده. | دهکده: خانه واقع در ده. | ربع: سرا و اطراف خانه فرود آمدنگاه. |
کازه: خانهای که به‌عنوان سایبان از تخته سازند. | شم: خانة زیرزمینی و کاروانسرا | قرارگاه: جای استراحت و آرامش. | کار: خانه داخل زمین و خانه ساخته شده از چوب و نی |
کاشه: خانهای که بر کنار کشت و زراعت سازند. | کاژه: منزل و مقام و کمین‌گاه صیاد. | کاشان: منزل زمستانی و کاشانه. | کاشانه: خانه کوچک و محقر آشیانه مرغان. |
کهنبار: به‌معنای منزل و بیت و بارگاه | کاط: کاشانه و خانه کوچک و محقر. | کبس: خانه گلی | کد: یا کت به‌معنای تخت، ده و دهکده است. |
مَباءَه: جای باش، منزل و جای آرامش | مابد: جا و مکان و مسکن. | مان: به‌معنای سرا و مسکن و ماندن از ریشه آن است. | مأوا: جایگاه جای بودن، جای سکونت و اقامت. |
معان: جایگاه، جای باش و حیات | مَثوا:جای آرام، قرارگاه و جای حیات | مَحط: موضع و منزل، جای فرود آمدن. | مسکن: جای سکونت، جای باش و بقاء |
منقله: منزل و فرود آمد نگاه. | مقام: اقامت و قیام و جای ایستادن است. | مکان: معنی مطلق جا، موضع بودن چیزی. | منزل: اقامت موقت، محل خوابیدن و آرامش. |
موضع: جای، محل، مفهوم مطلق جا. | موقع: جای و جایگاه افتادن، جای واقع شدن چیزی |
|
|
مفهوم و ساختار کلی سکونت از منظر آموزههای اسلام و اندیشمندان
با گســترش دین اسلام در ســرزمینهای مختلف و ارزشهای برآمده از جهانبینی آن، تغییراتی در ســاختار اجتماعی و کالبدی ســکونتگاههای تحــت حاکمیت آن ایجاد گردیــد (کلانتری و همکاران، 1389: 35). مسکن مسلمان به‌عنوان جزیی از شهر براساس نیازهایش دارای دو بعد است: یک بعد او به سمت نیازهای معنوی و بعد دیگر او به سمت نیازهای مادی حرکت میکند. مسکن اسلامی نیز فراتر از یک واقعیت عینی است و با فطرت آدمی ارتباط دارد و پاسخگوی نیازهای اساسی مادی و معنوی است. به عبارت دیگر اصل، رسیدن به کمال مطلوب الهی است که در نهاد انسانها فطرتاً وجود دارد، معمار و سازنده بنا در ساخت مسکن هدفی جز پرستش نداشته و این اشارهای به آنکه معمار مسلمان ساخت را امری آیینی میداند، است (سوره بقره، آیه 127). در حقیقت اگر هدف از ساخت مسکن ارتقاء و کمال انسانی به سمت خدا باشد خدا نیز در این امر او را رهبری میکند (سوره حج، آیه 26). خانه فارغ از ظواهر و پیرایه‌های آن، خواه کاخ باشد خواه کوخ، نعمتی الهی است که انسان را میبایست به ذکر الهی سوق دهد (اعراف، آیه 74). خانه خود وسیله بوده و هدف محسوب نمیشود. اگر مسکن باعث دوری از یاد خدا و جایگاه انسانی باشد از ارزشی برخوردار نیست (توبه، آیه 24 و سوره قصص، آیه 58). در حقیقت معمار مسلمان با بهرهگیری از هویت دینی و اعتقادی که محدود به زمان و مکان خاص نیست، فضایی را خلق میکند که بازتاب اندیشههای خویش باشد و به نیازهای درونی افرادی که در آنجا زندگی میکنند توجه کند. به‌عنوان مثال مسکن سنتی همواره براساس عقاید مذهبی ساکنین آن خلق میشد و معمار مسلمان تا حد امکان به اصول، قواعد و روش‌های احداث خانه در آیات و احادیث توجه مینمود و لذا اثری که خلق میکرد بر مبنای آن الگوها شکل می‌گرفت و همواره روح دینی در مسکن سنتی جریان مییافت (اخوت، 1390: 67). در اندیشة راپاپورت میل به اسکان گزیدن از ویژگیهای زیربنایی رفتار انسان است. به گفته او مسکن تنها یک ساختار نیست بلکه نهادی است که برای پاسخگویی به مجموعهای پچیده از اهداف ایجاد میشود. هدف اصلی مسکن به وجود آوردن محیطی سازگار و منطبق بر روش زندگی انسان است. علاوه بر تأمین نیازهای فردی، مسکن باید قادر به برآورده ساختن نیازهای اجتماعی انسان نیز باشد (راپاپورت، 1382: 64). به گفته او خانه بیش از آنکه ساختاری کالبدی باشد نهادی است با عملکردی چندبعدی متأثر از اجتماع، فرهنگ، آئین مذهبی، اقتصاد و شرایط محیطی، و از آنجا که ساخت «خانه» خود امری فرهنگی است، شکل و سازمان آن نیز، متأثر از فرهنگی است که خانه محصول آن است. سنت محلی یا فرهنگی ارتباط مستقیمی با فرمهای فیزیکی یک فرهنگ داشته و به عبارتی این دو لازم و ملزوم یکدیگرند (راپاپورت، 1382: 68). راپاپورت معتقد است که از گذشته‌های بسیار دور، خانه برای انسان چیزی بیش از سرپناه بوده و جنبههای معنوی و مذهبی در همة مراحل ساخت خانه تا استقرار در آن و استفاده از آن کاملاً مشهود است. همچنین به اعتقاد او عامل فرهنگ و درک انسانها از جهان که شامل اعتقادات مذهبی، ساختار اجتماعی قبیله و خانواده، روش زندگی و همچنین شیوه ارتباطات اجتماعی افراد است، نقش مؤثری در مسکن و سازمان تقسیمات فضایی آن داشته است (براتی، 1382: 25). در اندیشة هایدگر، «سکنی گزیدن به‌معنای در آرامش قرار گرفتن است. یعنی در حوزة آزادی در آرامش درون، هر چیز را در سرشتش حفظ میکند. ویژگی بنیادین سکنی گزیدن که سکونت را در کل گسترهاش اشاعه میدهد، نگهداری و محافظت است» (هایدگر، 9:1381)، هایدگر به مترادف بودن مفاهیم سکونت و بودن اشاره میکند و تفکر در پدیده سکونت و مسکن را امری ضروری میداند و می‌گوید تنها زمانی سکونت تحقق خواهد یافت که ساختن و تفکر کنار هم قرار گیرند و بخشی از سکونت شوند (هایدگر، 1381: 24). او مقیم بودن و حضور داشتن در جایی را متفاوت از سکونت داشتن در آن دانسته و تأکید میکند که در هر مسکنی، سکونت گزیدن روی نمی‌دهد. بنابراین سکونت، کیفیتی است که انسان تنها از طریق ساختن به آن دست مییابد ولی نه هر ساختنی و نه هر حضوری. او برهمین اساس از دو گونه حضور در فضا یاد میکند: اقامت و سکونت. هر دوی اینها گرچه نوعی جای گرفتن در فضا هستند ولی هایدگر معتقد است که تفاوتی بنیادین بین آنها وجود دارد. اقامت، زمانی اتفاق میافتد که انسان در فضاهای دیگری چون محل کار قرار دارد. خود او از مثال راننده کامیون در بزرگراه و یا سرمهندس در نیروگاه استفاده میکند. با این حال او مفهوم سکونت را به‌عنوان مفهومی عام برای هر نوع فضای مسکونی به کار نمی‌برد بلکه، نوع و کیفیت خاصی از سکونت را مدنظر دارد. او اشاره میکند که در این کمبود مسکن امروزی، برای خیلی‌ها داشتن یک فضای مسکونی آرامش‌بخش است، از نظر او ذات سکونت اینست، زندگی بر روی زمین و زیر آسمان، حفاظت از آنها و دریافت رازشان و نه بهره‌کشی از آنها با استفاده از تکنولوژی، یعنی امری که امروزه دارد اتفاق میافتد (هایدگر، 1381: 15). از دیدگاه گیفورد خانهها منطبق بر فرهنگها بوده و انتظام فضائی آنها، نشان‌دهنده روابط اجتماعی افراد ساکنش میباشد. در بررسی فرم خانه در هفتاد و سه فرهنگ مختلف مشاهده گردید که میزان تقسیمبندی فضای داخلی خانه بستگی به میزان پیچیدگی اجتماعی-سیاسی در آن فرهنگ دارد. به گفته گیفورد: «کاشانه (خانه) مهمترین مکان در زندگی ماست. معمولاً کاشانه (خانه) مهمترین پناهگاه از تنش‌های مرتبط با کار، مدرسه یا زندگی روزمره است. شش مشخصة کاشانه عبارتند از: پناهگاه، نظم، هویت، همبستگی و معنویت، محافظت از گرما و مناسب بودن فیزیکی. امکان دارد که مکانی برای سکونت داشت ولی در عین حال بدون کاشانه بود. یک فرد بیخانمان احتمالاً طی مراحلی بیکاشانه میشود. در مرحلة اول، حمایت خانواده از بین میرود و سپس دوستانش را از دست میدهد» (گیفورد، 1377: 72-75). شولتز معتقد است، «خانه یکی از عینیترین مراکز در دنیای شخصی بشر است. خانه به‌صورت مرکزیتی برای وجود بشر در میآید. یعنی محلی که کودک در آنجا یاد میگیرد و وجود خود را در دنیا مییابد و یعنی مکانی که بشر از آنجا راه میافتد و باز به آنجا باز میگردد» (شولتز، 1353: 53)، شولتز در کتاب «معماری : معنا و مکان» بیان میکند «محیط تنها درصورتی به محیط اجتماعی با معنایی مبدل میشود که امکاناتی غنی درتعیین هویت به ما ارزانی دارد. این وظیفه معمار است که به فضاها فرمی بدهد که با آن، آنها محتوای لازم را دارا شوند برای نمونه این معمار است که خانه را به‌گونه‌ای که امنیت و آرامش را فراهم آورد، طراحی میکند» (شولتز، 1382: 53). کوپر خانه را همچون نمادی از خود میداند. به اعتقاد او خانه بازتابی است از اینکه انسان خود را چگونه می‌بیند. به اعتقاد او خانه دو جزء بسیار متفاوت دارد. فضاهای داخلی که متشکل از فضای محصور درونی و خصوصی است و صورت خارجی که فضای باز و بیرونی و عمومی را دربرمی‌گیرد. در این رابطه می‌نویسد: خانه ممکن است به دو صورت دیده شود: اولی تجلی آشکاری از خود که در این حالت پیامهای روانی از خود به سوی نماد عینی خود جاری می‌شوند و دوم به‌صورت کشف و شهود ماهیت خود که در این حالت پیامها از نماد عینی به جانب خود باز میگردد (کوپر، 1379: 59).
از مجموع نظرات فوق چنین استنباط میشود که چون فضای معماری فرهنگپذیر بوده است و فرهنگ نیز بر معماری تأثیرگذار است لایه اول وحدت‌بخش کالبد سکونتگاه و معماری مسکن میتواند ناشی از فرهنگ باشد.
جدول3. مقایسه بین آرا و عقاید اندیشمندان در مورد سکونت (مأخذ: نگارنده).
واژگان کلیدی | مفاهیم بررسی شده | توضیحات |
مسکن | اسم مکان بر وزن مفعل از ریشه «سکن» | به معنا و محل آرامش و سکون است. |
واژههای مرتبط | خانه، کاشانه، بیت، منزل، سرا، دار، مأوا. | |
سکونت | سکونت؛ بیانگر برقراری پیوندی پرمعنا بین انسان و محیطی مفروض (تمام فعالیت‌های فردی، زیستی، اجتماعی و...) است. | |
سکونتگاه | فراهم نمودن تمام خدمات و تسهیلات ضروری برای زیست فردی و اجتماعی از قبیل فرهنگ، آموزش، درمان و ... در یک مکان. | |
مفهوم سکونت در دیدگاه اندیشمندان | از منظر اسلام | مسکن اسلامی خود وسیله بوده، جهت رسیدن به کمال و هدف محسوب نمیشود. |
راپاپورت | مسکن تنها یک ساختار نیست بلکه نهادی است که برای پاسخگویی به مجموعهای پچیده از اهداف ایجاد میشود و ساخت آن خود امری فرهنگی است، شکل و سازمان آن نیز، متأثر از فرهنگی است که خانه محصول آن است. | |
هایدگر | سکنی گزیدن به معنای در آرامش قرار گرفتن است. یعنی در حوزة آزادی در آرامش درون، هر چیز را در سرشتش حفظ میکند. ویژگی بنیادین سکنی گزیدن که سکونت را در کل گسترهاش اشاعه میدهد، نگهداری و محافظت است. | |
گیفورد | خانهها منطبق بر فرهنگها بوده و انتظام فضائی آنها، نشان‌دهنده روابط اجتماعی افراد ساکنش میباشد. در بررسی فرم خانه در هفتاد و سه فرهنگ مختلف مشاهده گردید که میزان تقسیمبندی فضای داخلی خانه بستگی به میزان پیچیدگی اجتماعی-سیاسی در آن فرهنگ دارد. | |
شولتز | خانه یکی از عینیترین مراکز در دنیای شخصی بشر است. خانه به‌صورت مرکزیتی برای وجود بشر در میآید. یعنی محلی که کودک در آنجا یاد میگیرد و وجود خود را در دنیا مییابد و یعنی مکانی که بشر از آنجا راه میافتد و باز به آنجا باز‌میگردد. | |
کوپر | خانه بازتابی است از اینکه انسان خود را چگونه می‌بیند. کوپر خانه را همچون نمادی از خود میداند. |
روش تحقیق
ماهیت تحقیق، استقرایی و براساس روش تحلیلی-منطقی و میانرشتهای است. رهیافت ما با توجه به سؤال تحقیق به‌طور غالب از نوع درون دینی و میان‌رشتهاي است. نظر به اینکه مسائل دینپژوهی، چندتباري است و مسائل چندتباري، محتاج رويآورد میان‌رشتهاي است، لذا مسائل دینپژوهی، محتاج رويآورد میان‌رشتهاي است (قراملکی، 1385: 395). روش تحقیق مسائل چندتباري که به موضوع معماري و شهرسازي و حوزه علوم دینی وابسته است، روش تحقیق موضوعات چندوجهی، همانند «موضوع مقاله مرتبط» که به علوم مختلف وابسته هستند روش ترکیبی است. این روش به دنبال یافتن رويآوردي ژرفتر براي به‌دست آوردن دیدگاه خاصی است، در این روش با چالش و گفت‌وگوي مؤثر بی‌رهیافتها در جست‌وجوي رويآورد و رهیافت جامعتر هستند (حاجی یوسفی، 1388). رسیدن به نتیجۀ مطلوب در موضوعات کثیر‌الاضلاع و چندوجهی، همانند موضوع این پژوهش که به علوم مختلف وابسته هستند، از برنامه چالش و گفت‌وگوي مؤثر بین دیدگاهها یا مطالعه میان‌رشتهاي ممکن میشود. در این پژوهش با جست‌وجوی موضوعی در متن نهجالبلاغه گزارهها و دادههایی که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم با مسئله این پژوهش ارتباط دارند گزینش شدهاند. سپس جهت تحلیل دادهها‌ی حاصل از گزارههای دینی از روش تحلیل محتوای کمی، کیفی و استدلال منطقی استفاده شده است. به این ترتیب که مضامین گزارهها (تفسیری و یا مکنون) استنباط شده است و سپس با استفاده از استدلال منطقی هر کدام از یافتهها مورد بحث قرار گرفته است و در پایان به‌طور خاص راهبردها و راهکارهای معماری مسکن مطلوب ارائه شده است.
شکل 1. فرآیند تحقیق
بحث و یافتهها
موارد مرتبط با فضای کالبدی سکونتگاه و معماری مسکن با استناد بر سخنان امام علی (علیه السلام) در نهجالبلاغه
با مطالعه و بررسی خطبهها، حکمت و نامهها از امام علی (علیه‌السلام) در کتاب نهجالبلاغه چهارده مورد مرتبط با فضای کالبدی شهر و عوامل مؤثر در معماری مسکن تشخیص داده شد که در قالب جدول شماره چهار دستهبندی شدهاند.
جدول4. گزارههای مرتبط با مباحث سکونتگاه و معماری مسکن در گفتار امیرالمومنین (علیه السلام) در نهجالبلاغه
ردیف | متن (خطبه، حکمت یا نامه) | منبع | توصیههای معمارانه |
1 | حضرت خطاب به علاء بن زیاد که خانة وسیعی داشت توصیه فرمود: ...ان شئت بلغت بها الاخره: تقری فیها الضیف، وتصل فیها‌الرحم، و تطلعمنها الحقوق مطالعها، فاذا انت قد بلغت بهاالاخره؛ ... در این خانه مهمان‌نوازی کن تا در آخرت نیز چنین خانة وسیعی داشته باشی. | خطبه 209 | - ارج نهادن به مقام مهمان به‌عنوان یکی از اساسیترین اصول اخلاقی در اسلام است. - اختصاص دادن فضایی در خانه برای آسایش مهمان به‌عنوان یکی از حقوق افراد است. |
2 | امام علی (علیه‌السلام) به امام حسن (علیه‌السلام) سفارش می فرمایند: سل عن الجار قبل الدار؛ پیش از گرفتن منزل دربارة همسایهها جست‌وجو و تحقیق کن. حق جوار در اسلام به‌قدری اهمیت دارد که در وصیت معروف امیرمؤمنان (علیه‌الصلاه والسلام) آمده است: والله الله فی جبرانکم، فانهم وصیه نبیکم، ما زال یوصی بهم حتی ظننا انه سیورثهم؛ خدارا خدارا ! دربارة همسایگان خود، خوش رفتاری کنید. زیرا آنان مورد توصیه و سفارش پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) شما هستند. ایشان همواره نسبت به همسایگان سفارش می‌فرمود تا آنجا که ما گمان بردیم به زودی سهمیهای از ارث برایشان قرار خواهد داد. امام علی (علیه‌السلام) در فرازی دیگر احترام به همسایگان را از ویژگی پرهیزگاران دانسته و فرمود: لایضار بالجار؛ پرهیزکاران همسایگان را آزار نمی‌رسانند. | نامه 31 خطبه 192 نامه47 خطبه 193 | - در ساخت خانه کرامت همسایه اهمیت دارد. - عدم فخرفروشی به همسایه و حق شفعه (حق‌تقدم خرید) از اصول اساسی همجواری همسایگی در نظر اسلام است. - اهمیت فضای همسایگی و حسن رفتار با همسایه. - روابط اجتماعی بهینه در حیطه همسایگی مسکن و محلههای شهری. - در نظر گرفتن رعایت حق همسایگان حتی همسایگان دور و غیردینی. - در راستای مرابطه با همسایه، سامانه اسلام، رعایت اعتماد و پیوستگی اجتماعی به‌همراه مرزبندی و حریم است. - از مصادیق حقوق همسایه، رعایت ارتفاع و رعایت حقوق اقلیمی و حداقل اشراف است.
|
3 | حضرت علي (عليه‌السلام) ميفرمايد: فداروهنَّ علي کل حال احسنوا لهنَّ المقال، لعلهنَّ يحسن الفعال: با زنان در هر شرايطي مدارا کنيد و با آنان خوش‌گفتار و نيکوسخن باشيد تا ايشان هم خوش‌کردار و نيکورفتار شوند. | نامه 14 | - فراهم نمودن فضاها متناسب با نیاز زنان در خانه. - ایجاد اتاق مجزا برای زنان خانه. - طراحی داخلی اتاق زنان با سلیقه بانوی خانه. - اهمیت تأمین مسکن مناسب. - فضاهای مسکن متناسب با نیازهای زن و شوهر. - توجه به سکینه و آرامش زن در مسکن. - کمیت و کیفیت مسکن متناسب با مقدار توانایی مرد است.
|
4 | ... أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ... و به خانههایشان داخل مشو...
وَ اكْفُفْ عَلَيْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِكَ إِيَّاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ أَبْقَى عَلَيْهِنَّ: در پرده حجاب نگاهشان دار، تا نامحرمان را ننگرند، زيرا كه سخت‌گيرى در پوشش، عامل سلامت و استوارى آنان است. حضرت در حکمت223 می فرمایند: آن‌کس که لباس حیا بپوشد، کسی عیب او را نبیند. نامه 31 امام علی (علیه السلام): رعایت پوششِ زنان را عامل سلامت و استواری آنان میداند: آنان (زنان) را در صدف حجاب درپوشان تا از چشم زخم بُلهوسان برهند؛ زیرا دوام امنیّت و سلامت زن به پوشش و عفاف اوست | نامه 25 نامه 31 حکمت 223 | - از هر كارى كه موجب شكستن حریم، حیا و حجاب مىشود، باید دورى کرد. - داشتن حریم برای مسکن. - مصون بودن فضاهای مسکن از نگاه نامحرمان. - تفکیک عرصه خصوصی از عمومی.
|
5 | إِنَّ لِلْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ حَقّاً ..... وَ يُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ يُعَلِّمَهُ الْقُرْآنَ امام علیه‌السّلام (درباره حقّ پدر و فرزند بر یكدیگر) فرموده است: ... و او را با ادب و آراسته بار آورد، و قرآن را به او بیاموزد. | حکمت391 | - مسئول آموزش احكام دین به فرزندان، والدین مؤمن هستند. - كودكان باید پاكدامنى (يُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ يُعَلِّمَهُ الْقُرْآنَ ) را از محیط خانه بیاموزند. - زمینهسازی محیط خانه (تفکیک محل خواب والدین و فرزندان) برای پاکدامنی، تربیت و آموختن آداب اسلامی. - طبق آیات قرآن محل خواب والدین باید جدا و دور از چشم فرزندان برای (يُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ يُعَلِّمَهُ الْقُرْآنَ ) باشد، وگرنه طبق آیات قرآن نیاز به اذن و رعایت ادب نبود. از لوازم تعلیم ادب و پاکدامنی: - مجزا بودن فضای خواب والدین از فرزندان - مجزا بودن اتاق خواب فرزندان از همدیگر. - داشتن حریم برای فضاهای تفکیک‌شده داخلی.
|
7 | وَ قَالَ (عليه السلام) خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مُتُّمْ مَعَهَا بَكَوْا عَلَيْكُمْ وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَيْكُمْ .امام عليه السّلام (در سود خوشرفتارى با مردم) فرموده است 1- با مردم چنان آميزش و رفتار نمائيد كه اگر در آن حال مرديد (در مفارقت و جدائى) بر شما بگريند، و اگر زنده مانديد خواهان معاشرت با شما باشند. وَأَکْثِرْ مُدَارَسَةَ الْعُلَمَاءِ، وَمُنَاقَشَةَ الْحُکَمَاءِ، فِي تَثْبِيتِ مَا صَلَحَ عَلَيْهِ أَمْرُ بِلاَدِکَ، وَإِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَکَ با دانشمندان، فراوان گفتگو كن، و با حكيمان فراوان بحث كن، كه مايه آبادانى و اصلاح شهرها، و برقرارى نظم و قانونى است كه در گذشته نيز وجود داشت. أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا يَسْتَغْنِي الرَّجُلُ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَالٍ عَنْ [عَشِيرَتِهِ] عِتْرَتِهِ وَ دِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ، وَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَيْطَةً مِنْ وَرَائِهِ وَ أَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ وَ أَعْطَفُهُمْ عَلَيْهِ عِنْدَ نَازِلَةٍ إِذَا [إِنْ] نَزَلَتْ بِهِ: اى مردم، آدمى هر چند توانگر بود، از عشيره خويش و دفاع آنان از او، به دست و زبان، بى نياز نباشد. زيرا عشيره هركس، بزرگ‌ترين محافظان او هستند كه از پشت سر حمايتش مى‌كنند و بيش از ديگر مردم، اوضاع پراكنده او را به سامان مى‌آورند و چون حادثه‌اى بر او فرود آيد از ديگران بدو مهربان‌ترند. وَ أَكْرِمْ عَشِيرَتَكَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُكَ الَّذِي بِهِ تَطِيرُ وَ أَصْلُكَ الَّذِي إِلَيْهِ تَصِيرُ وَ يَدُكَ الَّتِي بِهَا تَصُولُ: عشيره خود را گرامى دار، كه ايشان بال‌هاى تو هستند كه به آن مى‌پرى و اصل و ريشه تواند كه بدان باز مى‌گردى و دست تو هستند كه به آن حمله مى‌آورى. | حکمت10 نامه 53 خطبه 23 نامه31 | - اسلام، دین ارتباط است. ارتباط با مردم، خدا و پیامبران - اهمیت فضای همسایگی و حسن رفتار با همسایه. - ایجاد همجواری مطلوب بین مساکن و مکانیابی سکونتگاه در منطقه مؤمنین فامیل - ارتقا و بهبود روابط همسایگی خصوصاً با خویشان - در نظر گرفتن فضای بیرونی برای برقراری ارتباط مناسب با مردم. - روابط اجتماعی بهینه در حیطه همسایگی مسکن و محلههای شهری خصوصاً با مساجد و مدارس علمی و فرهنگی |
8 | وَيْلٌ لِسِكَكِكُمُ الْعَامِرَةِ وَ الدُّورِ الْمُزَخْرَفَةِ الَّتِي لَهَا أَجْنِحَةٌ كَأَجْنِحَةِ النُّسُورِ وَ خَرَاطِيمُ كَخَرَاطِيمِ الْفِيَلَةِ: واى بر محله‌هاى آبادتان و خانه‌هاى آراستهتان كه چون كركسان، بال‌ها دارند و ناودانهایشان چون خرطوم فیل... و سُئِلَ (عليه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً، فَقَالَ: هِيَ الْقَنَاعَةُ .از امام عليه السّلام (معنى) فرمايش خداى عزّ و جلّ: فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً يعنى بنده صالح نيكوكار را زندگانى نيكوئى دهيم، را پرسيدند، پس آن حضرت (در تفسير آن) فرمود: 1- آن زندگانى نيكو قناعت است (زندگانى با قناعت خوش و نيكو است، و حريص زندگانيش تلخ و تنگ است اگر چه بسيار دارا باشد).
| خطبه128 حکمت229 | - نساختن بنا با معماری که لباس شهرت داشته باشد. - تکاثر به معنای فزونطلبی و فخرفروشی به دیگران است و در معماری، به مفهوم اعتبار یافتن خانه است. - منع از ساختمانسازی برای تفاخر به دیگران و مذموم دانستن آنها به دلیل غفلت‌زایی. - انتقاد از هدف نامقدس و خروج از اعتدال در ساختمان. - ساختوساز باید براساس نیاز واقعی باشد، نه بیهوده. - توبیخ ساختن ساختمان بدون هدف خاص (منع اسراف). - پرهیز از هر نوع خودنمایی و تظاهر و تفاخر و اسراف در خانهسازی و رعایت حد اعتدال و حد نیاز ضروری. - ساختمان نباید از روی هوا و هوس و برای فخرفروشی به دیگران باشد.
|
9 10 | قَالَ (علیه‌السلام) :لَيْسَ بَلَدٌ بِأَحَقَّ بِكَ مِنْ بَلَدٍ خَيْرُ الْبِلَادِ مَا حَمَلَكَ .امام علیه‌السّلام (درباره جاى زندگى) فرموده است: شهرى از شهر دیگر بتو سزاوارتر و شایستهتر نیست، بهترین شهرها شهرى است كه تو را به دوش گیرد (اهل آن تو را بخواهند و در زندگى در رفاه و آسایش باشى). وَ اسْكُنِ الْأَمْصَارَ الْعِظَامَ فَإِنَّهَا جِمَاعُ الْمُسْلِمِينَ، وَ احْذَرْ مَنَازِلَ الْغَفْلَةِ وَ الْجَفَاءِ وَ قِلَّةَ الْأَعْوَانِ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ. وَ اقْصُرْ رَأْيَكَ عَلَى مَا يَعْنِيكَ، وَ إِيَّاكَ وَ مَقَاعِدَ الْأَسْوَاقِ فَإِنَّهَا مَحَاضِرُ الشَّيْطَانِ وَ مَعَارِيضُ الْفِتَنِ.: در شهرهاى بزرگ سكونت‌گير كه محل اجتماع مسلمانان است و از جايى كه منزلگاه غفلت و ستم است و طاعت خداوند را ياران اندك است، بپرهيز. (مانند بلاد كفر و ده‌ها) و انديشهات را به آنچه به كارت آيد وادار (در كارهاى بيهوده صرف مكن) و بپرهيز از نشستن سر گذر بازارها زيرا آنجا جاهاى شيطان و پيش‌آمد فتنه و تباهكارى است (غالباً مردم در اين جاها به امور دنيا و كارهاى خلاف دين مشغولند، پس تا مى‌توان بايد از آن دور شد). | حکمت442 نامه69 | - سکونت در فضای قدسی بر سکونت در فضای غیرقدسی برتری دارد. - از مصادیق تقوی در سکونتگاه، جداسازی منطقه مسکونی مومنین از کفاراست. - توجه به امنیت معنوی و فرهنگی سکونتگاه. - تقوی در مسکن به صورت رعایت حریم و عدم اشرافیت فضاهای خانه بر هم معنا مییابد. - ذات مسئله سکونت در اسلام، زمینهسازی جهت افزایش عزت، قدرت و استقلال گروه مؤمن و انسجام جامعه ایمانی است (یونس، آیه87). - فضای متقی بهره‌مند از برکات الهی است. - فضای متقی در مسکن اسلامی باید امن از گناه باشد. |
12 | مُقَارَبَةُ النَّاسِ فِي أَخْلَاقِهِمْ، أَمْنٌ مِنْ غَوَائِلِهِمْ. هماهنگی در اخلاق و رسوم مردم، ایمن ماندن از دشمنی و کینههای آنها است. | حکمت401 | -از مصادیق هماهنگی در رسوم، وحدت جامعه شهری بوسیله وحدت و هماهنگی کالبدی است. - هماهنگی (وحدت) اجتماعی و و حدت کالبدی. - تمرکز و وحدت در توده خانهها (وحدت کارکردي و گونهاي در ساخت خانه (تمرکز معنایی و شکلی)). - امت واحده اسلامی، وحدت با جامعه شهری. - اهمیت زندگی اجتماعی و وحدت با امت. - اهمیت حسن سلوک و نیکی رفتار در واحدهای همسایگی. - اهمیت سکونت در شهر. - اهمیت فضای همسایگی و حسن رفتار با همسایه.
|
14 | الْحَجَرُ الْغَصِيبُ فِي الدَّارِ، رَهْنٌ عَلَى خَرَابِهَا. سنگ غصبى كه در بناى خانه به‌كار رفته باشد، گرو ويرانى آن است | حکمت240 | - حلال بودن هزینه ساختوساز. - غصبی نبودن زمین و مصالح مورد استفاده. |
15 | تَوَقَّوُا الْبَرْدَ فِي أَوَّلِهِ وَ تَلَقَّوْهُ فِي آخِرِهِ، فَإِنَّهُ يَفْعَلُ فِي الْأَبْدَانِ كَفِعْلِهِ فِي الْأَشْجَارِ، أَوَّلُهُ يُحْرِقُ وَ آخِرُهُ يُورِقُ. در آغاز سرما خود را از آن حفظ كنيد و در پايان آن بدان روى نهيد زيرا سرما با بدنها همان كند كه با درختان كند. در آغاز مىلرزاندشان و در پايان، برگشان را مى‌روياند. تَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ إِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِم: از خدا نسبت به بندگان و شهرهایش پروا كنید، زیرا داراى مسئولیت هستید حتى نسبت به زمینها و حیوانات. | حکمت128 خطبه167 | - مطلوب بودن محیط‌زیست، مکان (شایسته و مناسب). - مسکن مطابق با نیازهای انسان، با آب و هوای خوب. - اهمیت مسکن مطلوب. - نقش اقلیم در مکانیابی خانه اسلامی، قرارگیری خانه در بستر آن است. - طراحی باید براساس موقعیت واقعی زمین باشد. - لازمه سکونت مطلوب و یکی از شروط مسکن اسلامی در آموزههای اسلامی، آن است که با محیط طبیعی اطراف خود پیوند داشته باشد. |
17 | العدل يضع الامور مواضعها عدل هر چيزى را در جاى خويش قرار مىدهد | حکمت437 | - مفاهیم قسط و عدل شرط جامعه اسلامی است. - عدل فقط، عدالت اجتماعی و قضایی نیست. - نقش عدل در اساس خلقت عالم و تداوم هستی کائنات. - تعادل در نظام کل و اجزاء خانه - تعادل در ارتباط متقابل خانه با محیط. - تعادل بین فضاهای خانه. - تعادل بین کالبد خانه و همسایگان. |
18 | اوصيکم بتقوي‌الله و نظم امرکم. | نامه 47 | - سازماندهی فضایی مسکن باید نظامدار (منظم و مرتب) باشد. - چینش ساختمان‌ها بر فراز هم باید دارای نظم باشد. - نظموترتیب در سازماندهی انتظام فضایی مسکن. - ارتفاع نباید اغتشاش بصری و بی‌نظمی ایجاد کند. - ارتفاع نباید به معنای برتری‌طلبی (بی‌تقوایی) و آرایش (شهرت) نما باشد. |
19 | وَ الطِّيبُ نُشْرَةٌ، وَ الْعَسَلُ نُشْرَةٌ، وَ الرُّكُوبُ نُشْرَةٌ، وَ النَّظَرُ إِلَى الْخُضْرَةِ نُشْرَةٌ بوى خوش، بيمار را بهبود بخشد و عسل بيمارى را بهبود بخشد و سوارى بيمارى را بهبود بخشد و نظر به سبزه بيمارى را بهبود بخشد. | حکمت400 | - از تمایلات طبیعى انسان به آب، سرسبزى، باغ، بوستان و منزل، در جهت گرایش به معنویت استفاده كنیم. - به‌کارگیری توصیفات بهشتی (سبزه و آب) در خانه برای آرامش و آسایش. - منظر و دید مناسب برای رؤیت آسمان در فضای مسکنی که امکانش وجود دارد. - دیدن نزول آب باران از آسمان برای ساکنین. - صحنهپردازیهای هنری در فضای مسکن مرتبط با مفهوم مسکن و زیبایی فضای مسکن و صحنهپردازی طلوع و غروب (ایجاد فضای ذکر). |
تحلیل یافتهها
پس از شناسایی گزارههای دینی و استخراج راهبردهای کالبدی و معماری مسکن از آنها لازم است که راهبردهای طراحی از نظر نحوه استنباط از گزارههای دینی با معیارهای چهارگانه (صحت، عمومیت، ارتباط و هماهنگی) مورد تحلیل و بررسی قرار گیرند.
صحت: آیا منبع (مانند خطبه، نامه و حکمت) که نگارنده آن را مبنای استنباط برای دریافت راهبرد فضای کالبدی سکونتگاه و معماری مسکن قرار داده است مورد تأیید است؟ به عنوان مثال، متن خطبه، نامه و یا حکمت استفاده شده مجعول و مشکوک نباشد و از منبع نهجالبلاغه باشد.
عمومیت: آیا راهبردهای کالبدی و معماری مسکن استنباط شده از متن نهجالبلاغه قابل تعمیم (در همه زمانها و مکانها) است و یا مقید است و فقط میتوان آن را در شرایط خاص درست دانست؟
ارتباط: آیا میان گزاره دینی مبنا قرار گرفته شده و راهبرد کالبدی و معماری مسکن استخراج شده از آن، قرابت و نزدیکی موضوعی وجود دارد؟
هماهنگی: آیا راهبردهای کالبدی و معماری مسکن استنباط شده از نهجالبلاغه، با اصول و آموزههای دین اسلام هم‌خوانی و متابعت دارد؟
جدول 5. تطبیق گزارههای دینی با معیارهای چهارگانه (صحت، عمومیت، ارتباط و هماهنگی)
شماره | گزاره استفاده شده | حوزه موضوعی گزاره دینی | استنباط راهبردهای معماری مسکن از متن نهجالبلاغه | |||||||||||||||||||||
1 | - در این خانه مهمان‌نوازی کن تا در آخرت نیز چنین خانة وسیعی داشته باشی (خطبه 209).
|
- اهمیت حقوق مهمان | اختصاص دادن فضایی در خانه برای آسایش مهمان با رعایت محرمیت به‌عنوان یکی از حقوق افراد است. | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
2 | پیش از گرفتن منزل دربارة همسایهها جست‌وجو و تحقیق کن (نامه 31) حق جوار در اسلام به‌قدری اهمیت دارد که در وصیت معروف امیرمؤمنان (علیه‌الصلاه والسلام) آمده است: خدا را خدا را! دربارة همسایگان خود، خوش‌رفتاری کنید (نامه 47). پرهیزکاران همسایگان را آزار نمی‌رسانند (خطبه 193). |
- تأکید بر حقوق همسایگان
| - اهمیت فضای همسایگی و حسن رفتار با همسایه. - روابط اجتماعی بهینه در حیطه همسایگی مسکن و محلههای شهری. | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
3 | با زنان در هر شرايطي مدارا کنيد و با آنان خوش‌گفتار و نيکوسخن باشيد تا ايشان هم خوش‌کردار و نيکورفتار شوند (نامه 14). |
- توجه به حقوق زن | - فراهم نمودن فضاها متناسب با نیاز زنان در خانه. - ایجاد اتاق مجزا برای زنان خانه با محرمیت کامل - توجه به سکینه و آرامش زن در مسکن | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
4 | ... أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ... و به خانههایشان داخل مشو...(نامه 25). در پرده حجاب نگاهشان‌دار، تا نامحرمان را ننگرند، زيرا كه سخت‌گيرى در پوشش، عامل سلامت و استوارى آنان است. آنان (زنان) را در حجاب درپوشان تا از چشم زخم بُلهوسان برهند؛ زیرا دوام امنیّت و سلامت زن به پوشش و عفاف اوست (نامه 31). آن کس که لباس حیا بپوشد، کسی عیب او را نبیند (حکمت223). نامه 31 امام علی (علیه السلام): رعایت پوششِ زنان را عامل سلامت و استواری آنان میداند: |
- حفظ حریم خصوصی | - داشتن حریم برای مسکن. - مصون بودن فضاهای مسکن از نگاه نامحرمان. - تفکیک عرصه خصوصی از عمومی. | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
5 | امام علیه‌السّلام (درباره حقّ پدر و فرزند بر یكدیگر) فرموده است: ... و او را با ادب و آراسته بار آورد، و قرآن را به او بیاموزد (حکمت 391). |
- ضرورت حقوق فرزندان
| - مجزا بودن فضای خواب والدین از فرزندان. - مجزا بودن اتاق خواب فرزندان از همدیگر. - داشتن حریم برای فضاهای تفکیک‌شده داخلی. - زمینهسازی محیط خانه برای پاکدامنی، تربیت و آموختن آداب اسلامی. - آسایش و راحتی در فضاهای داخلی مسکن. | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
6 | - با مردم چنان آميزش و رفتار نمائيد كه اگر در آن حال مرديد (در مفارقت و جدائى) بر شما بگريند، و اگر زنده مانديد خواهان معاشرت با شما باشند (حکمت 10). - با دانشمندان، فراوان گفت‌وگو كن، و با حكيمان فراوان بحث كن، كه مايه آبادانى و اصلاح شهرها، و برقرارى نظم و قانونى است كه در گذشته نيز وجود داشت (نامه 53). عشيره هركس، بزرگ‌ترين محافظان او هستند...(خطبه 23). عشيره خود را گرامى دار، كه ايشان بال‌هاى تو هستند كه به آن مى پرى و اصل و ريشه تواند كه بدان باز می‌گردى و دست تو هستند كه به آن حمله مى‌آورى (نامه 31). |
- اهمیت ارتباط مؤمنین با یکدیگر (حسن همجواری) | - ایجاد همجواری مطلوب بین مساکن و مکان یابی سکونتگاه در منطقه مومنین فامیل - ارتقا و بهبود روابط همسایگی خصوصا با خویشان - روابط اجتماعی بهینه در حیطه همسایگی مسکن و محلههای شهری خصوصا با مساجد و مدارس علمی و فرهنگی - در نظر گرفتن فضای بیرونی برای برقراری ارتباط مناسب با مردم. | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
7 | واى بر محله‌هاى آبادتان و خانه‌هاى آراستهتان كه چون كركسان، بال‌ها دارند و ناودانهایشان چون خرطوم فیل...(خطبه 128). فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً يعنى بنده صالح نيكوكار را زندگانى نيكوئى دهيم، را پرسيدند، پس آن حضرت (در تفسير آن) فرمود: آن زندگانى نيكو قناعت است (حکمت 229). |
-تاکید به قناعت | - نساختن بنا با معماری که لباس شهرت داشته باشد. - تکاثر به‌معنای فزونطلبی و فخرفروشی به دیگران است و در معماری، به مفهوم اعتبار یافتن خانه است. - منع از ساختمانسازی برای تفاخر به دیگران و مذموم دانستن آنها به دلیل غفلت‌زایی. - پرهیز از هر نوع خودنمایی و تظاهر و تفاخر و اسراف در خانهسازی و رعایت حد اعتدال و حد نیاز ضروری. | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
8 | شهرى از شهر دیگر به تو سزاوارتر و شایستهتر نیست، بهترین شهرها شهرى است كه تورا به دوش گیرد (اهل آن تو را بخواهند و در زندگى در رفاه و آسایش باشى) (حکمت 442). در شهرهاى بزرگ سكونت‌گير كه محل اجتماع مسلمانان است و از جايى كه منزلگاه غفلت و ستم است و طاعت خداوند را ياران اندك است، بپرهيز. (مانند بلاد كفر و ده‌ها) و انديشهات را به آنچه به كارت (نامه 69). |
- اهمیت مکانیابی سکونتگاه | - ذات مسئله سکونت در اسلام، زمینهسازی جهت افزایش عزت، قدرت و استقلال گروه مؤمن و انسجام جامعه ایمانی است (یونس، آیه 87). - سکونت در فضای قدسی بر سکونت در فضای غیرقدسی برتری دارد. - اهمیت سکونت در شهر. - از مصادیق تقوی در سکونتگاه، جداسازی منطقه مسکونی مؤمنین از کفار است. - توجه به امنیت معنوی و فرهنگی سکونتگاه. - تقوی در مسکن به صورت رعایت حریم و عدم اشرافیت فضاهای خانه بر هم معنا مییابد. - فضای متقی بهره‌مند از برکات الهی است. - فضای متقی در مسکن اسلامی باید امن از گناه باشد. | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
9 | هماهنگی در اخلاق و رسوم مردم، ایمن ماندن از دشمنی و کینههای آنها است (حکمت 401). |
- تاکید به وحدت و هماهنگی
| - اهمیت زندگی اجتماعی و وحدت با امت (وحدت با جامعه شهری). - هماهنگی (وحدت) اجتماعی و و حدت کالبدی. - لزوم ارتباط عناصر شهری و سازمان فضایی (خانهها) شهر به‌صورتی که منجر به افزایش وحدت و ارتباطات اجتماعی شود. - تمرکز و وحدت در توده خانهها (وحدت کارکردي و گونهاي در ساخت خانه (تمرکز معنایی و شکلی)). | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
10 | - سنگ غصبى كه در بناى خانه به كار رفته باشد، گرو ويرانى آن است (حکمت 240).
|
حقوق ساخت و ساز | - حلال بودن هزینه ساختوساز. - غصبی نبودن زمین و مصالح مورد استفاده. | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
11 | در آغاز سرما خود را از آن حفظ كنيد و در پايان آن بدان روى نهيد زيرا سرما با بدنها همان كند كه با درختان كند. در آغاز مىلرزاندشان و در پايان، برگشان را مى روياند (حکمت 128). از خدا نسبت به بندگان و شهرهایش پروا كنید، زیرا داراى مسئولیت هستید حتى نسبت به زمینها و حیوانات (خطبه 167). |
ضرورت توجه به مسایل اقلیمی | - مطلوب بودن محیط‌زیست، مکان (شایسته و مناسب). - مسکن مطابق با نیازهای انسان، با آب و هوای خوب. - اهمیت مسکن مطلوب. - نقش اقلیم در مکانیابی خانه اسلامی، قرارگیری خانه در بستر آن است. - طراحی باید براساس موقعیت واقعی زمین باشد. - لازمه سکونت مطلوب و یکی از شروط مسکن اسلامی در آموزههای اسلامی، آن است که با محیط طبیعی اطراف خود پیوند داشته باشد. | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
12 | - عدل هر چيزى را در جاى خويش قرار مىدهد (حکمت 437). |
اهمیت تعادل | - مفاهیم قسط و عدل شرط جامعه اسلامی است. - عدل فقط، عدالت اجتماعی و قضایی نیست. - نقش عدل در اساس خلقت عالم و تداوم هستی کائنات. - تعادل در نظام کل و اجزاء خانه - تعادل در ارتباط متقابل خانه با محیط. - تعادل بین فضاهای خانه. - تعادل بین کالبد خانه و همسایگان. | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
13 | - شما را به تقواي الهي و نظم در کارهايتان توصيه ميکنم (نامه 47). |
- تاکید به نظم
| - سازماندهی فضایی مسکن باید نظامدار (منظم و مرتب) باشد. - چینش ساختمان‌ها بر فراز هم باید دارای نظم باشد. - نظموترتیب در سازماندهی انتظام فضایی مسکن. - ارتفاع نباید اغتشاش بصری و بی‌نظمی ایجاد کند. - ارتفاع نباید به معنای برتری‌طلبی (بی‌تقوایی) و آرایش (شهرت) نما باشد. | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
14 | بوى خوش، بيمار را بهبود بخشد و عسل بيمارى را بهبود بخشد و سوارى بيمارى را بهبود بخشد و نظر به سبزه بيمارى را بهبود بخشد. |
- توصیه به بهرهگیری از عناصر طبیعت | - از تمایلات طبیعى انسان به آب، سرسبزى، باغ، بوستان و منزل، در جهت گرایش به معنویت استفاده شود. - به‌کارگیری توصیفات بهشتی (سبزه و آب) در خانه برای آرامش و آسایش. - منظر و دید مناسب برای رؤیت آسمان در فضای مسکنی که امکانش وجود دارد. - دیدن نزول آب باران از آسمان برای ساکنین. - صحنهپردازیهای هنری در فضای مسکن مرتبط با مفهوم مسکن و زیبایی فضای مسکن و صحنهپردازی طلوع و غروب (ایجاد فضای ذکر). | |||||||||||||||||||||
صحت | عمومیت | ارتباط | هماهنگی | |||||||||||||||||||||
* | * | * | * | |||||||||||||||||||||
با توجه به به موارد احصاشده و با در نظر گرفتن امتیاز یکسان برای آنها، اهمیت مباحث مطرح شده و مرتبط با فضای سکونتگاه و معماری مسکن براساس فراوانی و تکرار برخی از عناوین گاه در یک حدیث و یا بیشتر و گاه به تناوب در احادیث مرتبط ذکر شده است. با بررسیهای به‌عمل آمده بالاترین میزان توجه به مباحث شهری و حوزه معماری مسکن در کلام امام علی (علیه السلام) در نهجالبلاغه مربوط به اهمیت و سفارش به همسایه و روابط همسایگی در فضای شهری است. این تأکیدها توجه افزونتر متولیان امور شهری را به این مقوله می‌طلبد. از سوی دیگر، نه فقط مباحث مربوط به این حوزه- که باید بیشترین توجه حطیه شهری را به خود معطوف نماید بلکه در تمامی موارد ذکر شده دیگر الزامی است راهبردهایی تدوین گردد.
جدول6. تحلیل نقاط قوت، فرصتها و تهدیدهای اجرایی شدن مباحث سکونتگاه
و معماری مسکن مبتنی برگفتار حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)
تهدیدها | فرصتها | نقاط ضعف | نقاط قوت |
1- پیوند سطحی حوزههای پژوهشهای معماری و شهرسازی با معارف اسلامی 2- حاکمیت تفکر لیبرال و نفی معارف اسلامی 3- عدم درک و تفاهم مشترک در بخشهای مختلف شهری 4- عدم هدف آموزشی مشترک در زمینه معارف اسلامی مرتبط حوزههای شهری | 1- وجود صاحب‌نظران متخصص در مباحث معماری و شهرسازی اسلامی 2- وجود ستادها و تشکلهای دانشگاهی و حوزوی در زمینه معماری و شهرسازی 3-قاطعیت آرا برای تدوین و تصویب قوانین براساس معارف اسلامی در حوزه معماری و شهرسازی اسلامی | 1- عدم قوانین مرتبط 2- ضعف پژوهشهای مرتبط با اندیشه اسلامی در حوزههای شهری 3- عدم استفاده صحیح از زیر ساختهای رسمی و غیررسمی برای انتقال مبانی و مفاهیم لازم و توجه به منافع کوتاه مدت اقتصادی 4- عدم فهم صحیح از کاربرد و کاربست مفاهیم اسلامی در حیطه شهرسازی و معماری | 1-توجه به توصیههای اسلامی در فضای شهری 2-وجود رشتههای شهرسازی و معماری اسلامی در مقطع تحصیلات تکمیلی دکتری برای پرورش نیروهای انسانی متخصص مرتبط 3-وجود ستاد معماری و شهرسازی در حوزه علمیه 4-وجود تواناییهای قوی مذهبی فرهنگی جامعه 5-ارتقاء توجه تصمیم‌سازان (مسئولین مرتبط) به این حوزه |
نتیجهگیری
با مطالعه و بررسی سخنان گوهربار امام علی (علیه‌السلام) در کتاب نهجالبلاغه چهارده مورد از (نامهها، حکمتها و خطبهها) مرتبط با فضای شهری و معماری مسکن تشخیص داده شد و بر این اساس چهارده اصل اساسی به‌عنوان عوامل مؤثر بر فضای شهری و معماری مسکن استخراج شد که در جدول شماره هفت ارائه گردیده است.
جدول7. اصول (راهبردها و راهکارهای مطلوب) مؤثر بر فضای شهری و معماری مسکن
اصول مؤثر بر فضای سکونتگاه و معماری مسکن | توضیحات (معیارهای سکونتگاه مطلوب) |
حق مهمان | - ارج نهادن به مقام مهمان به‌عنوان یکی از اساسیترین اصول اخلاقی در اسلام است. - اختصاص دادن فضایی در خانه برای آسایش مهمان به‌عنوان یکی از حقوق افراد است. |
حق همسایگی | - رعایت حق شفعه، (حقوق همسایگی). - در راستای مرابطه با همسایه، سامانه اسلام، رعایت اعتماد و پیوستگی اجتماعی به‌همراه مرزبندی و حریم است. - در ساخت خانه کرامت همسایه اهمیت دارد. - عدم فخرفروشی به همسایه و حق شفعه (حق تقدم خرید) از اصول اساسی همجواری همسایگی در نظر اسلام است. - اهمیت فضای همسایگی و حسن رفتار با همسایه - اجتناب از اذیت و مزاحمتهای همجواری واحدهای همسایگی و فضاهای حرکتی. - پرهیز از اشراف متقابل سکونتگاهها با ایجاد سلسله‌مراتب و .. |
حق زن | - فراهم نمودن فضاها متناسب با نیاز زنان در خانه. - ایجاد اتاق مجزا برای زنان خانه. - طراحی داخلی اتاق زنان با سلیقه بانوی خانه. - اهمیت تآمین مسکن مناسب. - فضاهای مسکن متناسب با نیازهای زن و شوهر. - توجه به سکینه آرامش زن در مسکن. |
حریم | - مصون بودن فضاهای مسکن از نگاه نامحرمان. - آرامش‌بخشی مسکن. - داشتن فضای مناسب در ابتدای ورود به مسکن - رعایت حریم به‌وسیله سلسله‌مراتب و عرصهبندی فضاهای داخلی و خارجی و سازماندهی منطقی آنها |
حق فرزندان | - انتظام فضایی دین‌مدار و شریعت‌محور به‌وسیله سلسله‌مراتب - مجزا بودن فضای خواب والدین از فرزندان. - مجزا بودن اتاق خواب فرزندان از همدیگر. - داشتن حریم برای فضاهای تفکیک شده داخلی. - زمینهسازی محیط خانه برای پاکدامنی، تربیت و آموختن آداب اسلامی - آسایش و راحتی در فضاهای داخلی مسکن. |
حسن همجواری | - ایجاد همجواری مطلوب بین مساکن. - ارتقا و بهبود روابط همسایگی. - در نظر گرفتن فضای بیرونی برای برقراری ارتباط مناسب با مردم. |
قناعت | - نساختن بنا با معماری که لباس شهرت داشته باشد. - تکاثر به معنای فزونطلبی و فخرفروشی به دیگران است و در معماری، به مفهوم اعتبار یافتن خانه است. - منع از ساختمانسازی برای تفاخر به دیگران و مذموم دانستن آنها به دلیل غفلت‌زایی. - پرهیز از هر نوع خودنمایی و تظاهر و تفاخر و اسراف در خانهسازی و رعایت حد اعتدال و حد نیاز ضروری. |
مکانیابی مسکن | - فراهم نمودن آرامش و امنیت (فرهنگی، روحی، اجتماعی، سیاسی و...) با مکانیابی مسکن در اماکن اسلامی - انتظام فضایی شریعت‌محور و دین‌مدار - جهتگیری مشترک کالبدی در جهت قبله و همساز با اقلیم - مرکزیت دینی در مسکن و بافت - جداسازی مسکن مسلمان از غیرمسلمان - وجود فضاهای جمعی برای تعاملات مؤمنین |
وحدت و هماهنگی | - بافت فشرده و متراکم (تجمیع سکونتگاه و کاربر). - کاربرد الگوهای درون‌گرا (ایجاد مرکزیت و وحدت در مسکن به‌وسیله حیاط مرکزی). - وحدت کارکردی در کالبد مسکن - بافت و شکل متمرکز - هارمونی و وحدت بدنهها و نماها با هندسه فضاهای حرکتی - جهتگیری مشترک کالبدی - تمرکز معنایی و شکلی (عدم ایجاد پراکندگی گونهها) - خلق هندسه زیبا که تداعی سیر از کثرت و تنوع را به مرکزیت و وحدت تداوم میبخشد. |
حقوق ساخت و ساز | - حلال بودن هزینه ساختوساز. - غصبی نبودن زمین و مصالح مورداستفاده. |
اقلیم | - تأمین آسایش افراد با مکانیابی و ساخت مسکن در منطقهای خوش آب و هوا. - محل سکونت پاکیزه و حاصلخیز به‌عنوان بلد طیبه و نعمت الهی. - توجه به جهتگیری در نحوه استقرار - بهرهگیری از نور طبیعی به‌وسیله رواقها، بازشوها، مشبک‌ها و .. - جهتگیری مناسب معابر و روزنها برای بهرهمندی از باد معتدل - سودمندی از نور مناسب طبیعی جهت نمادپردازی برای هدایت‌کننده و زینت‌بخش فضاها - تنوع در بافت |
تعادل | - تعادل در نظام کل و اجزاء. - تعادل در ارتباط متقابل با محیط. - تعادل بین فضاهای خانه. - تعادل بین خانه و همسایگان. - تعادل بین خانه و محیط طبیعی. |
نظم | - بعد سوم هندسه در معماری بنا، ارتفاع است. - ارتفاع نباید اغتشاش بصری و بی‌نظمی ایجاد کند. - ارتفاع نباید به‌معنای برتری‌طلبی و آرایش نما باشد. - سازماندهی باید نظامدار باشد. - چینش ساختمان‌ها بر فراز هم باید دارای نظم باشد. - نظم و ترتیب در سازماندهی انتظام فضایی مسکن. - دقت در ترتیب فضای مسکن. |
بهرهگیری از طبیعت | - طراحی فضاها و بدنههای سبز در بنا - در نظرگیری وسعت مناسب برای مسکن جهت پیوند با طبیعت و همجواری با عناصرش (آب، سبزه، درخت و ..) |
منابع
اخوت، هانیه (1390) بازشناسی مفاهیم معنوی سکونت در مسکن سنتی اقلیم کویری، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، صص 95- 102.
https://www.noormags.ir/view/en/articlepage/1019758
امینپور، احمد و رامین مدنی و حامد حیاتی (1394) بازشناسی مفاهیم مسکن و سکونت براساس آموزههای اسلامی، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 40، صص 47-60.
امینپور، احمد و رامین مدنی و حامد حیاتی (1396) بررسی چگونگی تجلی آموزههای اسلامی در کالبد مسکن سنتی، نمونه موردی: اقلیم گرم و خشک ایران، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 48.
https://www.sid.ir/paper/92301/fa
براتی، ناصر (1382) بازشناسی مفهوم خانه در زبان فارسی و فرهنگ ایران، مجله خیال، شماره 8.
https://www.sid.ir/paper/451257/fa
بمانیان، محمدرضا و فرزانه علی محمدی و سحر ارجمندی (1391) بررسی اصول زیباییشناسی در معماری خانههای سنتی ایرانی (نمونه موردی: خانههای تاریخی شهر قزوین)، اولین همایش ملی اندیشهها و فناوریهای نو در معماری، تبریز-ایران.
Doi: 10.22034/jgeoq.2022.306779.3326
پاکشیر، عبدالرضا و سپیده برزگر (1398) مبانی احقاق حقوق شهروندی در نهجالبلاغه، پنجمین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، تهران.حاجی یوسفی، محمد (1388) میان‌رشته‌گی در علوم سیاسی در دانشگاه‌های کانادا: مفهوم و اجراء، فصلنامه مطالعات میانرشتهای در علوم انسانی، شماره 2.
Doi: https://doi.org/10.7508/isih.2009.02.003
راپاپورت، ایموس (1382) خاستگاه‌های فرهنگ معماری، مترجم صدف آل‌رسول، افراد بانک، فصلنامه فرهنگستان هنر.https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/582872
ستاری ساربانقلی، حسن (1390) سطحبندی شهر در کلام پیامبر اسلام(ص)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال اول، شماره سوم، صص 55-47.
https://www.sid.ir/paper/177337/fa
شولتز، کریستیان نوربرک (1353) هستی، فضا و معماری، انتشارات کتاب فروشی تهران، تهران.
فرامرز قراملکی، احد (1385) روششناسی مطالعات دینی (تحریری نو)، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد مقدس.
https://noorlib.ir/book/view/61654
قرآن کریم (1387)، مؤسسه الهادی، مرکز چاپ و نشر قرآن کریم.
کلانتری خلیل‌آباد، حســین و ســیداحمد صالحی و قهرمان رســتمی (1389) نقش تاریخی وقف در شــکلگیري شــهر اسلامی (مطالعه موردي شهر اصفهان)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، شماره اول، صص 33-43.
https://www.sid.ir/paper/177346/fa
کوپر، کلیر (1379) خانه همچون نمادی از خود، کتاب مبانی فلسفی و روان‌شناختی اداراک فضا. ترجمه آرامش ارباب جلفایی، تهران، خاک.
گیفورد، رابرت (1377) روان‌شناسی محیط‌های مسکونی، مترجم وحید قبادیان، معماری و فرهنگ، شماره 2 و3.
https://www.sid.ir/paper/449601/fa
موسوی سیدرضی، محمدبن حسن (1414ق) نهجالبلاغه، تصحیح عزیزالله عطاردی، مؤسسه نهجالبلاغه، قم.
نقیزاده، محمد (1377) صفات شهر اسلامی در متون اسلامی، نشریه هنرهای زیبا، شماره 5 و4، صص 47-61.
https://www.sid.ir/paper/427329/fa
نقیزاده، محمد (1389) ملاحظات فرهنگی در شکل‌دهی به نماهای شهری با تکیه بر ساختار نماهای شهری ایرانی در دوران اسلامی، نشریه علمی و پژوهشی هویت شهر، سال پنجم، شماره 7، صص 61-74.
https://www.sid.ir/paper/154732/fa
نقیزاده، محمد (1390) تدوین مبانی مسکن معاصر براساس جهانبینی اسلامی، مقاله 3339، صص 3213-3231.
هاشمی‌رفسنجانی، اکبر (1384) فرهنگ قرآن کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
هایدگر، مارتین (1381) شعر، زبان و اندیشة رهایی، (انسان شاعرانه سکنی میکند)، مترجم، عباس منوچهری، تهران، مولی.
