واکاوی آسيبهاي تعاملي ادراک‌شده در زنان معتاد شهر اصفهان
محورهای موضوعی : مسائل اجتماعی و آسیب‌های مرتبط با زنان و خانوادهستاره محمدی 1 , زهرا یوسفی 2 , لیلا هاشمی مقدم 3 , زهرا کیانی 4
1 - کارشناسارشد روانشناسی عمومی، واحد اصفهان (خوراسگان) دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
2 - استادیار گروه روانشناسی، واحد اصفهان (خوراسگان) دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
3 - کارشناسارشد روانشناسی بالینی، واحد اصفهان (خوراسگان) دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
4 - کارشناسارشد مدیریت آموزشی، واحد اصفهان (خوراسگان) دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
کلید واژه: آسیب‌های تعاملی ادراک‌شده, اعتیاد, انحرافات اجتماعی, زنان معتاد و تحلیل مضمون. ,
چکیده مقاله :
طرد از اجتماع و تعاملات اجتماعی ناسالم، نتایج زیانباری را برای زنان معتاد در بردارد که دامنه وسیعی از گوشه‌گیری تا اقدام به خودکشی را شامل میشود و همچنین پیامدهای ناگواری را هم برای خانواده و هم برای جامعه به همراه دارد. بدین سبب این مسئله با توجه به افزایش روزافزون اعتیاد در بین زنان، حائز بررسی همه‌جانبه است. بنابراین هدف از پژوهش حاضر، واکاوی آسیب‌های تعاملی زنان معتاد شهر اصفهان بود. این پژوهش با بهره گیری از روش کیفی تحلیل مضمون انجام شد. جامعه آماری پژوهش، کلیه زنان معتاد در مراکز ترک اعتیاد شهر اصفهان در سال 1403 بود که از بین آنها، هشت نفر به شکل هدفمند و به روش همگون به عنوان نمونه انتخاب شد. تکنیک گردآوری اطلاعات، مصاحبه نیمه‌ساختار یافته با ابزار مصاحبه نامه که حاوی سؤالات مرتبط با آسیب‌های تعاملی زنان معتاد بود. داده‌های حاصل از مصاحبه به کمک روش ششمرحله‌ای براون و کلارک (2006) تحلیل شد. نتایج نشان داد که آسیب‌های تعاملی شامل چهار مقولۀ آسیب‌های تعاملی ناشی از آسیب‌های خانوادگی، آسیب‌های تعاملی ناشی از زیرسیستم والدین، آسیب‌های تعاملی ناشی از مشکلات و آسیب‌های تعاملی اجتماعی است. با توجه به نتایج حاصل می‌توان نتیجه گرفت که زنان معتاد، آسیب‌های تعاملی را تجربه کردهاند که آنها را مستعد ابتلا به اعتیاد کرده، احتمال پایداری گرایش آنان به اعتیاد را افزایش میدهد.
Social exclusion and unhealthy social interactions have detrimental consequences for substance-dependent women, ranging from social withdrawal to suicide attempts, with adverse impacts on both family and society. Given the rising prevalence of addiction among women, a comprehensive investigation of this issue is essential. This study aims to explore the interactional harms experienced by substance-dependent women in Isfahan. The research was conducted using a qualitative thematic analysis approach. The study population comprised all substance-dependent women in Isfahan’s addiction treatment centers in 2024, from which eight participants were purposively selected using homogeneous sampling. Data were collected through semi-structured interviews, utilizing an interview guide with questions related to interactional harms. The data were analyzed following Braun and Clarke’s (2006) six-stage method. The findings revealed that interactional harms can be categorized into four themes: harms arising from familial issues, harms related to the parental subsystem, harms stemming from psychological problems, and harms associated with social interactions. The results suggest that substance-dependent women experience interactional harms that predispose them to addiction and increase the likelihood of sustained substance use.
Keywords: Perceived Interactional Harms, Addiction, Social Deviance, Substance-Dependent Women, Thematic Analysis.
Introduction
According to global statistics, addiction in women leads to more severe consequences than in men, with significantly greater physical, psychological, and social impacts (Majdi & Anvari, 2024). Social exclusion and unhealthy social interactions have harmful effects on substance-dependent women (Talebpour, 2023), encompassing a wide range of outcomes from social withdrawal to suicide attempts, with negative consequences for both family and society (Zolala et al., 2016). Various theories have addressed the causes and explanations of social interactions in addiction. Sociological theories generally examine social structures and behaviors, studying substance use within a social context (Majdi & Anvari, 2024). Additionally, the network analysis approach, initially developed in psychology and later extended to sociology and anthropology, focuses on group relationships and the structural characteristics of social formations, considering social relationships as the cornerstone of social structures (Babaeifard & Habibirad, 2018). Given the importance of interactional relationships in the development or recovery from addiction, research is needed to identify interactional harms—referring to the wounds and suffering individuals experience from or inflict on those around them—among substance-dependent women. With the increasing prevalence of addiction among women, a comprehensive examination of this issue is crucial. Therefore, this study aims to qualitatively explore the interactional harms experienced by substance-dependent women in Isfahan.
Methodology
This qualitative study employed thematic analysis following Braun and Clarke’s (2006) approach. The study population included all substance-dependent women in Isfahan’s addiction treatment centers in 2024, from which eight participants were purposively selected based on theoretical saturation. The participants represented diverse social classes, educational backgrounds, and age groups. Data were collected through semi-structured interviews using an interview guide containing questions related to interactional harms, with each interview lasting approximately 90 minutes on average. The qualitative data were analyzed using Braun and Clarke’s (2006) six-stage method. Ethical principles, including obtaining written informed consent, ensuring confidentiality and anonymity, respecting privacy during interviews, and providing general results to participants upon request, were adhered to.
Findings
The analysis yielded 602 statements extracted from the interviews, which were initially categorized into 54 preliminary themes. These were further organized into nine organizing themes (maternal interactional harms, paternal interactional harms, nuclear family interactional harms, extended family interactional harms, sibling interactional harms, skill deficiencies, impulsive interactional behaviors, school-related harms, and harmful social interactions) and four final themes (interactional harms related to the parental subsystem, interactional harms arising from familial issues, interactional harms stemming from psychological problems, and interactional harms associated with social interactions).
Discussion and Conclusion
The findings indicate that substance-dependent women experienced interactional harms prior to their addiction, which predisposed them to substance use and increased the likelihood of sustained addiction. Key findings include difficulties in forming friendships, frequent paternal absence, negative family emotions, having an emotionally distant spouse, pre-marital relationships or sexual assault, school-related problems, and challenges in peer relationships, all of which contribute to interactional harms influencing the onset and relapse of substance use. Based on these results, it is recommended that researchers, psychologists, and counselors develop educational packages focused on fostering healthy family and kinship relationships, as well as awareness programs for women and girls regarding interactional harms related to addiction. These should be implemented through preventive workshops addressing social deviance and harms for women and girls.
References
Babaeifard, Asadollah; Habibirad, Lili (2018) Experiences of recovered substance-dependent women with social exclusion in Qom. Quarterly Journal of the Women and Family Socio-Cultural Council, 21(81), 167–189. (In Persian)
Majdi, Ali Akbar; Anvari, Alireza (2024) Analysis of the relationship between social exclusion and social entrepreneurial capacities in addiction recovery among substance-dependent women and girls. Social Sciences, 21(3), 1–27. (In Persian)
Talebpour, Akbar (2023) Explaining the impact of social exclusion on the tendency toward substance use among women. Journal of Social and Psychological Studies of Women, 21(4), 36–63. (In Persian)
Zolala, F., Mahdavian, M., Haghdoost, A. A., & Karamouzian, M. (2016) Pathways to addiction: A gender-based case study on drug use in the Triangular Clinic and Drop-in Center, Kerman, Iran. International Journal of High Risk Behaviors and Addiction, 5(2), e22320.
بابایی‌فرد، اسداله3 و لیلی حبیبی¬راد (1397) «تجربة زنان معتاد بهبودیافته از طرد اجتماعی در شهر قم»، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، سال بیست¬ویکم، شماره 81، صص 167-189.
جلیلیان، فرشته (1388) «بررسي شبکه روابط/ پيوندهاي اجتماعي غير رسمي سالم و ناسالم در بين جوانان معتاد»، اعتیادپژوهی، شماره ۹، صص 106-130.
صدری دمیرچی، اسماعیل و حمیدرضا صمدی فرد (1396) «نقش هم¬جوشی شناختی، ادراك تعامل اجتماعی و اجتناب شناختی در فرسودگی»، شناخت اجتماعی، سال ششم، شماره 2، صص 83-100.
طالب‌پور، اکبر (1402) «تبیین تأثیر طرد اجتماعی بر گرایش به مصرف موادمخدر در بین زنان»، مطالعات اجتماعی و روان‌شناختی زنان، سال بیست¬ویکم، شماره 4، صص 36-63.
قرباني، ابراهیم (1394) «مروري بر متغيرهاي گرايش زنان به سوءمصرف موادمخدر و پيامدهاي آن»، فصلنامه سلامت اجتماعي و اعتياد، سال دوم، شماره 7، صص 151-175.
گروسي، سعیده و خدیجه محمدي دولت‌آباد (1390) «تبيين تجربة زيسته زنان وابسته به موادمخدر از پديدة اعتياد»، فصلنامه علمي-پژوهشي جامعه‌شناسي زنان، سال اول، شماره 2، صص 56-57.
مجدی، علی‌اکبر و علیرضا انوری (1403) «تحلیل رابطۀ طرد اجتماعی با ظرفیت‌های کارآفرینی اجتماعی در ترک اعتیاد زنان و دختران معتاد»، علوم اجتماعی، سال بیست-ویکم، شماره 3، صص 1-27.
Bali, V. (2012) Determinants of nonmedical use, abuse or dependence on prescription drugs and use of substance abuse treatment. Res Social Adm Pharm, 9: 287-276.
Chen, G., & Gueta, K. (2015) Child abuse, drug addiction and mental health problems of incarcerated women in Israel. International Journal of Law and Psychiatry, 39, 36-45.
Chen, W., Zhang, D., Pan, Y., Hu, T., Liu, G. & Luo, S. (2017) Perceived social support and self-esteem as mediators of the relationship between parental attachment and life satisfaction among Chinese adolescents. Personality and Individual Differences, 108, 98-102.
Lin, C., & Detels, R. (2011) Family support, quality of life and concurrent substance use among methadone maintenance therapy clients in China. Journal of Public Health, 125, 269-274.
Peltan, J., & Cellucci, T. (2011) Childhood sexual abuse and substance abuse treatment utilization among substance-dependent incarcerated women. Journal of Substance Abuse Treatment, 3, 215-224.
Zinn, A., Palmer, A. N. & Nam, E. (2017) Developmental heterogeneity of perceived social support among former foster youth. Children and Youth Services Review, 76, 51-58.
Zolala, F., Mahdavian, M., Haghdoost, A. A., & Karamouzian, M. (2016) Pathway to Addiction, a Gender-Based Case Study on Drug Use in the Triangular Clinic and Drop-in Center, Kerman, Iran. Int J High Risk Behav Addict, 5(2), e22320.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره دوازدهم، تابستان 1403: 81-59
تاريخ دريافت: 17/09/1403
تاريخ پذيرش: 16/11/1403
نوع مقاله: پژوهشی
واکاوی آسيبهاي تعاملي ادراک‌شده در زنان معتاد شهر اصفهان
ستاره محمدی1
زهرا یوسفی2
لیلا هاشمی مقدم3
زهرا کیانی4
چکیده
طرد از اجتماع و تعاملات اجتماعی ناسالم، نتایج زیانباری را برای زنان معتاد در بردارد که دامنه وسیعی از گوشه‌گیری تا اقدام به خودکشی را شامل میشود و همچنین پیامدهای ناگواری را هم برای خانواده و هم برای جامعه به همراه دارد. بدین سبب این مسئله با توجه به افزایش روزافزون اعتیاد در بین زنان، حائز بررسی همه‌جانبه است. بنابراین هدف از پژوهش حاضر، واکاوی آسیب‌های تعاملی زنان معتاد شهر اصفهان بود. این پژوهش با بهره گیری از روش کیفی تحلیل مضمون انجام شد. جامعه آماری پژوهش، کلیه زنان معتاد در مراکز ترک اعتیاد شهر اصفهان در سال 1403 بود که از بین آنها، هشت نفر به شکل هدفمند و به روش همگون به عنوان نمونه انتخاب شد. تکنیک گردآوری اطلاعات، مصاحبه نیمه‌ساختار یافته با ابزار مصاحبه نامه که حاوی سؤالات مرتبط با آسیب‌های تعاملی زنان معتاد بود. داده‌های حاصل از مصاحبه به کمک روش ششمرحله‌ای براون و کلارک (2006) تحلیل شد. نتایج نشان داد که آسیب‌های تعاملی شامل چهار مقولۀ آسیب‌های تعاملی ناشی از آسیب‌های خانوادگی، آسیب‌های تعاملی ناشی از زیرسیستم والدین، آسیب‌های تعاملی ناشی از مشکلات و آسیب‌های تعاملی اجتماعی است. با توجه به نتایج حاصل می‌توان نتیجه گرفت که زنان معتاد، آسیب‌های تعاملی را تجربه کردهاند که آنها را مستعد ابتلا به اعتیاد کرده، احتمال پایداری گرایش آنان به اعتیاد را افزایش میدهد.
واژه‌های کلیدی: آسیب‌های تعاملی ادراک‌شده، اعتیاد، انحرافات اجتماعی، زنان معتاد و تحلیل مضمون.
مقدمه
در جامعۀ امروز، سوء مصرف موادمخدر در سيماي يک مسئله يا مشکل اجتماعي ظاهر شده است. اين آسيب اجتماعي، تعداد زيادي از زنان جامعه را متأثر کرده و بیش از پیش در حال تعامل با ساير آسيبهاي اجتماعي و تبديل شدن به يک تهديد اساسي و ساختار‌شکن است (قرباني، 1394: 154). بر اساس آمار جهانی، اعتیاد در زنان، عوارض خطرناک‌تری نسبت به مردان ایجاد می‌کند. برای مثال، فاصله زمانی نخستین تجربه مصرف موادمخدر و روان‌گردان تا تزریق در زنان، به طور متوسط دو سال به طول می‌انجامد؛ در حالی که این زمان در مردان حدود هشت سال است و با این حساب، زنان شش سال زودتر از مردان به وابستگی شدید که درمان آن سخت‌تر و عوارض جسمی، روانی و اجتماعی آن نیز به مراتب بیشتر است، کشیده می‌شوند (مجدی و انوری، 1403: 6). در این میان متأسفانه زنان وابسته به موادمخدر حتي بعد از درمان در مقايسه با جمعيت عادي، کيفيت زندگي پايينتري به خاطر طرد و انگ اجتماعی دارند (Bali, 2012).
همچنین پیامدهای اعتیاد زنان بر فرد، خانواده و جامعه، زیان‌‌‌بارتر از پیامدهای اعتیاد مردان است و خطرپذیری زنان در مقایسه با مردان در این زمینه به مراتب بیشتر است (Zolala et al., 2016). بدین سبب برای رهایی از این مشکلات، برخی از زنان معتاد برای بهبودی به مراکز ترک اعتیاد مراجعه می‌کنند و پس از بازپروری، وارد جامعه می‌شوند؛ اما پس از بهبودی نیز در روابط اجتماعی با مردم، مشکلات بسیاری دارند (بابایی‌فرد و حبیبیراد، 1397: 170).
برخي پژوهشها به طور خاص نشان ميدهد که افراد معتاد، تجربه روابط بینفردی و خانوادگي نامناسب داشتهاند، از جمله لاین و دیتلز5 (2011) نشان دادهاند که حمايت خانوادگي و ايجاد محيط مناسب در خانواده به طور معناداري باعث افزايش سلامت رواني معتادان و کاهش آسيبهاي مصرف در بيماران تحت درمان با متادون ميشود. همچنين نتايج پژوهشها نشان ميدهد که روابط بينفردي افراد معتاد، پس از اعتياد نيز متزلزل و آسيب‌پذير ميشود. از جمله گروسي و محمدي دولت‌آباد (1390) نشان دادهاند که تجربه ارتباطات زنان پس از اعتياد، درهم شکستگی روابط اجتماعي،
نامناسب شدن روابط خانوادگي و تحقير توسط ديگران است.
همان‌گونه که مشاهده ميشود، پژوهشها نشان ميدهد که معتادان زن، قبل و بعد از اعتياد دچار مشکلات متعددی هستند. اين مشکلات ارتباطی پيش از اعتياد، آنها را به سوي اعتياد کشانده و بعد از اعتياد ممکن است اعتياد را تشديد و مانع بهبود آن شود. با این حال در زمينه ارتباط میان مهارتهاي ارتباطي و آسیب‌های تعاملی ادراک‌شده زنان معتاد، قبل و بعد از اعتياد، تاکنون پژوهشهاي محدودی انجام شده است و کمتر محققی به این مهم پرداخته است. از اینرو با توجه به اهميت روابط بینفردی که در شکلگيري و يا بهبود اعتياد مؤثرند، لازم است تا پژوهشهايي براي شناسايي آسيبهاي تعاملي که به زخم‌ها و رنج‌هایی اشاره دارد که افراد از اطرافیان خود متحمل می‌شوند و یا به آنها وارد می‌کنند، در بین زنان معتاد انجام شود.
به نظر مي‌رسد که با توجه به عمق روابط بينفردي و نقاط تاريک و روشن آن، پژوهش کيفي که عمق موضوعات را مورد کنکاش قرار میدهد، براي بررسي آسيب تعاملي زنان معتاد، مناسب‌تر از پژوهشهاي کمي باشد. بنابراين مطالعه اين آسيبها به دقت و با روشهاي مناسب اکتشافي و عمیق ضروری است. از نتايج چنین پژوهشی ميتوان برای تدوين چارچوبهاي آموزشي به خانواده و والدين به منظور پيشگيري از اعتياد استفاده کرد. همچنین ميتوان برای تدوين چارچوبهاي دقيقتر درماني که آسيبهاي تعاملي را نيز مدنظر قرار ميدهد، استفاده کرد. از سوی دیگر نتايج اين پژوهش ميتواند مقدمات پژوهشهاي کمي در زمينة آسيبهاي تعاملي زنان معتاد را فراهم کند و به غناي متون پژوهشي و نظري اعتياد زنان کمک نمايد. از اين‌رو پژوهش حاضر بر آن شد که با توجه به ماهيت پژوهش به کمک روش تحليل مضمون به این سؤالات پژوهشی پاسخ دهد:
- آسيبهاي تعاملي زنان معتاد، پیش از ابتلا به اعتياد چیست؟
- آسيبهاي تعاملي زنان معتاد، پس از ابتلا به اعتياد چیست؟
مفاهیم حساس و دلالت‌های نظری
از آنجایی که ما انسان‌ها به صورت اجتماعی زندگی می‌کنیم، درك درست و دقیق رفتارهاي دیگران، نقش مهمی در زندگی‌مان ایفا می‌کند. ادراك، شامل آگاهی از رویدادها، مردم، اشیا و موقعیت‌ها میشود و مستلزم جست‌وجو، به دست آوردن و پردازش اطلاعات است. ادراك تعامل اجتماعی، فرآیند فعالی است که موجب فهم و درك رفتار دیگران میشود و داراي اشکال متفاوت مثبت و منفی است (صدری دمیرچی و صمدی فرد، 1396: 87). روابط اجتماعی امروزه در سه معنای میل با هم زیستن، عزم در دور هم جمع کردن افراد پراکنده و آرزوی انسجام محکم‌تر جامعه در کل به کار می‌رود. زندگی در جامعه، هر موجود انسانی را از بدو تولد در رابطة وابستگی متقابل با دیگران قرار میدهد و در مراحل اجتماعی شدن، همبستگی ستون تعاملات و روابط انسان اجتماعی را تشکیل میدهد. رابطة اجتماعی، پاسخگوی دو نیاز اساسی انسان اجتماعی است: یکی نیاز به حمایت در برابر ناملایمات زندگی و دیگری نیاز به بازشناسی، یعنی احترام به شخص در مقام انسان. از لحاظ این دو نیاز، انسان(ها) به دیگران و به جامعه وابسته است (بابایی فرد و حبیبی راد، 1397: 183).
در همین راستا تئوری‌های مختلفي به تبيين و علت‌یابی اعتياد و آسیب‌های اجتماعي پرداخته‌اند؛ از جمله تئوری كنترل اجتماعي، تئوری انتخاب عقلانی، تئوری پيوند افتراقي ساترلند6 و ديدگاه پديدارشناختي انحرافات اجتماعي. در اين پژوهش، نظريههای مربوط به شبكه، نظريه پاتنام7 و نيز نظريه تلفيقي سرمايه اجتماعي شبكه، كنترل اجتماعي غیر رسمی و انحراف (اعتياد)، مبنای كار خواهد بود. نظریه پاتنام، سرمايه اجتماعي را در آثار متعدد خود با سه مؤلفه (شبکه‌ها، هنجارهای همیاری و اعتماد) تعريف می‌نماید و بر این باور است که روابط و پیوندهای اجتماعی غير رسمي و اعتماد اجتماعي باعث کاهش جرم و انحرافات در افراد میشود. همچنین بر اساس رویکرد شبکه‌ها می‌توان اشاره کرد که شبكه هر فرد مبتني بر پيوندها و روابط شكل می‌گیرد. پيوندهايي كه هر فرد با اعضای شبكه خويش از جمله خويشان نزديك و دور، دوستان و همسايگان دارد، باعث میشود تا او در زندگي روزمره به ميزان قابل ملاحظه‌ای بتواند از حمایت‌های مختلفي كه اعضای شبكه برايش فراهم می‌کنند، استفاده كند. امكان دريافت حمایت‌های اجتماعي از سوی شبكه سبب می‌گردد تا افراد در صورت برخورد با مشكلات، توانمندی بيشتری برای مبارزه با آن داشته باشند. از همينروی برخي، شبكه اجتماعي را مترادف با حمايت اجتماعي در نظر گرفته، معتقدند كه شبکه‌های شخصي، عمدتاً افراد را در بحران‌های زندگي و گرایش به جرم و انحراف حمايت می‌کنند (جلیلیان، 1388: 113). به همین دلیل افراد در رابطه با دیگران تحت تأثیر نگرش و نظرهای آنها قرار می‌گیرند و ممکن است همین داشتن اعتیاد، نگرش افراد و نوع تعامل دیگران را با فرد تغییر دهد. در چنین حالتی به جای حمایت اجتماعی از طرف گروه، فرد از گروه رانده و گاه باعث برچسب و طرد اجتماعی شود.
نظریه‌های جامعه‌شناختی در حوزه اعتیاد به طور کلی به بررسی ساختارهای اجتماعی و رفتارهای اجتماعی می‌پردازد. این نظریات، رفتارهای انحرافی (مصرف مواد) را در یک بافت اجتماعی مطالعه می‌کنند. دیدگاه‌های اجتماعی اغلب مصرف مواد را محصول وضعیت‌ها و روابط اجتماعی می‌دانند که باعث ایجاد ناامیدی، ناکامی، محرومیت و احساس از خود بیگانگی در میان بخش‌های آسیب‌پذیر جمعیت می‌شوند. نظریه جامعه‌شناختی طرد اجتماعی که بر رابطه اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی تأکید دارد، بر این باور است که افرادی که دچار تجربه طرد می‌شوند، معمولاً احساس می‌کنند که مورد پذیرش و محبت خانواده و اطرافیان نیستند و از محرومیت‌هایی که مستقیم یا غیر مستقیم دچار می‌شوند، آسیب زیادی می‌بینند (مجدی و انوری، 1403: 12).
طرد اجتماعی، وضعیتی است که طی آن، افراد درون یک جامعه احساس انزوا نموده، گروه را یا جدی تلقی نمیکنند و یا اقدام به ترک گروه می‌نمایند. در چنین وضعیتی، افراد از اکتساب حقوق و منافعی مانند شغل، مسکن، مراقبت بهداشتی، آموزش و مهارت‌آموزی که به طور معمول باید جامعه در اختیار اعضای خود قرار دهد، با شکست مواجه می‌شوند و این زمینه‌های طرد فرد از گروه و در ادامه، گرایش آنان به مصرف موادمخدر را در پی دارد. پذیرش و طرد افراد توسط اطرافیان، اثرات عمیقی روی رفتار آنها دارد. بدگویی، عدم معاشرت، کم‌محلی، تمسخر و طعنه، انگشت‌نمایی، بی‌آبرویی و بدنامی، شرم، تمایل به تنهایی، احساس انگشت‌نمایی و حساس بودن نسبت به رفتارهای سایرین نیز از سازوکارهای تشدیدکننده طرد اجتماعی است که برخی از سوی جامعه و برخی از سوی فرد دچار طرد، اعمال میشود و بیش از پیش فرد را در ورطه جدایی از جامعه و طرد اجتماعی فرو می‌برد و در نهایت موجب بروز پیامدهای گوناگونی در روابط اجتماعی و احساسات فردی میشود (Chen et al, 2017؛ Zinn et al, 2017؛ طالب‌پور، 1402: 39).
یکی از نظریه‌هایی که ابتدا در حوزة روانشناسی مطرح شد و سپس توسعه یافت و در جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی هم استفاده میشود، رویکرد تحلیل شبکه است. در این رویکرد، با تمرکز بر روابط گروهی و مشخصه‌های ساختاری شکل‌بندی‌های اجتماعی، روابط اجتماعی همچون سنگ‌بنای ساختارهای اجتماعی در نظر گرفته میشود. درون سنت شبکه، سه رویکرد همبستگی اجتماعی، شبکه اجتماعی و حمایت اجتماعی قرار دارد. رویکرد همبستگی اجتماعی بر محدودة شبکه شخصی و نوع روابط و تلاش‌هایی متمرکز است که میزان همبستگی یک شخص درون جامعه را تعیین می‌کند. در رویکرد شبکة اجتماعی نیز بر ساختار رسمی و روابط موجود در شبکه تأکید میشود. در این رویکرد، نزدیکی شبکه، نامتجانس بودن شبکه، دامنة شبکه که شبکه به آن تعلق دارد و چندکاربردی بودن روابط، اهمیت زیادی دارد. در نهایت در رویکرد حمایت اجتماعی، تمرکز بر کیفیت روابط است (بابایی فرد و حبیبیراد، 1397: 180).
روش پژوهش
روش اين پژوهش، در زمره پژوهشهای کيفي از نوع تحليل مضمون (Braun & Clarke, 2006) است. جامعه آماری این پژوهش متشکل از کليه زنان معتاد شهر اصفهان است. نمونه آماری تحقیق حاضر زنان وابسته به مواد بوده که در مرکز ترک اعتياد زنان شهر اصفهان در خرداد و تير سال 1403 پذيرش شدهاند. بنابراين شرکتکنندگان پژوهش به شکل هدفمند انتخاب و مورد مصاحبه نيمهساختاريافته قرار گرفتند. شرط ورود به مصاحبه اعتیاد، زن بودن و پذیرش شدن در مرکز ترک اعتیاد شهر اصفهان بود. به منظور رعایت اخلاق پژوهش، موضوع تحقیق برای زنان توضیح داده می شد و در صورت تمایل با آنها مصاحبه انجام می‌گرفت. حجم نمونه در پژوهشهای کیفی، بستگی به اشباع نظری دادهها دارد. فرایند اشباع نظري در خدمت دستیابی به اطلاعات بیشتر براي حل معما و تکمیل پازل قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر اشباع نظري، زمـانی رخ میدهد که داده ها تکرار شده و محقق و نسبت به تبیین نظري تحقیق مطمئن شود. در این مطالعه با انجام مصاحبه با تعداد 8 نفر، دادهها به اشباع نظری رسید که حجم
نمونه هم شامل همین تعداد است.
سؤالات مصاحبه بر اساس تجارب متخصصان اعتیاد در زمينه آسيبهاي تعاملي و مبانی و حساسیت‌های نظری آماده شد. اين سؤالات به طور کلي تعاملات فرد و نوع ارتباطاتش را طي مراحل رشد ارزيابي ميکرد. که شامل تعامل با خانواده، تعامل با جامعه، تعامل با دوستان و نزدیکان، تعامل با همکاران و تعامل با دیگران مهم بود. چند نمونه از این سؤالات عبارتند از «از رابطتت با خواهر و برادرت بگو، چطوري بود؟ میخام بيشتر درباره ارتباطات بدونم، به‌خصوص ارتباطات و مشکلاتت تو مدرسه، تو خونه، تو کوچه، از خاطراتت برام بگو؟ با دوستات، با ديگران، با پدر و مادرت و خواهر و برادرت، چه مشکلاتي داشتي؟ تو محل کارت، با کي بيشتر جور بودي. اونم معتاد بود يا نه؟ رابطت با اون در چه حدي بود؟»
در کل به طور متوسط 67 سؤال پرسیده شد، اما بسته به شرکت‌کننده و پاسخهای وی، برخی سؤالات حذف و یا سؤالاتی اضافه شد. جلسات مصاحبه در فضايي آرام و مورد توافق مصاحبه‌کننده (پژوهشگر) و مصاحبه‌شونده از لحاظ مکاني و زماني در مرکز ترک اعتياد زنان برگزار شد. هر مصاحبه به طور متوسط حدود 90 دقيقه انجام شد. قابل ذکر است که اصول اخلاقی در پژوهش مبنی بر کسب رضایت از افراد شرکت‌کننده، اصل رازداری و گمنامی، حفظ حریم خصوصی در روند مصاحبه، ارائه نتایج به صورت کلی در اختیار شرکتکنندگان در صورت تمایل رعایت شد.
برای تحليل دادهها از روش تحليل مضمون براون و کلارک (2006) استفاده شد که شامل شش مرحله است:
1. آشنا شدن با دادهها: ابتدا پژوهشگر، کليه مصاحبههاي ضبط‌شده را پس از انجام هر مصاحبه، روی کاغذ آورده، به دست‌نويس تبديل کرد. کلیۀ صداها، نفسها، اشکها، لبخندها، حسرتها و حالات مهم چهره و هرگونه حالت جسماني که ميتوانست بار معنايي داشته باشد، يادداشت شد. در اين مرحله، پژوهشگر و يک متخصص کدگذاري به همراه استاد و به طور مجزا هر يک چندين بار دادهها را مطالعه کردند. در اين مرحله هر سه، پيش‌داوريهاي خود را تحت نقشه ذهني خود نسبت به زنان معتاد آماده کردند و متوجه شدند که آنان، دانش بسيار اندکي نسبت به آسيبهاي تعاملي به طور دقيق و مشروح دارند. در اين مرحله، محققان هر يک به طور جداگانه خردهتحلیلهای خود را از مصاحبههاي روی کاغذ آمده و از دادههاي خام که آنها را تحت تأثير قرار داده و آنچه ياد گرفته بودند، يادداشت ميکردند.
2. توليد کدهاي اوليه: در اين مرحله، واحدهاي معنادار مرتبط با آسيبهاي تعاملي مشخص شد و ساير جملههای اضافي حذف شد. در اين مرحله نيز محققان و متخصص کدگذاري در کنار هم طي جلساتي، کدگذاريهاي مرتبه اول را بررسي ميکردند و برخي از موضوعات به خردهتحلیلهای محققان اضافه ميشد.
3. جست‌وجوي مضامين: در اين مرحله، محققان و کدگذار کوشيدند تا کدهاي مرتبة اول مشابه را با عنوان کدبندي مقدماتي در مقولههاي سازمان‌دهنده دادهها دستهبندي کنند.
4. بررسي مضامين: طي جلسات مختلف و بازبيني مصاحبهها و کدبنديهاي اوليه و مقولهبنديهاي سازمان‌دهنده به‌تدريج مقولههاي هستهاي پديدار شد. در اين مرحله، برخي مقولهها تغيير نام داد و برخي کدبنديهاي اوليه در مقولههاي سازمان‌دهنده جابه‌جا شد.
5. تعريف و نام‌گذاري مضامين: در اين مرحله، استاد راهنما، طرح تماتيک برگرفته از کدبندي مرتبه اول و مقولههاي سازمان‌دهنده را با جاگذاري در مقولههاي هستهاي استخراج کرد و طي جلسهاي، محققان و کدگذار در يک توافق کلي درباره آن به تأييد نهايي رسيدند.
6. آماده‌سازي گزارش: در نهايت گزارش نهايي تهیه شد.
یافتههای پژوهش
در این بخش از پژوهش، یافته‌ها در دو بخش توصیفی و تحلیلی ارائه میشود. در جدول (1)، مشخصات زنان معتاد نمونه آماری آمده است که بر مبناي اشباع نظري انتخاب شدهاند. ذکر این نکته حائز اهمیت است که افراد انتخابشده از طبقات اجتماعی، تحصیلات و سنین مختلف هستند. به منظور حفظ اطلاعات افراد، از کدگذاری استفاده شده و از اعلام نام مصاحبه شوندگان پرهیز شده است.
جدول 1- ویژگی‌های شرکتکنندگان در پژوهش
نفرات | سن | تحصيلات | وضعيت تأهل | محل سکونت | مشخصات خانواده |
اول | 41 | ديپلم | متأهل | روستا | ده نفر (دو خواهر ناتني و شش برادر، مادر و ناپدري)، در روستا زندگي ميکردند و اوضاع مالي خوبي نداشتند. چهار ساله بود که پدرش در سانحه تصادف فوت کرد و شاهد اين سانحه بوده و به سرش هم ضربه خورده و جفت پاهايش شکسته است. مادرش با فردي که موادفروش بود، ازدواج مجدد کرده است. دوتا از برادرانش معتاد هستند. در سال 76 در سن 22 سالگي ازدواج کرده که از او طلاق گرفته است. در سال 80 در سن 26 سالگي با پسردايي ناتني‌اش ازدواج کرده که حاصل اين ازدواج، يک دختر است. همسرش در زندان و خودش شش سال کارتنخواب بوده است. |
دوم | 38 | ديپلم | مطلقه | اصفهان | دوازده نفر (پدر، مادر، نه خواهر و يک برادر)، به خاطر مشکلات خانوادگي در سن شانزده سالگي به اجبار ازدواج کرده و با خانواده همسرش زندگي ميکرده است. آنها جنگ‌زده بودند و در اردوگاه زندگي ميکردند. بعد 5-6 ماه از ازدواجشان، همسرش به سربازي رفته و او باردار بوده. به خاطر رفتار بد خانواده همسرش، سه بار خودکشي کرده است. در سن هجده سالگي طلاق گرفته و حضانت فرزندش را به همسرش دادهاند. با مادرش، رابطه خوبي نداشته، از خانه فرار کرده و با دوستاني آشنا شده که اهل خلاف و مصرف‌کننده مواد بودند. بعد یک سال پيش مادرش برگشته، فروشنده و مصرف‌کننده مواد است. |
سوم | 32 | ديپلم | مطلقه | ميمه | خانواده هشت نفره (پدر، مادر، پنج خواهر و يک برادر)، مادرش در یازده سالگي ازدواج کرده و با پدرش پانزده سال اختلاف سني دارند. پدر خانواده، راننده اتوبوس بوده و در تهران زندگي ميکردند. به خاطر تصادف پدرش که منجر به مرگ کسي شد و بابت پرداخت ديه، وضع مالي خانواده بد شده و مجبور شدهاند چند سالي به ميمه، زادگاه مادرشان بروند. پدر و مادرش در نانوايي کار ميکردند. در سن 26 سالگي ازدواج کرده که همسرش مصرف‌کننده مواد بوده، بعد از چهار سال از همسرش جدا شده و با مادر و برادرش که مصرف‌کننده هستند، زندگي ميکند. |
چهارم | 32 | سيکل | متأهل | اصفهان | در دوازده سالگي ازدواج کرده و چهار فرزند دارد. در روستا زندگي ميکردند. پدرش دو تا زن داشت که با هم زندگي ميکردند. جمعاً پانزده تا خواهر و برادر هستند. پنج سال با خانواده شوهر زندگي ميکرده، بعد از آن به اصفهان آمده است. شش سال با همسرش در کارخانه کار ميکرده و شش سال مواد مصرف ميکند. بیست روزه که زايمان کرده و بچههايش دوقلو هستند و شوهرش او را براي ترک، اينجا آورده است. |
پنجم | 27 | کارشناسی | مجرد | اصفهان | خانواده چهار نفره (مادر، يک خواهر و يک برادر). پدرش اعتياد داشته، هشت ساله بوده که پدرش به خاطر ناتواني‌اش در ترک و بدهيهايي که به بار آورده، خانه را ترک کرده و تا حالا هيچ خبري از او ندارند. به علت ناتواني در تأمين هزينه‌ها، خواهرش پيش مادربزرگش و برادرش پيش خاله‌اش رفته‌اند و او پيش مادرش مانده است. مادرش سر کار ميرفته که بعد چند ماه، بچههايش را پيش خودش ميآورد. مدت چهار ساله که با پسري رابطه دارد و حدود شش ماهه که شيشه مصرف ميکند. |
ششم | 31 | ديپلم | متأهل | اصفهان | در شانزده سالگي ازدواج کرده. يک ماه بعد از عروسي همسرش براي کار به شهرستان مي‌رود و هر دو يا سه ماه برمي‌گشته و او پيش خانواده شوهرش زندگي ميکرده. به خاطر اختلاف با خانواده همسرش، پيش مادر و برادرش که مصرف‌کننده بوده مي‌رود. با پسر همسایه که معتاد است، رابطه دارد. |
هفتم | 28 | اول راهنمايي | مطلقه | خميني شهر | دوازده سالگي ازدواج کرده و یک دختر نه ساله دارد و فرزند دوم او به خاطر مصرف مواد سقط شده است. چهارده سال با همسرش که او هم مصرف‌کننده بوده، زندگي کرده. چهار سال قهر بوده و دو سال است که طلاق گرفته است. دخترش پيش خانواده شوهرش است. بعد از جدايي از همسرش، تنها زندگي ميکند و از راه دزدي و تن‌فروشي امرار معاش ميکند. |
هشتم | 30 | اول راهنمايي | متأهل | خميني شهر | هفده سالگي ازدواج کرده، شوهرش در يک کارخانه کار ميکرده و مصرف‌کننده مواد بوده است. شش ساله که مواد مصرف ميکند. در زمان مصرف، باردار شده و دو دختر دوقلو هشت ساله دارد. زايمان زودرس داشته، خانواده همسرش متوجه اعتياد او شدند و او را براي ترک به اينجا آوردند. دو خواهر و دو برادر دارد که همه مصرف‌کننده هستند. مادرش مصرف‌کننده بوده که ترک کرده است. |
یافتههای تحلیلی
در این بخش بر مبناي کدگذاری‌های متفاوت و تحلیل مضمون کـه محقق انجام داده، در قالب مدل 1، نتایج حاصل از مصاحبه زنان معتاد درباره آسیب‌های تعاملی ادراک‌شده آنها آمده است. در نهایت 602 عبارت استخراج شده از مصاحبهها در 54 مضمون اولیه و سپس در 9 مضمون سازمان‌دهنده (آسیب‌های تعاملی مادرانه، آسیب‌های تعاملی پدرانه، آسیب‌های تعاملی خانوادة هسته‌ای، آسیب‌های تعاملی خانوادة گسترده، آسیب‌های تعاملی با خواهران و برادران، ضعف‌های مهارتی، رفتارهای تکانشی تعاملی، آسیب‌های دوران مدرسه و آسیب‌های اجتماعی آسیب‌زا) و 4 مضمون نهایی (آسیب‌های تعاملی ناشی از زیرسیستم والدین، آسیب‌های تعاملی ناشی از آسیب‌های خانوادگی، آسیب‌های تعاملی ناشی از مشکلات درون روانی، و آسیب‌های تعاملی اجتماعی) دسته‌بندی شدند.
شکل 1- تحلیل تماتیک آسیب‌های تعاملی
[1] * کارشناسارشد روانشناسی عمومی، واحد اصفهان (خوراسگان) دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
s.mohammadi1390@gmail.com
[2] ** نویسنده مسئول: استادیار گروه روانشناسی، واحد اصفهان (خوراسگان) دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
Z.yousefi1393@yahoo.com
[3] *** کارشناسارشد روانشناسی بالینی، واحد اصفهان (خوراسگان) دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
leilahashemi.psy@gmail.com
[4] **** کارشناسارشد مدیریت آموزشی، واحد اصفهان (خوراسگان) دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
kiani@kfusf.ac.ir
[5] .Lin & Detels
[6] . Sutherland
[7] .Putnam
آسیب‌های تعاملی ناشی از زیرسیستم والدین شامل آسیب تعاملی مادرانه و آسیب تعاملی پدرانه است. آسيبهاي تعاملي مادرانه، از دیگر مقولههاي سازمان‌دهنده بود که به بررسي اين مطلب ميپردازد که در يک خانواده، چه اندازه ارتباطات مخرب بين مادر و فرزند ميتواند باعث آسيب شود. اعتياد، متارکه يا ﻣﺸﻐﻠﻪ زﻳﺎد مادر در اين خانوادهها، باعث شده که بر کارهاي فرزند خود نظارت نداشته، نسبت به تحصيل فرزندان خود بي‌تفاوت گردند. اعمال سبک والديني سهل‌انگارانه يا کنترل‌کننده و رفتار خشن و تندخو و تنبيه‌کننده نسبت به اين دختران موجب عدم صميميت دختر با مادر و نداشتن روابط محبت‌آميز با او گشته و باعث آسيب در تعاملات دختر با مادر شده بود. در واقع بيتوجهي والدين نسبت به نيازهاي فرزند و عدم صميميت بين اعضاي خانواده موجب ميگردد تا اين دختران دچار احساس ناامني گردند و اين ناامني در کنار ضعف زيرسيستم والديني باعث شده بود تا فرزند برای پر کردن خلأ عاطفي، از منزل و مدرسه فرار کند و جذب باندهاي انحراف شده، به ارتکاب جرائم مختلف از جمله اعتياد تن دهد.
آسيبهاي تعاملي پدرانه به بررسي اين مطلب ميپردازد که در يک خانواده، چه اندازه ارتباطات مخرب بين پدر و فرزند ميتواند باعث آسيب شود. وجود پدر يا ناپدری بيمسئوليت در خانواده، غيبت‌هاي ادواري، فوت يا مفقود شدن پدر باعث شده بود نظارت و رابطه مناسب او ﺑﺎ اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده به‌ويژه فرزندان کاهش يابد. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ به علت حضور نداشتن ﭘﺪر، داﯾﺮة رواﺑﻂ ﺑﺎ ﺑﺴﺘﮕﺎن، دوﺳﺘﺎن ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﻣﺤﺪود شده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي آن، اﻧﺰواي ﺧﺎﻧﻮاده و ﮐﺎﻫﺶ روابط اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ. توهين و خشونت پدر با فرزندان، موجب بيزاري فرزند از پدر شده، در تعامل با پدر دچار آسيب گرديده و در نهايت به اعتياد پناه برده‌اند. وجود ناپدري در خانواده که به امر خرید و فروش مواد مشغول بوده، يا با فروشندگان مواد در تماس است، خطرهای جدي براي امنيت و سلامت فرزندان خانواده ايجاد کرده و زمينه آشنايي فرزندان با مواد و ارتباط با افراد توزيع‌کننده مواد را فراهم نموده بود.
آسیب‌های تعاملی ناشی از آسیب‌های خانوادگی نیز شامل آسیب‌های تعاملی خانوادۀ هسته‌ای، آسیب‌های تعاملی خانوادة گسترده، آسیب‌های تعاملی با خواهران و برادران است. مقولة سازمان‌دهنده آسيبهاي تعاملي خانوادة هستهاي به آسيب‌هايي اشاره دارد ﮐﻪ نشان میدهد در ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮادة هسته‌ای، ﭼﻪ ﺗﻌﺎﻣﻼﺗﯽ می‌تواند زمینه‌ساز ﺑﺮوز آسیب‌هایی در زﻧﺎن ﻣﻌﺘﺎد شود. براي مثال ازدواج در سنين بسيار پايين، ازدواج شتاب‌زده و يا اجباري و فقدان علاقه میان زن و شوهر، باعث عدم ارتباط مناسب همسران شده، در نتيجة ارﺗﺒﺎط ﻣﻨﻔﻲ، راهبرد مقابله لجبازي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داده و به مصرف مواد روي آورده و اين باعث آسيب در تعاملات بين اعضاي خانواده هستهاي شده است. سوءظن داشتن و بي‌علاقگي، بيتوجهي شوهر به خواسته‌هاي همسر و وقت‌گذراني مداوم شوهر با دوستانش در اين خانوادهها وجود داشت که باعث آسيب در تعاملات زن و شوهر شده و زمينه را براي گرايش زن به ارتباط با افراد بزهکار به‌ويژه مردان معتاد فراهم نموده است. همچنین باورهاي غلط درباره اعتياد و ناآگاهي همسران از عوارض اعتياد موجب گرايش زنان به مصرف مواد و يا ايجاد آسيب در تعاملات خانوادة هستهاي شده بود. طلاق و جدايي زن از همسر، از عواملي است که در ارتباطات اين زنان با خانواده اصلي خود خدشه وارد کرده و اثرات ﻧﺎﮔﻮاري را ﺑـﺮ زوﺟـﯿﻦ ﺑـه‌وﯾﮋه زن ﺑـﺮﺟﺎي ﮔﺬاشته بود، ﺑﻪﺣﺪي ﮐﻪ زن ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻼت روﺣﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﻃﻼق ﺑـﻪ اﻋﺘﯿـﺎد ﮔـﺮاﯾﺶ یافته بود. همچنین نداشتن رابطة خوب با خانوادة همسر و داشتن خانوادة همسر مداخله‌گر، باعث ايجاد اختلال در کارکرد و تعاملات خانوادة هستهاي شده است.
يکي ديگر از مقولههاي سازمان‌دهنده، مقولة آسيبهاي تعاملي خانوادة گسترده است ﮐﻪ ﻧﺸﺎن داد ﭼﻪ آﺳﯿﺐﻫﺎي تعاملي در يک خانواده گسترده در ارتباط با زنان معتاد وجود داشته و يا ميتواند به وجود آيد. آسيبهاي تعاملي اين زنان نشان داد که بسياري از اين زنان، مربوط به خانوادههايي بودند که خانواده آنان با خانواده گسترده، ارتباط و صميميت مناسبی نداشتند و گاه فاقد ارتباط خانوادگي با بستگانشان بودند، به طوري که خانواده در يک وضعيت انزواي فاميلي به سر ميبرد. همچنين آزار و اذيت از طرف يکي از اعضاي خانواده و وجود يک فرد معتاد در خانواده گسترده و ﺗﻌﺎﻣل زنان ﺑﺎ آنان ﻣﻮﺟﺐ شده بود که آنها در ﻣﻌﺮض اﻃﻼﻋﺎت و ﺗﺠﺎرب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻮادﻣﺨﺪر ﻗﺮار ﮔﻴﺮند که آسيب جدي در تعاملات فرد با خانواده و ديگر اعضاي جامعه داشته است.
سومين مقوله سازمان‌دهنده آسيبهاي تعاملي خانوادگي، آسيبهاي تعاملي با خواهران و برادران بود که نشان میدهد ﺧﻮاﻫﺮان و ﺑﺮادران در ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ از ﺗﻌﺎﻣﻞ و ارﺗﺒﺎط ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و ﻣﯿﺰان کاستی‌ها در اﯾﻦ ﺗﻌﺎﻣﻼت ﺑﺎ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﺑﺮاي آﻧﺎن آﺳﯿﺐ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد. در چنين خانوادههايي، نبود صميميت و ارتباط سالم بين والدين و اختلافات شديد بين پدر و مادر ميتواند به عنوان الگويي در روابط خواهران و برادران باشد. به هر حال آسيبهاي تعاملي اين زنان نشان داد که بسياري از زنان، متعلق به خانوادههايي بودند که تفاوت نگرش والدين به‌ویژه مادر در رفتارهاي متناسب با نقش جنسيتي وجود داشته، علي‌رغم وجود علاقه در اين دختران به کارهاي پسرانه، مخالفت‌ها و محدودیت‌هایی از جانب پدر و مادر وجود داشته است که زمينه حسادت خواهران نسبت به برادران را فراهم می‌نمود.
در اين خانواده‌هاي متشنج، معمولاً يک فرزند معتاد زندگي ميکرد که ارتباط آنها ميتوانست عامل دسترسي اين دختران به مواد را فراهم نمايد که همگي در کنار هم حکايت از ضعف زيرسيستم والديني داشت. همچنين صميميت و روابط با فرزندان و بين فرزندان که موجب تجربه امنيت در آنان ميگردد، ضعيف شده بود که اين عوامل، منجر به قوت گرفتن روابط با افراد غريبه از جمله معتادان شده، زمينۀ اعتياد آنان را فراهم کرده بود.
تحليل مضمون مصاحبهها مشخص کرد که یکی دیگر از مقولههاي اصلي، آسيبهاي تعاملي ناشي از مشکلات درونرواني بود. علت انتخاب اين عنوان آن بود که زنان معتاد، آسيبهاي تعامليای داشتند که ناشي از اختلالات رواني خودشان بود که ميتوانست ريشه ژنتيکي و يا محيطي يا هر دوي آنها باشد. اين ويژگي‌هاي روان‌شناختی فرد را مستعد سوق یافتن به سمت مواد ميکند. اين مقوله حاوي دو مقوله سازمان‌دهنده بود که عبارت بودند از رفتارهاي تکانشي و ضعف‌هاي مهارتي. مقوله سازمان‌دهنده رفتارهاي تکانشي به اين دليل انتخاب شد که زنان معتاد، رفتارهايي را بروز مي‌دادند که ناشي از صفات تکانشوري آنان بود، بدون آنکه به عاقبت رفتارهاي خود انديشه کنند؛ مانند حواس‌پرتي و بازيگوشي، تهيه مواد از طريق هم‌خوابگی، داشتن رابطة جنسي خودخواسته قبل از بلوغ، دزدي، فرار از خانه و لجبازي و مقابله‌جویی که در مجموع فرد را ميتوانست به يک شخصيت ضد اجتماعي تبديل کند. در واقع فرد در کنار آسيبهاي تعاملي، دست به اقداماتي ميزد که ميتوانست او را مستعد مواجه شدن با آسيبهاي اجتماعي نمايد.
ضعف‌هاي مهارتي، مقولة سازمان‌دهنده ديگري در مقوله هستهاي آسيبهاي تعاملي ناشي از مشکلات درونرواني بود. در اين مقوله، ناتواني در دوست‌يابي، انزوا و گدايي باعث شکلگيري تعاملات آسیب‌زا ميشد؛ همچون نداشتن دوست در مدرسه، گوشه‌گيري در مدرسه و گدایی کردن.
چهارمين مقولۀ هستهاي برآمده از تحلیل دادهها، مقولة هستهاي آسيبهاي تعاملي اجتماعي بود که اشاره به آسيب‌هايي دارد که در ارتباط با تعاملات فرد با جامعه به وجود ميآيد و ميتواند در اعتیاد آنان نقش داشته باشد. در اين مقوله، دو مقوله سازمان‌دهنده وجود دارد که عبارتند از آسيبهاي اجتماعي و آسيبهاي دوران مدرسه. براي مثال در مقولۀ سازمان‌دهنده آسيبهاي اجتماعي، زماني که فرد حمايت عاطفي خانواده خود را از دست داده، به افراد غريبة معتاد اعتماد کرده و با آنها ارتباط برقرار کرده بود. اﯾﻦ موضوع، زﻣﯿﻨﻪ ﻓﺮار آنها را از ﺧﺎنه ﻓﺮاﻫﻢ آورده، ناگزير در خانۀ افراد معتاد و پاتوق‌ها ساکن شده بود. اين زنان به علت اعتياد و بيکاري و برای تأمين ﻣﺨﺎرج زﻧﺪﮔﯽ و مواد مصرفي، به روﺳـﭙﯽﮔـﺮي و ﯾﺎ دزدي روي آورده، گاهي تجاوز جنسي را پس از فرار از خانه تجربه کرده بودند. اين تجارب آزاردﻫﻨﺪه و فرار از خانه، در تعاملات آنان بر تشدید اعتیاد آنان مؤثر بود.
مقولۀ سازمان‌دهنده دیگر شامل آسيبهاي تعاملي اجتماعي است که مرتبط با آسيبهاي دوران مدرسه است که به بررسي تأثيرات و تعاملات ناسالم و مخرب در مدرسه ميپردازد. روابط ضعيف با همکلاسيها و کناره‌گيري از شرکت در فعاليت‌هاي داخل مدرسه که ميتواند ناشي از ضعف مهارتي در دوست‌يابي باشد، وجود رفتارهاي تکانشي به‌ويژه بازيگوشي و رعايت نکردن قوانين مدرسه و نزاع و درگیری با همکلاسيها، ضعف در يادگيري و بيعلاقه بودن به درس و مدرسه، عدم پيشرفت درسي و انجام ندادن تکاليف به علت وجود مشکلات در خانواده، از عوامل ترک تحصيل و دور شدن اين دختران از مدرسه بود. علاوه بر اين بيتوجهي مادر به تحصيل فرزندان می‌توانست ناشي از بي‌سوادي و يا مشغله زياد وي باشد. ازدواج در سنين پايين و ازدواج اجباري دختران در این خانوادهها و تنبيه بدني در مدرسه توسط معلم‌ها، باعث بيزاري آنان از درس و مدرسه و ترک تحصيل شده، زمينه را براي ارتباط با افراد ناباب به‌ويژه معتادان فراهم نمايد. اين مقوله سازمان‌دهنده نشان ميدهد که مدرسه به عنوان خانه دوم دانشآموزان، قادر به کنترل اوضاع دانشآموزان در معرض خطر يا در ميدان خطر نيست يا حداقل برنامهاي براي اين دانشآموزان ندارد. به اين ترتيب اين دختران در مدرسه نيز عاقبت بهتري نسبت به خانه ندارند، زیرا در مدرسه نيز به علت ضعف تحصيلي به حاشيه رانده ميشوند. بنابراین مدرسه نيز نتوانسته بود واسطهاي براي بازيابي امنيت در نوجوان و يا بهبود وضعيت در خانواده شود؛ شايد به علت اينکه مدرسه براي خود چنين رسالت پرورشيای قائل نيست. به اين ترتيب در مدرسه نيز اين دختران در معرض آسيبهاي تعاملي قرار ميگيرند که بخشي از آن مربوط به اين نکته است که شايد مدرسه به عنوان يک شخصيت حقوقي يا در رسالتهايش، اينگونه دانشآموزان تعريف نشدهاند و شايد از لحاظ قانوني، وجاهت قانوني لازم را ندارند تا بتوانند چنين مداخلاتي را داشته باشند و يا اساساً از امکانات انساني و مالي آن برخوردار نيستند.
بحث و نتیجه‌گیری
پژوهش حاضر با هدف بررسی آسيبهاي تعاملی انجام شد. نتايج تحليل مضمون نشان داد که آسيبهاي تعاملي زنان معتاد در چهار مقولة هستهاي دستهبندي ميشود که عبارتند از: آسيبهاي تعاملی ناشي از آسيبهاي خانوادگي، آسيبهاي تعاملي ناشي از زيرسيستم والدين، آسيبهاي تعاملي ناشي از مشکلات درون رواني و آسيبهاي تعاملي اجتماعي. هرچند پژوهشي تاکنون به آسيبهاي تعاملي زنان معتاد نپرداخته است، پژوهشهايي محدود و اندک در اين زمينه انجام شده است. از جمله گروسي و محمدي دولت‌آباد (1390) درباره علل اعتياد زنان، چن و گوتا (2015) درباره مشکلات دوران کودکی، پلتان و سللوسسای (2011) درباره انواع آزار جنسي و غفلت در دوران کودکي مطالعه کردند که همراستا با نتایج پژوهش حاضر است. علی‌رغم مطالعات قبلی، پژوهش حاضر حاوي نتايج و تلويحات مهمي است که در زير به آنها اشاره شده است:
1. ناتوانی/ مشکلات مادر در مدیریت خانواده، در نمونه حاضر زنان معتاد بررسی شده، فقدان یا غيبت‌هاي مکرر پدر از در خانه و ناتوانی مادر در مدیریت و نظارت اعضای خانواده و بالاخص دختران، احتمال، اعتياد دختران را افزايش ميدهد.
2. تعارضات درون خانواده، فقدان همدلی و یا حسادت بين خواهران و برادران، احتمال اعتياد زنان را افزايش ميدهد.
3. نداشتن روابط خانوادگي و فقدان تعامل مناسب با اقوام به عنوان يک حمايتگر
در مواقعي که زنان دچار مشکلات متنوع ميشوند، احتمال اعتياد زنان را افزايش دهد.
4. مشکلات تعامل با همسر، و روابط چالشی بین زوجین مانند داشتن همسر بدبين، بي‌عاطفه و بي‌علاقگی به همسر، احتمال اعتياد زنان را افزايش ميدهد.
5. داشتن تجربه تجاوز در دختران فراري و داشتن رابطه جنسي خودخواسته پیش از بلوغ، احتمال اعتياد زنان را افزايش ميدهد.
6. ناکارآمدی نظام آموزشی در نظارت و یاری دانش آموزان، ترک تحصيل و دور شدن از مدرسه و اینکه مدرسه قدرت کمک به دختران مستعد اعتياد را ندارد، احتمال اعتياد زنان را افزايش ميدهد.
7. در زمينه پرورشي براي پيشگيري از رفتارهاي پرخطر همچون اعتياد در زنان، در مدرسه اقدامات سازمان‌یافته‌ای وجود ندارد. این تلویحات خود تأییدی بر نظریهای مطرح‌شده در این زمینه مانند نظریه پاتنام، رویکرد تحلیل شبکه و نظریه طرد و گسیختگی اجتماعی است.
هرچند پژوهشهاي کيفي کمک ميکنند تا پژوهشگران به يافتههاي عميق‌تري دست يابند، به هر ترتيب اين پژوهش نيز همچون ساير پژوهشهای کیفی، محدوديت‌هايي داشت از جمله ماهيتاً نميتوان يافتههاي آن را تعميم داد. دیگر اینکه به علت محدوديت جامعه پژوهش، امکان بررسي تفاوتها بر اساس وضعيت اقتصادي، فرهنگي و سن شرکتکنندگان، ميسر نشد. با توجه به يافتههاي حاصل از پژوهش پيشنهاد ميشود:
1. پيشنهاد ميشود بستههاي آموزشي مبتني بر ايجاد روابط سالم خانوادگي و فاميلي به عنوان يک حمايتگر اجتماعي زنان در مواقع بحراني، برای آموزش به خانوادهها آماده شود تا از اين رهگذر از اعتياد زنان پيشگيري شود.
2. مشاوران مدارس و مربيان مهدکودک‌ها، بستههاي تربيتي مبتني بر بهبود روابط خواهران و برادران آماده کنند تا از اعتياد زنان در آينده پيشگيري شود.
3. برنامه‌هاي آگاه‌سازي والدين (به‌ويژه در خانواده‌های با وضعيت فرهنگي ضعيف) از تأثير ازدواج در سنین پايين و ازدواج‌هاي اجباري و شتاب‌زده و نقش آن در اعتیاد زنان تدوین گردد.
4. پيشنهاد ميشود بستههاي آموزشي مبتني بر بهبود روابط خانوادهها با دختران معتاد به منظور پيشگيري از پيامدهاي ناگوار اعتياد زنان، برای ارائه در کارگاه‌هاي آموزشي خانواده‌هاي معتادان آماده گردد.
بابایی‌فرد، اسدالله و لیلی حبیبیراد (1397) «تجربة زنان معتاد بهبودیافته از طرد اجتماعی در شهر قم»، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، سال بیستویکم، شماره 81، صص 167-189.
جلیلیان، فرشته (1388) «بررسي شبکه روابط/ پيوندهاي اجتماعي غير رسمي سالم و ناسالم در بين جوانان معتاد»، اعتیادپژوهی، شماره ۹، صص 106-130.
صدری دمیرچی، اسماعیل و حمیدرضا صمدی فرد (1396) «نقش همجوشی شناختی، ادراك تعامل اجتماعی و اجتناب شناختی در فرسودگی»، شناخت اجتماعی، سال ششم، شماره 2، صص 83-100.
طالب‌پور، اکبر (1402) «تبیین تأثیر طرد اجتماعی بر گرایش به مصرف موادمخدر در بین زنان»، مطالعات اجتماعی و روان‌شناختی زنان، سال بیستویکم، شماره 4، صص 36-63.
قرباني، ابراهیم (1394) «مروري بر متغيرهاي گرايش زنان به سوءمصرف موادمخدر و پيامدهاي آن»، فصلنامه سلامت اجتماعي و اعتياد، سال دوم، شماره 7، صص 151-175.
گروسي، سعیده و خدیجه محمدي دولت‌آباد (1390) «تبيين تجربة زيسته زنان وابسته به موادمخدر از پديدة اعتياد»، فصلنامه علمي-پژوهشي جامعه‌شناسي زنان، سال اول، شماره 2، صص 56-57.
مجدی، علی‌اکبر و علیرضا انوری (1403) «تحلیل رابطۀ طرد اجتماعی با ظرفیت‌های کارآفرینی اجتماعی در ترک اعتیاد زنان و دختران معتاد»، علوم اجتماعی، سال بیستویکم، شماره 3، صص 1-27.
Bali, V. (2012) Determinants of nonmedical use, abuse or dependence on prescription drugs and use of substance abuse treatment. Res Social Adm Pharm, 9: 287-276.
Chen, G., & Gueta, K. (2015) Child abuse, drug addiction and mental health problems of incarcerated women in Israel. International Journal of Law and Psychiatry, 39, 36-45.
Chen, W., Zhang, D., Pan, Y., Hu, T., Liu, G. & Luo, S. (2017) Perceived social support and self-esteem as mediators of the relationship between parental attachment and life satisfaction among Chinese adolescents. Personality and Individual Differences, 108, 98-102.
Lin, C., & Detels, R. (2011) Family support, quality of life and concurrent substance use among methadone maintenance therapy clients in China. Journal of Public Health, 125, 269-274.
Peltan, J., & Cellucci, T. (2011) Childhood sexual abuse and substance abuse treatment utilization among substance-dependent incarcerated women. Journal of Substance Abuse Treatment, 3, 215-224.
Zinn, A., Palmer, A. N. & Nam, E. (2017) Developmental heterogeneity of perceived social support among former foster youth. Children and Youth Services Review, 76, 51-58.
Zolala, F., Mahdavian, M., Haghdoost, A. A., & Karamouzian, M. (2016) Pathway to Addiction, a Gender-Based Case Study on Drug Use in the Triangular Clinic and Drop-in Center, Kerman, Iran. Int J High Risk Behav Addict, 5(2), e22320.
