مطالعۀ پیامدهای ورود مواد مخدر به زندانهای غرب کشور
محورهای موضوعی : پژوهش مسائل اجتماعی ایرانرشید احمدی فر 1 , عدنان حسینی 2
1 - دانشیار گروه آموزش علوم اجتماعی دانشگاه فرهنگیان تهران، ایران
2 - استادیار گروه روانشناسی دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
کلید واژه: مواد مخدر, ورود مواد به زندان, زندانی, زندانهای غرب کشور و پیامدهای منفی.,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر با هدف مطالعه کمی و کیفی پیامدهای ورود اقلام ممنوعه به داخل زندانهای ایران و ارائه راهکارهایی برای کنترل و کاهش انتقال اقلام ممنوعه به شیوه آمیخته انجام شده است. جامعۀ پژوهش شامل زندانهای غرب کشور است که از میان آنها به شیوه نمونهگیری در دسترس، پنج استان کردستان، ایلام، همدان، کرمانشاه و آذربایجان غربی که از بین تمامی زندانیها و عوامل حفاظت زندانهای پنج استان مورد مطالعه، به شیوه سهمیهای- تصادفی و با استفاده از فرمول کوکران، تعداد 242 نفر زندانی انتخاب شد و سپس بر اساس تعداد زندانیان اعلامی توسط سازمان زندانها و به صورت سهمیهای، حجم نمونه هر استان انتخاب گردید. برای جمع‌آوری دادهها از پرسشنامه محققساخته استفاده شد. نتایج بخش کمّی نشان داد که ورود، توزیع و استفاده از اقلام ممنوعه داخل زندانهای مورد مطالعه میتواند با پیامدهای گسترده منفی هیجانی از جمله احساس اضطراب و استرس، ترس و ناامنی مزمن، غم و افسردگی و ناامیدی، پدیدآیی افکار خودکشی و اقدام عملی به خودکشی و همچنین پیشنهاد همکاری در وارد کردن، توزیع و مصرف این اقلام ممنوعه برای گروه زندانیها همراه باشد. در بخش کیفی، عمدهترین دلایل ورود اقلام ممنوعه شامل وجود باندهای خلاف، ضعف قوانین، سودآوری ورود مواد و ضعف امکانات کنترل و بازرسی است. راهکارهای پیشنهادی، ذیل چهار گروه کلیِ عوامل فرهنگی (اشتغال و سرگرمی زندانیان)، سیاستهای کنترل و نظارت، عوامل مدیریتی و مسائل قانونی و آیین‌نامهای طبقهبندی شد. نتایج نشان داد که وجود انواع مواد مخدر در زندانها میتواند پیامدهای منفی گستردهای در ابعاد مختلف هم بر عوامل زندان و هم بر زندانیان داشته باشد.
Study of the Consequences of Drug Infiltration
Entering into Prisons in Western Iran
Rashid Ahmadifar*
Adnan Hosseini**
This study aims to quantitatively and qualitatively investigate the consequences of the infiltration of prohibited items, particularly narcotics, into Iranian prisons and to propose strategies for controlling and reducing their transfer. Employing a mixed-method approach, the research focused on prisons in western Iran. Through convenience sampling, five provinces—Kurdistan, Ilam, Hamedan, Kermanshah, and West Azerbaijan—were selected. A sample of 242 prisoners was chosen using stratified random sampling based on Cochran’s formula, proportional to the prisoner population reported by the Prison Organization. Data were collected via a researcher-designed questionnaire. Quantitative findings revealed that the entry, distribution, and use of prohibited items in the studied prisons are associated with extensive negative emotional consequences, including anxiety, stress, chronic fear, insecurity, sadness, depression, hopelessness, suicidal ideation, and attempts, as well as offers to collaborate in smuggling, distributing, and consuming these items. Qualitative results identified key reasons for the infiltration of prohibited items, including organized criminal networks, weak regulations, profitability of drug smuggling, and inadequate control and inspection facilities. Proposed solutions were categorized into four groups: cultural factors (e.g., prisoner employment and recreation), control and monitoring policies, managerial factors, and legal and regulatory measures. The findings indicate that the presence of narcotics in prisons has profound negative impacts on both prison staff and inmates across various dimensions.
Keywords: Narcotics, Drug Infiltration into Prisons, Prisoners, Prisons in Western Iran.
Introduction
Drug addiction is a pervasive social phenomenon and recognized social reality (Giddens, 1976; Anderson, 2016). It remains one of the most pressing challenges facing societies today (Gharehchahi et al., 2023). Historical analyses of drug misuse demonstrate that consumption and abuse have coexisted for millennia (Bagheri et al., 2023). Conceptually, addiction is a severe, chronic, neurological, and complex disorder influenced by genetic, physiological, and social factors (Mirzaei Moghaddam et al., 2023). The confined environment and interpersonal dynamics within prisons may predispose inmates to drug use (Marsden et al., 2020; Nordek et al., 2022; Capasso et al., 2021). Consequently, addiction, particularly the reasons for and consequences of drug infiltration into prisons, constitutes a critical issue.
The Prison Organization’s regulations explicitly address the smuggling of prohibited items into prisons in Articles 30, 31, 88, and 163. Failure to implement robust preventive measures incurs significant costs for inmates, their families, and society at large. In such circumstances, prisons deviate from their intended rehabilitative function, potentially transforming into environments that perpetuate criminal behavior (Foucault, 2011). Without effective monitoring strategies, particularly regarding movement within prisons, the institution risks becoming a “school” for crime rather than a mechanism for reform (Sotoudeh, 2010). Conversely, prisons that successfully prevent drug infiltration create safer, more adaptive environments, mitigating associated harms (Kolind & Duke, 2016). Despite ongoing efforts, the situation in Iranian prisons remains suboptimal, with narcotics infiltrating in significant quantities and varieties, posing a persistent challenge.
This study seeks to address three research questions:
What are the primary types of narcotics and methods of their infiltration into prisons?
What are the consequences of drug infiltration into prisons?
What strategies can mitigate this issue?
Theoretical Framework
Drawing on social control theory, deviant behavior results from
weakened social controls (Tosli, cited in Habibi, 2018). This theory posits that individuals are naturally inclined toward deviance unless restrained by social bonds. Weak or broken ties to social institutions remove societal constraints, increasing the likelihood of law-breaking (Turner, 2006). The theory emphasizes the role of self-esteem and positive self-concept as deterrents to deviance, expecting individuals to be active, self-regulating, and responsible agents capable of controlling their behavior and emotions.
Additionally, deviance is considered a learned behavior. Sutherland’s differential association theory suggests that criminal behavior is acquired through interactions within intimate groups, such as peers or family, rather than inherited (Robertson, 2010). Akers extends this by arguing that deviance persists when perceived as rewarding, reinforcing further deviant acts (Habibi, 2018). Bandura’s social learning theory similarly posits that deviant behavior is learned through interactions, particularly in small groups, where individuals adopt definitions of legal norms as appropriate or inappropriate, leading to law-breaking when exposed to norms favoring deviance (Schultz, cited in Habibi, 2018).
Methodology
This study adopts a mixed-method approach with a convergent triangulation design, collecting and analyzing quantitative and qualitative data separately before integrating findings (Delavar & Kushki, 2013). Quantitative data were gathered using a researcher-designed questionnaire, while qualitative data were collected through semi-structured interviews. The study population comprised prisoners in western Iranian prisons, with five provinces (Kurdistan, Ilam, Hamedan, Kermanshah, and West Azerbaijan) selected via convenience sampling. For the quantitative component, 242 prisoners (67 from Hamedan, 26 from Ilam, 48 from West Azerbaijan, 52 from Kermanshah, and 49 from Kurdistan) were selected using stratified random sampling based on Cochran’s formula, proportional to each province’s prisoner population.
Findings
The study revealed several key insights regarding methods of drug infiltration into prisons. First, swallowing remains the most prevalent method, despite being a well-known technique (RaeisiNejad, 2017; Kolind & Duke, 2016). This suggests that disrupting this method could significantly reduce drug infiltration, potentially due to inadequate advanced detection equipment or inconsistent enforcement by prison staff. Second, visitors play a significant role in smuggling drugs, particularly in Kermanshah and West Azerbaijan, indicating that some visits are orchestrated for smuggling purposes despite existing preventive measures (Asadifard & Hemmati, 2021). Third, both prisoners and prison staff identified inmates and visitors as primary actors in drug smuggling, with prisoners in most provinces (except Kurdistan) acknowledging their significant role. This consistency validates the data and highlights these groups as critical intervention points. However, some respondents suggested involvement of prison personnel, which, while not conclusive, warrants further investigation (Ghorbani et al., 2018).
Another finding concerns the inadequacy of penalties for drug smuggling within prisons. Both prisoners and staff noted that lenient or inconsistently enforced punishments fail to deter smuggling, as offenders anticipate leniency or loopholes (Hosseini, 2017). This underscores the need for stricter, consistently enforced regulations, updated penalties, and comprehensive training for staff and inmates to create a lawful and resolute prison environment.
Discussion and Conclusion
The infiltration of narcotics into prisons has far-reaching negative consequences, affecting inmates’ mental health, security, and rehabilitation prospects, while undermining the prison system’s purpose. Effective prevention requires multifaceted strategies, including enhanced detection technologies, stricter visitor screening, robust penalties, and cultural initiatives like prisoner engagement programs. By addressing these factors, prisons can better fulfill their rehabilitative mandate, reducing deviance and fostering safer environments.
References
Asadifard, M., & Hemmati, J. (2021) Identifying Factors and
Consequences of Illegal Weapons Use in Kermanshah Province. Journal of Disciplinary Management Research, 16(2), 73-101.
Bustani, E. (2012) Social Factors Affecting Recidivism and Crime Repetition Among Men with Emphasis on Prison Effects (Case Study: Yasuj Central Prison). MA Thesis, Payame Noor University, Tehran Center.
Delavar, A., & Kushki, S. (2013) Mixed Methods Research. Tehran: Editing Publications.
Dolan, K., Moazen, B., Noori, A., Rahimzadeh, S., Farzadfar, F., & Hariga, F. (2015) People who inject drugs in prison: HIV prevalence, transmission and prevention. International Journal of Drug Policy, 26, S12-S15.
Foucault, M. (2011) Discipline and Punish: The Birth of the Prison (N. Sarkhosh & A. Jahandideh, Trans.). Tehran: Ney Publications. (Original work published 1975).
Ghorbani, E., et al. (2018) Performance Evaluation of Drug Combat Units in Urmia Police Stations. Journal of Disciplinary Management Research, 13(2), 277-296.
Giddens, A. (1976) New Rules of Sociological Method. London: Hutchinson.
Hosseini, S.M. (2017) Preventive Strategies for Denying Prisoners Access to Drugs in QezelHesar Prison. MA Thesis, Applied Science University, Tehran Unit.
Martinez, R. (2006) History of Criminal Law in Europe (M.R. Goodarzi Boroujerdi, Trans.). Tehran: Majd Publications. (Original work published 1983).
Pourarin, F., et al. (2013) Hunger Strike: A New Action in the Structure of the Modern Prison (1925-1941). Social History Research, 3(1), 1-22.
Rahimi, M., et al. (2020) Presenting a Knowledge Management Model for Educational-Cultural Affairs in Tehran Province Prisons. Journal of Disciplinary Management Research, 13(2), 285-306.
Robertson, I. (2010) Introduction to Sociology (H. Behravan, Trans.). Mashhad: Astan Quds Razavi. (Original work published 1987).
Seif, A.A. (2012) Educational Measurement, Assessment, and Evaluation (5th ed.). Tehran: Doran Publications.
* Corresponding Author: Associate Professor, Department of Social Science Education, Farhangian University, Tehran, Iran.
** Assistant Professor, Department of Psychology, Farhangian University, Tehran, Iran.
اسدی‌فرد، محمد و جلال همتی (1400) «شناسایی عوامل و پیامدهای بهکارگیری سلاح غیر مجاز در استان کرمانشاه»، پژوهشهای مدیریت انتظامی، سال شانزدهم، شماره 2، صص 73-101.
باقری، معصومه و دیگران (1402) «مطالعه قوم‌نگارانه زمینه‌ها و بسترهای فرهنگی (هنجارها و باورهای عامیانه) مصرف مواد مخدر در استان خوزستان»، فصلنامه علمی اعتيادپژوهي، سال هفدهم، شماره 70، صص 289- ۳۱۴.
بوستاني، اسماعيل (1391) بررسي عوامل اجتماعي مؤثر بر بازگشت مجدد به زندان و تكرار جرم مردان با تأکید بر اثر زندان (مورد مطالعه: زندان مركزي ياسوج)، پایان‌نامه كارشناسي¬ارشد، دانشگاه پيام نور مركز تهران.
پورآرین، فواد و دیگران (1392) «اعتصاب غذا: کنشی نوین در ساختار زندان مدرن (1320-1304 ش)»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شماره اول، صص 1-22.
حبيبي، غلامحسين (1397) بررسي عوامل جرم‌شناختي مؤثر بر ارتكاب جرم زندانيان، پايان‌نامه كارشناسي¬ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد نراق.
حسینی، سید محسن (1396) بررسی راهکارهای پیشگیرانه از دستیابی زندانیان به مواد مخدر در قزلحصار، پایان‌نامه کارشناسی¬ارشد، دانشگاه جامع علمی- کاربردی واحد استان تهران (مرکز علمی کاربردی سازمان زندانها- تهران).
دلاور، علی و شیرین کوشکی (1392) روش تحقیق آمیخته، تهران، ویرایش.
رابرتسون، يان (1389) درآمدي بر جامعه¬شناسي، ترجمه حسين بهروان، تهران، آستان قدس رضوي.
رحیمی، مهدی و دیگران (1399) «ارائه مدل مدیریت دانش در اداره امور تربیتی و فرهنگی زندانهای استان تهران»، فصلنامه پژوهشهای مدیریت انتظامی، سال سیزدهم، شماره 2، صص 285-306.
رییسی‌نژاد، حمید (1396) پیشگیری وضعی از جرم ورود مواد مخدر به زندان و مطالعه تطبیقی دیگر کشورها، پایان‌نامه کارشناسی¬ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نراق.
ستوده، هدايت‌الله (1389) آسيب‌شناسي اجتماعي، تهران، آواي نور.
سیف، علی اکبر (1391) اندازه‌گیری، سنجش و ارزشیابی آموزشی، ویرایش پنجم، چاپ سی‌ام، تهران، دوران.
صدیق سروستانی، رحمت الله (1382) بررسی عوامل خطرساز در آلودگی نوجوانان و جوانان ایرانی به سوء مصرف مواد، نامه علوم اجتماعی، ش 22.
عضدانلو، حمید (1384) آشنایی با مفاهیم اساسی جامعهشناسی، تهران، نشرنی.
فوکو، میشل (1390) مراقبت و تنبیه: تولد زندان، ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، چاپ نهم، تهران، نشرنی.
قربانی، ابراهیم و دیگران (1397) «ارزیابی عملکرد شعبه مبارزه با مواد مخدر کلانتری‌های شهرستان ارومیه»، فصلنامه پژوهش¬های مدیریت انتظامی، سال سیزدهم، شماره 2، صص 277-296.
قرهچاهی، فهیمه و دیگران (1402) «عوامل خانوادگی مؤثر بر نگرش جوانان نسبت به مصرف مواد مخدر: یک مطالعه کیفی»، فصلنامه علمی اعتيادپژوهي، سال هفدهم، شماره ۷۰، صص ۱۲۹-۱۴۸.
مارتینژ، رنه (1385) تاریخ حقوق کیفری در اروپا، ترجمة محمدرضا گودرزی بروجردی، چاپ دوم، تهران، مجد.
میرزایی‌مقدم، داوود و دیگران (1402) «بررسی تجارب زیسته جوانان مصرف‌کننده مواد در فرحزاد تهران، یک مطالعه پدیدارشناختی»، فصلنامه علمی اعتيادپژوهي، سال هفدهم، شماره ۶۹، صص ۳۹-۶۶.
Anderson, N. (2016) Most Effective Intervention for Adolescent Substance Use Disorder. In BSU Honors Program Theses and Projects, Bridgewater State Uuniversity.
Capasso, A., Jones, A. M., Ali, S. H., Foreman, J., Tozan, Y., & DiClement, R. J. (2021) Increased alcohol use during covid-19 pandemic: The effect of mental health and age in a cross-sectional sample of social media users in the US. Preventive medicine, 145, pp.106-122.
Dolan, K., Moazen, B., Noori, A., Rahimzadeh, S., Farzadfar, F., & Hariga, F. (2015) People who inject drugs in prison: HIV prevalence, transmission and prevention. International Journal of Drug Policy, 26, S12-S15.
Giddens, A. (1976) New Rules of sociological Method. London, Hutchinson.
Kolind, T. (2015) Drugs and discretionary power in prisons: The officer's perspective, International Journal of Drug Policy.
Kolind, T., & Duke, K. (2016) Drugs in prisons: Exploring use, control, treatment and policy. Education, Prevention and Policy, 23:2, pp. 89-92.
Marsden, J., Darhe, S., Hall, W., Hickman, M., Holmes, J., Humphreys, K., & West, R. (2020) Mitigating and learning from the impact of covid-19 infection on addictive disorders. Addiction, 115(6), pp.1007-1010.
Nordek, C. D., Riehm, K. E., Smail, E. J., Holingue, C., Kane, J. C., Johnson, R. M., & Thrul, J. (2022) Changes in drinking days among United States adults during the covid-19 pandemic. Addiction, 117(2), pp. 331-340.
Turner, Bryan S. (2006) The Cambridge Dictionary of Sociology, London: Cambridge University Press.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره سیزدهم، پاییز 1403: 91-61
تاريخ دريافت: 13/08/1403
تاريخ پذيرش: 12/03/1404
نوع مقاله: پژوهشی
مطالعۀ پیامدهای ورود مواد مخدر به زندانهای غرب کشور1
رشید احمدی‌فر2
عدنان حسینی3
چکیده
پژوهش حاضر با هدف مطالعه کمی و کیفی پیامدهای ورود اقلام ممنوعه به داخل زندانهای ایران و ارائه راهکارهایی برای کنترل و کاهش انتقال اقلام ممنوعه به شیوه آمیخته انجام شده است. جامعۀ پژوهش شامل زندانهای غرب کشور است که از میان آنها به شیوه نمونهگیری در دسترس، پنج استان کردستان، ایلام، همدان، کرمانشاه و آذربایجان غربی که از بین تمامی زندانیها و عوامل حفاظت زندانهای پنج استان مورد مطالعه، به شیوه سهمیهای- تصادفی و با استفاده از فرمول کوکران، تعداد 242 نفر زندانی انتخاب شد و سپس بر اساس تعداد زندانیان اعلامی توسط سازمان زندانها و به صورت سهمیهای، حجم نمونه هر استان انتخاب گردید. برای جمع‌آوری دادهها از پرسشنامه محققساخته استفاده شد. نتایج بخش کمّی نشان داد که ورود، توزیع و استفاده از اقلام ممنوعه داخل زندانهای مورد مطالعه میتواند با پیامدهای گسترده منفی هیجانی از جمله احساس اضطراب و استرس، ترس و ناامنی مزمن، غم و افسردگی و ناامیدی، پدیدآیی افکار خودکشی و اقدام عملی به خودکشی و همچنین پیشنهاد همکاری در وارد کردن، توزیع و مصرف این اقلام ممنوعه برای گروه زندانیها همراه باشد. در بخش کیفی، عمدهترین دلایل ورود اقلام ممنوعه شامل وجود باندهای خلاف، ضعف قوانین، سودآوری ورود مواد و ضعف امکانات کنترل و بازرسی است. راهکارهای پیشنهادی، ذیل چهار گروه کلیِ عوامل فرهنگی (اشتغال و سرگرمی زندانیان)، سیاستهای کنترل و نظارت، عوامل مدیریتی و مسائل قانونی و آیین‌نامهای طبقهبندی شد. نتایج نشان داد که وجود انواع مواد مخدر در زندانها میتواند پیامدهای منفی گستردهای در ابعاد مختلف هم بر عوامل زندان و هم بر زندانیان داشته باشد.
واژه‌های کلیدی: مواد مخدر، ورود مواد به زندان، زندانی، زندانهای غرب کشور و پیامدهای منفی.
مقدمه و طرح مسئله
در گذشته‌های نه‌چندان دور اغلبِ مجازات‌ها، جنبة بدنی داشت. جنبش کیفری در قرن هیجدهم در پی تعدیل مجازات‌ها برآمد و زندان که مجازات ملایم‌تری نسبت به سایر مجازات‌ها محسوب می‌شد، رفته‌رفته در قرن هیجدهم به عنوان کیفر اصلی وارد زرادخانة حقوق کیفری کشورها شد (مارتینژ4، 1385: 153). هدف انسانهای سده هجدهم که برای زندان، اقسام و درجاتی را منظور کرده بودند، آن بود که مجازات یادشده، جنبه عبرت‌انگیز به خود گیرد. نظر انسانهای سده نوزدهم بر آن بود که زندان انفرادی، موجبات ندامت محکوم را فراهم می‌سازد و او را در اتخاذ تصميم مبتنی بر ادامه زندگی شرافتمندانه، یاری میدهد. انسانهای سده بیستم نیز زندان را مکان و وسیله بازپروری اجتماعی افراد بزهکار و منحرفان اجتماعی می‌دانند. فوکو در این زمینه می‌نویسد: «این ترقی اندیشه‌ها و ملایم شدن خلق‌وخوی‌هاست که زندانی کردن را به پایه و بنای تقریباً کامل مقیاس کیفری کنونی ما تبدیل کرده است» (فوکو5، 1390: 286).
در واقع حبس، تبديل بـه ضـمانت اجراي كيفري معمول در همه نظام‌هاي كيفري داخلي و نيز نظام كيفري بينالمللي شد. بدین صورت زندان به یکی از نهادهای کهن در جامعه بشری تبدیل شد که برای حبس مجرمان، محکومان یا متهمان به طور موقت یا دائم بهره گرفته می‌شد (ر.ک: پورآرین و دیگران، 1392). زندان، نهادی است که جنبه‌های گوناگونی را در برمی‌گیرد و علوم مختلفی به آن پرداختهاند. نهاد تامی همچون زندان، جایی است که مردم به اجبار، کنترل زندگی خود را در اختیار کارمندان رسمی آن نهاد قرار می‌دهند. آنها در این نهادها ساکن میشوند و اعمال روزانه از قبیل خوردن، خوابیدن و... خود را در حضور دیگران انجام می‌دهند. از ویژگی‌های مشترک این نهادها این است که همگی، موانعی نظیر درهای بسته، دیوارهای بلند و پرتگاه را بر سر راه کنش متقابل قرار می‌دهند (ر.ک: عضدانلو، 1386).
اما آنچه مسئله است، اهداف کارکردی در پس فلسفه ساخت زندان به عنوان مکانی خاص برای مجرمان و متهمان است. به اعتقاد گیدنز، جنبه‌های فیزیکی مکان‌ها در اینجا منظور زندان، هرچند محدودکننده یا تسهیلکنندۀ برخی صور کنش‌اند، خود باعث ایجاد آنچه در محیط معینی می‌گذرد، نیستند. ساختار زندان فقط در صورتی به‌مثابه زندان عمل میکند که کنشگران مربوطه از قواعد آشکار و پنهانیای که زندگی در زندان را ساخت میدهد، متابعت کنند. در حقیقت واقعیت‌های ساختاری، طریقی برای بازتولید کاربست‌های اجتماعی فراهم میکنند. اما وقتی کاربست‌های اجتماعی بازتولید شدند، آنها به ساختار استمرار می‌بخشند و آن واقعیت اجتماعی را در لحظه تاریخی جدید ایجاد میکنند (ر.ک: Trener, 2006).
اعتياد به مواد مخدر، يك امر اجتماعي كلي و به‌مثابه واقعيت اجتماعي است (ر.ک: Anderson, 2016). امروزه يکي از مهم‌ترين مشکلات جوامع، مسئله مواد مخدر و اعتياد به آن است (ر.ک: قرهچاهی و دیگران، 1402). بررسی تاریخی سوءمصرف مواد مخدر نشان داده است که مصرف و سوءمصرف مواد مخدر به مدت چندین هزار سال با یکدیگر همراه بودهاند (ر.ک: باقری و دیگران، 1402). اعتیاد از نظر مفهومي، بيماری شدید مزمن، عصبي و پیچیده‌ای است که در ظهور و پيشرفت آن، عوامل مختلف ژنتيکي، فيزيولوژيکي و اجتماعي نقش دارند (ر.ک: میرزایی‌مقدم و دیگران، 1402). با توجه به محیط بسته و تعاملات درون زندان، زندانیها ممکن است به مصرف مواد مخدر گرایش یابند (ر.ک: Marsden et al, 2020; Nordek et al, 2022; Capasso et al, 2021). از اینرو اعتیاد و بهویژه دلایل و پیامدهای انتقال انواع مواد مخدر به داخل زندان، مسئلهای جدی است.
در آییننامه سازمان زندانها صراحتاً در مواد 30، 31، 88 و 163 به وارد کردن موارد و اشیای ممنوعه به داخل زندانها اشاره شده است و اگر اقدامات لازم در راستای جلوگیری حداکثری از ورود این موارد به داخل زندان صورت نگیرد، هزینه‌های سنگینی گریبان‌گیر زندانیان، خانواده آنها و حتی جامعه خواهد شد. میتوان گفت در چنین شرایطی، نهاد زندان در راستای آنچه مدعی آن است و برای آن ایجاد شده، عمل نکرده است. در واقع بدون راهکاری مناسب مبنی بر نظارت خاص در زندان بهویژه در بعد تردد، همه این امیدها بر باد خواهد رفت و زندان ضمن آنکه باید ابزار اصلی واکنش در برابر بزهکاری و جرم باشد، به یک مدرسه و مکان مناسب برای تکرار جرم تبدیل خواهد شد. در یک کلام در صورت اهمال در مدیریت همهجانبه زندان، بهویژه تلاش منظم و هدفمند در راستای مدیریت صحیح و اصولی ورود و خروج مواد و اقلام مجاز و جلوگیری و ممانعت از ورود مواد مخدر به داخل زندان، نهاد زندان دچار سوء کارکرد شده، به جای اصلاح و بازپرروی زندانی، احتمالاً باعث یادگیری انواع بزه خواهد شد.
برعکس هرچه یک زندان در پیشگیری و مقابله با این آسیب یعنی ورود مواد مخدر به شکل موفقیت‌آمیزتری عمل کند، در جلوگیری از انواع گسترده آسیب‌های وابسته به آن نیز موفق خواهد بود و محیط سازگارانه‌تری را در ابعاد مختلف فراهم خواهد نمود. اما علیرغم تلاش‌ها و تمهیدات اندیشیدهشده به نظر میرسد که وضعیت این آسیب در زندانهای کشور در حد مطلوبی قرار ندارد و شاهد ورود مواد مخدر به داخل زندان هم به لحاظ حجم و هم تنوع هستیم و همچنان یکی از مسائل اساسیای است که زندانها به طور جدی با آن مواجه‌اند.
مقاله حاضر درصدد پاسخگویی به سه سؤال پژوهشی زیر است:
- عمدهترین انواع مواد مخدر و روشهای ورود آنها به داخل زندان کدامند؟
- پیامدهای ورود مواد مخدر به داخل زندان کدامند؟
- مهمترین راهکارهای جایگزین و مناسب برای جلوگیری از ورود مواد مخدر به داخل زندان و در نتیجه کاهش پیامدهای ورود این مواد بر گروههای هدف کدامند؟
پیشینۀ پژوهش
از نظر پیشینه عملی مطالعه حاضر، موضوعی است که کمتر به آن پرداخته شده و تقریباً مطالعات انجامشده در این‌باره بسیار محدود است. شاید یکی از دلایل فقر مطالعات در این مورد، به رسمیت نشناختن ماهیت وجودی موضوع توسط مقامات مسئول باشد. نکته دیگر درباره مطالعات انجامشده این است که اغلب به شیوه کمی و با استفاده از پرسشنامه انجام شدهاند. از اینرو در رسوخ به لایههای زیرین، نظر و دیدگاه افراد ذیاطلاع که شامل کارکنان یگان حفاظت و نیز خود زندانیان است، ناتوان بودهاند. در اینجا به معرفی و مرور برخی مطالعات انجامشده خواهیم پرداخت.
کالیند و داک6 (2016) در یک مطالعه، مروری نیز به بررسی وضعیت مواد مخدر در زندانها، میزان استفاده و شیوههای کاهش و کنترل آن پرداختهاند. این مطالعه نشان داده است که هنوز در زندانها، مواد مخدر علیرغم اینکه در کنار اسلحه، جزء ممنوعه‌ترین مواد و وسایل ورودی به زندانهاست، همانند یک کالا در زندان عرضه میشود. همچنین مقاله به بررسی راههایی که سبب کاهش عرضه، کاهش تقاضا و کاهش آسیب مصرف مواد در زندان میشود پرداخته و نتیجهگیری کرده است که بهویژه در سالهای اخیر، زندانهایی که اقدامات خود در حوزه کاهش ورود و عرضه مواد در زندان را بر محور بهکارگیری فناوری قرار دادهاند، در جلوگیری از ورود مواد به داخل زندان، موفق بودهاند.
کالیند (2015) در پژوهشی درباره اختیارات پلیس زندان و نقش آن در جلوگیری از ورود مواد مخدر به داخل زندان، با روش مشاهده و مصاحبه کیفی و همچنین نظرسنجی‌های مختلف، نحوۀ عملکرد نیروهای زندان دانمارک را درباره جلوگیری از ورود مواد مخدر به درون زندانها واکاوی کرده است. نتایج این مطالعه نشان میدهد که برخورد افسران نسبت به ورود مواد مخدر به درون زندان، بسیار متضاد و پارداوکسگونه بوده است. از یک طرف، آنها از سیاستهای سختگیرانه مواد مخدر که در طول دو دهه گذشته اجرا می‌شد، حمایت میکنند. از طرف دیگر به این آگاه هستند که مواد مخدر میتواند نقش مثبت و نظم‌دهنده‌ای در ادارۀ زندان ایفا کند. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که پذیرش مصرف مواد مخدر زندانیان (به طور عمد و شاهدانه) لزوماً نشانه ملایمت نیست، بلکه روشی است که افسران زندان در آن، قدرت خود را اعمال میکنند.
دولان و همکاران (2015) نیز در پژوهش خود نشان دادهاند که یکی از پیامدهای مخرب ورود مواد مخدر ممنوعه به داخل زندان، رواج و انتقال بیماریهای خطرناکی از جمله ایدز در میان زندانیان به واسطه مصرف این مواد مخدر واردشده به شیوههای گوناگون است؛ امری که اکنون به یکی از مسائل مهم سلامت اجتماعی بهویژه با در نظر گرفتن بازگشت این زندانیان آلوده به جامعه است. بر این اساس ضروری به نظر میرسد که شیوههای مختلف پیشگیری از ورود مواد مخدر به داخل زندان و کاهش دسترسی زندانیان به این مواد در کنار بهکارگیری روشهای پیشگیری از آلودگی مدنظر پرسنل و عوامل حفاظتی زندان که مهمترین نقش را در این امر دارند، قرار گیرد.
حسینی (1396) در پروژه‌ای به بررسی راهکارهای پیشگیرانه از دستیابی زندانیان به مواد مخدر در زندان قزلحصار پرداخته است. در این تحقیق، راهکارهای جلوگیری از ورود مواد مخدر به داخل زندان منطبق بر سؤالات و اهداف پژوهش، مطالعه و ارائه شده است. هدف از این پروژه، شناخت راهکارهای پیشگیرانه از دستیابی زندانیان به مواد مخدر در زندان است. با بهره‌گیری از مطالعات پیشین و نتایج قابل تعمیم پژوهشهای مشابه به احصای راهکارهای پیشگیرانه پرداخته، در نهایت پنج عامل اصلی واردکننده مواد مخدر به زندان قزلحصار را با عناوین: زندانیان، خانواده زندانیان، افرادی که به زندان تردد دارند، حیوانات دست‌آموز و پهبادهای کنترلی و در نهایت پرتاب مواد به داخل زندان نام برده است.
رئیسی‌نژاد (1396) در پژوهشی با عنوان «پیشگیری ورود مواد مخدر به زندان و مطالعه تطبیقی با دیگر کشورها»، راهکارهای پیشگیری را در سه مقوله ایجاد موانع، انجام بازرسی و جذب مخبرین و منابع خبری و اطلاعاتی طبقهبندی نمود. در مقوله ایحاد موانع به ایجاد مانع به نصب دوربینها و دستگاه‌های مجهز در ورودی زندانها، مراقبت بیشتر از زندانیان سابقهدار و پرخطر و تجهیز بند مراقبت سلامت زندانها و در مقوله بازرسی به مواردی در ارتباط با بازرسی بدنی زندانیان، بازرسی لباسهای زندانیان، بازرسی اماکن زندان و اشیا و مواد غذایی اشاره نموده است.
نتایج نشان میدهد که محکومیتهای طولانی، مهمترین عامل ورود مواد مخدر و اشیای ممنوعه به زندان است و همچنین کنترل امنیتی به عنوان مهمترین عامل در پیشگیری از اشیای ممنوعه به زندان شناسایی شد. پژوهشهای داخلی دیگری نیز در این زمینه به همین نتایج دست یافتهاند (ر.ک: حسینی، 1396؛ توکلی‌نیا، 1396 و رئیسی‌نژاد، 1396).
مبانی نظری
طبق نظریۀ کنترل اجتماعی، کجرفتاری، نتیجۀ ضعف کنترل اجتماعی است. فرض اصلی در این نظریه این است که افراد به طور طبیعی تمایل به کجرفتاری دارند و اگر تحت کنترل قرار نگیرند، چنین میکنند و کجرفتاری اشخاص، بیش از آنکه ناشی از نیروهای محرک به سوی نابهنجاری باشد، محصول عدم ممانعت است. بر اساس این نظریه، پیوندهای فرد با نهادهای اجتماعی، مهمترین عامل در مهار رفتارهای بزهکارانه است. با ضعیف یا شکسته شدن این پیوندها، محدودیت‌هایی که اجتماع برای اعضای خود قرار داده است، برچیده میشود و فرد ممکن است قانون‌شکن شود. این نظریه درباره نحوة شکل‌گیری مهارت‌های عزت نفس و خودپنداری مثبت به عنوان متغیرهای بازدارنده از کج‌روی تأکید دارد. بر این اساس در عمل انتظار میرود که فرد، عامل فعال، تصمیمگیرنده، خودنظم‌بخشی و مسئولیت‌پذیر باشد و بتواند رفتار و هیجانات خود را کنترل کند (ر.ک: توسلی، 1391؛ به نقل از: حبیبی، 1397).
طبق این نظریه، انحراف، امری آموختنی است. دیدگاه ساترلند و آکرز نیز در این دسته قرار دارد. ساترلند7معتقد است که کجرفتاری، یادگرفتنی است، نه ارثی (ر.ک: صدیق سروستانی، 1382) و بخش عمدهای از یادگیری رفتار انحرافی در فرآیند ارتباطات گروههای صمیمی و کوچک مثل گروه دوستان و خانواده اتفاق میافتد. آکرز نیز معتقد است که انحراف اگر سودمند و پاداش‌ده تلقی شود، همین امر، انگیزهای برای انحراف مجدد میشود.
بر اساس نظریه یادگیری اجتماعی بندورا، رفتار انحرافی، آموختنی است و در فرآیند ارتباط با دیگران بهویژه در گروههای کوچک آموخته میشود. در فرآیند یادگیری، معاشران فرد، قواعد حقوقی را به عنوان امور مناسب یا نامناسب تعریف میکنند و فرد این تعاریف را از آنان فرامیگیرد و چون در معرض تعاریفی قرار میگیرد که قانون‌شکنی را بر احترام به قانون ترجیح میدهد، بزهکار یا جنایتکار میشود (ر.ک: شولتز8، 1384؛ به نقل از: حبیبی، 1397).
دورکیم بر این عقیده است که کجرفتاری هرچند در همه جوامع اتفاق میافتد، شکل مدرن آن، خاص جامعه مدون با انسجام ارگانیکی است که عمدتاً در قالب حالت آنومی به عنوان یک بیماری مدرن ظاهر میشود. آنومی در نظر دورکیم به بیسازمانی، گسستگی و ازهمگسیختگی اجتماعی، اختلال و اغتشاش در نظام جمعی اشاره دارد (ر.ک: Trener, 2006). دورکیم میگوید که در شرایط بیهنجاری اجتماعی، آرزوهای بی‌حد‌و‌حصر به وجود میآید و چون نمیتوانند ارضا شوند، در نتیجه یک وضعیت نارضایتی اجتماعی دائمی پدید میآید. سپس این نارضایتی در جریانهای اجتماعی منفی نظیر تبهکاری و... ظاهر می‌گردد (ر.ک: بوستانی، 1391).
مرتن با بسط مفهوم آنومی دورکیم، آن را برای تبیین رفتار انحرافی به کار گرفت. وی در تحلیل خود نشان میدهد که چگونه فرهنگ و ساختار جامعه موجب انحراف میشود. بر این اساس از یک طرف میتوان در جامعه، تعادلی میان اهداف فرهنگی و ابزار نهادیشده برای دستیابی به یک ثبات نسبی در جامعه فراهم کرد و از طرف دیگر زمانی که وابستگی و احساس تعلق به گروه و جامعه را در فرد زندانی ایجاد کنیم، او هنجارهای گروهی را به عنوان سرمشق می‌پذیرد، به آنها عمل میکند و حتی درصدد تغییر آنها در جهت پیشرفت زندگی اجتماعی خود و دیگران عمل میکند (ر.ک: رابرتسون9، 1389).
یکی از نظریههای مهم در زمینه کجرفتاری، نظریۀ فشار اجتماعی است. این نظریه این سؤال را طرح میکند که چرا مردم، کجرفتاری میکنند و چه عواملی باعث آن میشود؟ (ر.ک: اسدی و همتی، 1400). نقطة شروع در نظریة فشار، این تصور است که جرم اصولاً پدیده‌ای اجتماعی است. بدین معنا که این نظریه بر نوعی فهم جامعهشناختی از رفتارهای فرد و گروهی استوار است. نظریههای فشار ساختاری، رفتارهای انحرافی را نتیجة فشارهای جامعه میداند. پرسش اصلی در نظریۀ فشار این است که چرا مردم یک رفتاری میکنند. پاسخ کلی این نظریه به این سؤال این است که عواملی در جامعه، برخی مردم را تحت فشار قرار میدهد و آنان را مجبور به کجرفتاری میکند. در این زمینه میتوان از رابرت مرتن10، آلبرت کوهن و کلوارد11 نام برد. والكتر ركلس، یکی دیگر از صاحب‌نظران نظریۀ کنترل معتقد است که عضویت در گروه و روابط متقابل اجتماعی، تعیینکننده نوع رفتار فرد در شرایط خاص زندگی است (ر.ک: حبیبی، 1397).
شکل ۱- نمودار فرضیههای اساسی نظریه بازداندگی کنترل اجتماعی
(ستوده، 1389: 141)
از نظر ساترلند12، در جامعه‌ای که دارای خرده‌فرهنگ‌های گوناگون است، برخی از محیطهای اجتماعی معمولاً مشوق فعالیتهای غیر قانونی هستند. در صورتی که محیطهای دیگر، چنین نیستند. افراد در اثر ایجاد ارتباط با کسانی که حامل هنجارهای تبهکارانه هستند، بزهکار یا تبهکار میشوند. به نظر ساترلند، اکثر رفتارهای تبهکارانه درون گروههای نخستین، بهویژه گروه همسالان فرا گرفته میشود (ر.ک: Giddens, 1976).
روش پژوهش
به لحاظ روش‌شناسی، مقالۀ حاضر، آمیخته و از نوع طرح مثلثسازی همگراست. در این مدل، پژوهشگران دادههای کمی و کیفی را به صورت جداگانه برای پدیدههای یکسان و متشابه جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل میکنند و سپس نتایج طی تفسیر همگرا میشود (ر.ک: دلاور و کوشکی، 1392). ابزار جمع‌آوری اطلاعات در بخش کمی، پرسشنامۀ محققساخته و در بخش کیفی، مصاحبه نیمهساختاریافته بود.
جامعه آماری پژوهش شامل زندانیان زندانهای غرب کشور بود که از میان آنها به شیوه نمونهگیری در دسترس، پنج استان غربی کشور مشتمل بر کردستان، ایلام، همدان، کرمانشاه و آذربایجان غربی انتخاب شد. در مرحله بعد و برای نمونهگیری در بخش کمی با استفاده از فرمول کوکران، از میان تمامی زندانیها و عوامل حفاظت زندانهای پنج استان، به شیوه تصادفی، تعداد 242 نفر زندانی (مشتمل بر 67 نفر از زندان استان همدان، 26 نفر از زندان استان ایلام، 48 نفر از زندان استان آذربایجان غربی، 52 نفر از زندان استان کرمانشاه و 49 نفر از زندان استان کردستان) انتخاب شدند که به پرسشنامه محققساخته پاسخ دادند. اختصاص تعداد پاسخدهندگان بر اساس آمار تعداد زندانیان هر استان بوده است.
دادههای جمعآوریشده به شیوۀ توصیفی تحلیل شد. در فاز کیفی پژوهش براي نمونهگیری و انتخاب آزمودنی‌های این مرحله، از شیوه نمونهگیری هدفمند استفاده شد. با این هدف که افرادی از میان زندانیان و عوامل حفاظت انتخاب شوند که در کنار تمایل به همکاری، واجد اطلاعات کافی در حوزه محورهای مصاحبه باشند. مصاحبهها تا مرحله اشباع نظری ادامه یافت و در نهایت 28 نفر زندانی و 12 نفر از عوامل حفاظت مورد مصاحبه قرار گرفتند.
در راستای سنجش فرضیه بخش کمّی پژوهش، يك پرسشنامه محققساخته طراحي شد و در آن تمامی مؤلفه‌های مرتبط با پیامدهای احتمالی ورود و توزیع و استفاده از مواد مخدر در داخل زندانها بر زندانیها و عوامل حفاظت زندان لحاظ شد. اين ابزار واجد 16 گویه و از نوع ليكرتي 5 درجه‌ای بود كه شدت پیامدهای مدنظر بر گروه هدف را به صورت بسیار كم (1)، كم (2)، تاحدودي (3)، زياد (4) و بسیار زياد (5) می‌سنجید و شيوه نمره‌گذاری تمامي گویه‌ها به صورت مستقيم بود.
در مرحله بعد برای تعیین روایی این ابزار، ابتدا از روش تأیید متخصصان استفاده شد. برای این کار، تعداد هفت نفر از اساتید و صاحب‌نظران دارای گرایش‌های مرتبط جامعهشناسی و روانشناسی که در این حوزه صاحب‌نظر بودند، شناسایی و انتخاب شدند. در مرحله بعد، ابزار ساخته‌شده به همراه توضیحاتی درباره اهداف اصلی انجام این تحقیق به آنها داده شد و در پایان یک سؤال با این مضمون که «با توجه به اهداف تحقیق، شما به چه میزان، گویههای این پرسشنامه را برای جمع‌آوری اطلاعات موردنظر مناسب می‌دانید؟» مطرح شده بود. این افراد پس از مطالعۀ سؤالات ابزار می‌توانستند نظر خود را درباره میزان روا بودن آن از لحاظ محتوایی با پاسخ دادن به سؤال یادشده در یک طیف لیکرتی سه‌درجه‌ای شامل گزینه‌های «الف) نامناسب ب) تاحدودی مناسب و ج) کاملاً مناسب» بیان کنند.
نتايج نشان داد که بیشتر داوران درباره روا بودن محتوای ابزار ساخته‌شده، نظر مثبت و مشابهی داشته، روایی محتوایی آن را تأیید كرده بودند. در ادامه از روش لاشه نیز برای تعیین ضریب روایی ابزار ساخته‌شده استفاده شد. روش لاشه، یکی از روشهای تبدیل قضاوت کیفی داوران درباره روایی محتوایی به کمیت است و به آن ضریب روایی محتوایی13 گفته میشود (ر.ک: سیف، 1391) که عموماً برای تعیین روایی محتوایی سؤالات یک آزمون طراحی‌شده به کار میرود. ضریب بهدستآمده برای 98/0 بود که بیانگر روا بودن این ابزار از نظر محتوایی بر اساس قضاوت داوران است. پس از تأیید روایی، در نهایت اين ابزار در ميان اعضای نمونه اجرا شد و دادهها برای تجزیه و تحلیل با نرم‌افزار SPSS 22 آماده شد.
سوال پژوهش: عمدهترین پیامدهایی که ورود مواد مخدر به زندانها میتواند بر زندانیها داشته باشد، کدامند؟
جدول 1- پیامدهای ورود انواع مواد مخدر به داخل زندان بر زندانیهای استان همدان
سؤال | بسیار کم | کم | تاحدودی | زیاد | بسیار زیاد | |||||
فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | |
اضطراب و استرس | 8 | 9/8 | 6 | 7/6 | 12 | 3/13 | 10 | 1/11 | 26 | 9/28 |
ترس و ناامنی | 13 | 4/14 | 5 | 6/5 | 10 | 1/11 | 13 | 4/14 | 21 | 3/23 |
غم و افسردگی | 9 | 10 | 6 | 7/6 | 12 | 3/13 | 16 | 8/17 | 19 | 1/21 |
ناامیدی | 7 | 8/7 | 10 | 1/11 | 7 | 8/7 | 18 | 20 | 19 | 1/21 |
خشم و عصبانیت | 26 | 9/28 | 6 | 7/6 | 14 | 6/15 | 7 | 8/7 | 9 | 10 |
افکار خودکشی | 26 | 9/28 | 7 | 8/7 | 11 | 2/12 | 5 | 6/5 | 9 | 10 |
اقدام به خودکشی | 32 | 6/35 | 6 | 7/6 | 2 | 2/2 | 8 | 9/8 | 14 | 6/15 |
آسیب و آزار فیزیکی | 25 | 8/27 | 10 | 1/11 | 4 | 4/4 | 9 | 10 | 12 | 3/13 |
تهدید فیزیکی | 33 | 7/36 | 10 | 1/11 | 8 | 9/8 | 6 | 7/6 | 4 | 4/4 |
آسیب دیدن وسایل و اموال | 40 | 4/44 | 6 | 7/6 | 2 | 2/2 | 4 | 4/4 | 2 | 2/2 |
تهدید به سوءاستفاده جنسی | 40 | 4/44 | 3 | 3/3 | 7 | 8/7 | 2 | 2/2 | 2 | 2/2 |
سوءاستفاده جنسی مستقیم | 26 | 9/28 | 9 | 10 | 5 | 6/5 | 7 | 8/7 | 15 | 7/16 |
پیشنهاد مصرف سیگار | 24 | 7/26 | 9 | 10 | 10 | 1/11 | 7 | 8/7 | 11 | 2/12 |
پیشنهاد مصرف مواد | 27 | 30 | 11 | 2/12 | 8 | 9/8 | 3 | 3/3 | 12 | 3/13 |
پیشنهاد همکاری در وارد کردن مواد | 26 | 9/28 | 14 | 6/15 | 4 | 4/4 | 8 | 9/8 | 8 | 9/8 |
پیشنهاد همکاری در توزیع مواد | 9 | 10 | 14 | 6/15 | 14 | 6/15 | 12 | 3/13 | 14 | 6/15 |
با توجه به یافتههای جدول شماره (1)، از دیدگاه زندانیهای استان همدان، کمترین پیامد منفی تأثیر ورود مواد مخدر به داخل زندان بر زندانیها، مربوط به آسیب دیدن وسایل و اموال و تهدید به سوءاستفاده جنسی و بیشترین پیامد منفی آن، پدیدآیی هیجانها و احساسهای منفی متعدد از جمله احساس اضطراب و استرس، ترس و ناامنی، غم و افسردگی و ناامیدی بوده است.
جدول 2- پیامدهای ورود انواع مواد مخدر به داخل زندان
بر زندانیهای استان آذربایجان غربی
سؤال | بسیار کم | کم | تا حدودی | زیاد | بسیار زیاد | |||||
فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | |
اضطراب و استرس | 14 | 2/29 | 4 | 3/8 | 4 | 3/8 | 7 | 6/14 | 18 | 5/37 |
ترس و نا امنی | 6 | 5/12 | 7 | 6/14 | 5 | 4/10 | 10 | 8/20 | 18 | 5/37 |
غم و افسردگی | 7 | 6/14 | 7 | 6/14 | 6 | 5/12 | 9 | 8/18 | 17 | 4/35 |
ناامیدی | 5 | 4/10 | 9 | 8/18 | 7 | 6/14 | 8 | 7/16 | 15 | 3/31 |
خشم و عصبانیت | 8 | 7/16 | 9 | 8/18 | 6 | 5/12 | 6 | 5/12 | 17 | 4/35 |
افکار خودکشی | 14 | 2/29 | 12 | 25 | 2 | 2/4 | 3 | 3/6 | 14 | 2/29 |
اقدام به خودکشی | 22 | 8/45 | 7 | 6/14 | 7 | 6/14 | 3 | 3/6 | 6 | 5/12 |
آسیب و آزار فیزیکی | 25 | 1/52 | 11 | 9/22 | 3 | 3/6 | 1 | 1/2 | 6 | 5/12 |
تهدید فیزیکی | 23 | 9/47 | 7 | 6/14 | 8 | 7/16 | 2 |
| 6 | 5/12 |
آسیب دیدن وسایل و اموال | 28 | 3/58 | 5 | 4/10 | 4 | 3/8 | 4 | 3/8 | 4 | 3/8 |
تهدید به سوءاستفاده جنسی | 32 | 7/66 | 3 | 3/6 | 1 | 1/2 | 2 | 2/4 | 3 | 3/6 |
سوءاستفاده جنسی مستقیم | 31 | 6/64 | 3 | 3/6 | 4 | 3/8 | 3 | 3/6 | 1 | ½ |
پیشنهاد مصرف سیگار | 13 | 1/27 | 8 | 7/16 | 4 | 3/8 | 3 | 3/6 | 17 | 4/35 |
پیشنهاد مصرف مواد | 20 | 7/41 | 7 | 6/14 | 4 | 3/8 | 1 | 1/2 | 12 | 25 |
پیشنهاد همکاری در وارد کردن مواد | 23 | 9/47 | 6 | 5/12 | 3 | 3/6 | 4 | 3/8 | 7 | 6/14 |
پیشنهاد همکاری در توزیع مواد | 16 | 3/33 | 11 | 9/22 | 11 | 9/22 | 2 | 2/4 | 7 | 6/14 |
شکل 2- نمودار توزیع فراوانیهای مرتبط با گزینۀ بسیار زیاد
با توجه به یافتههای جدول شماره (2) و شکل (2) از دیدگاه زندانیهای استان آذربایجان غربی، کمترین پیامد منفی تأثیر ورود مواد مخدر به داخل زندان بر زندانیها، مربوط به تهدید به سوءاستفاده جنسی و سوءاستفاده جنسی مستقیم و بیشترین پیامد منفی آن، احساس اضطراب و استرس و ترس و ناامنی در کنار پدیدآیی احساس افسردگی و خشم و عصبانیت و همچنین پیشنهاد مصرف سیگار بوده است.
جدول 3- پیامدهای اصلی ورود انواع مواد مخدر به داخل زندان
بر زندانیهای استان کردستان
سؤال | بسیار کم | کم | تا حدودی | زیاد | بسیار زیاد | |||||
فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | |
اضطراب و استرس | 16 | 7/26 | 9 | 15 | 7 | 7/11 | 7 | 7/11 | 8 | 3/13 |
ترس و ناامنی | 15 | 25 | 11 | 3/18 | 7 | 7/11 | 2 | 3/3 | 11 | 3/18 |
غم و افسردگی | 16 | 7/26 | 11 | 3/18 | 7 | 7/11 | 2 | 3/3 | 11 | 3/18 |
ناامیدی | 23 | 3/28 | 9 | 15 | 4 | 7/6 | 2 | 3/3 | 8 | 3/13 |
خشم و عصبانیت | 26 | 7/46 | 6 | 10 | 2 | 3/3 | 4 | 7/6 | 5 | 3/8 |
افکار خودکشی | 26 | 7/46 | 7 | 7/11 | 5 | 3/8 | 4 | 7/6 | 5 | 3/8 |
اقدام به خودکشی | 24 | 40 | 10 | 7/16 | 6 | 10 | 1 | 7/1 | 6 | 10 |
آسیب و آزار فیزیکی | 30 | 50 | 6 | 10 | 7 | 7/11 | 4 | 7/6 | 1 | 7/1 |
تهدید فیزیکی | 27 | 45 | 0 | 7/16 | 5 | 3/8 | 4 | 7/6 | 1 | 7/1 |
آسیب دیدن وسایل و اموال | 28 | 7/46 | 8 | 3/13 | 3 | 5 | 5 | 3/8 | 1 | 7/1 |
تهدید به سوءاستفاده جنسی | 11 | 3/18 | 13 | 7/21 | 5 | 3/8 | 5 | 7/11 | 7 | 7/11 |
سوءاستفاده جنسی مستقیم | 20 | 3/33 | 12 | 20 | 7 | 7/11 | 0 | 0 | 8 | 3/13 |
پیشنهاد مصرف سیگار | 29 | 3/48 | 8 | 3/13 | 6 | 10 | 3 | 5 | 1 | 7/1 |
پیشنهاد مصرف مواد | 30 | 50 | 7 | 7/11 | 7 | 7/11 | 2 | 3/3 | 1 | 7/1 |
پیشنهاد همکاری در وارد کردن مواد | 17 | 3/28 | 8 | 3/13 | 8 | 3/13 | 9 | 15 | 6 | 10 |
پیشنهاد همکاری در توزیع مواد | 13 | 7/21 | 16 | 7/26 | 8 | 3/13 | 3 | 5 | 7 | 7/11 |
با توجه به یافتههای جدول شماره (3) از دیدگاه زندانیهای استان کردستان، کمترین پیامد منفی تأثیر ورود مواد مخدر به داخل زندان بر زندانیها، مربوط به پیشنهاد مصرف سیگار و مواد در کنار آسیب و آزار فیزیکی مستقیم و بیشترین پیامد منفی آن، ایجاد احساس ترس و ناامنی در کنار غم و افسردگی بوده است.
جدول 4- پیامدهای اصلی ورود انواع مواد مخدر به داخل زندان
بر زندانیهای استان ایلام
سؤال | بسیار کم | کم | تاحدودی | زیاد | بسیار زیاد | |||||
فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | |
اضطراب و استرس | 4 | 4/15 | 2 | 7/7 | 3 | 5/11 | 8 | 8/30 | 8 | 8/30 |
ترس و نا امنی | 3 | 5/11 | 1 | 8/3 | 5 | 2/19 | 2 | 7/7 | 15 | 7/57 |
غم و افسردگی | 2 | 7/7 | 2 | 7/7 | 5 | 2/19 | 8 | 8/30 | 9 | 6/34 |
ناامیدی | 3 | 5/11 | 1 | 8/3 | 4 | 4/15 | 8 | 8/30 | 9 | 6/34 |
خشم و عصبانیت | 4 | 4/15 | 0 | 0 | 2 | 7/7 | 11 | 3/42 | 8 | 8/30 |
افکار خودکشی | 3 | 5/11 | 2 | 7/7 | 2 | 7/7 | 3 | 5/11 | 15 | 7/57 |
اقدام به خودکشی | 4 | 4/15 | 1 | 8/3 | 2 | 7/7 | 7 | 9/26 | 12 | 2/46 |
آسیب وآزار فیزیکی | 6 | 1/23 | 2 | 7/7 | 3 | 5/11 | 3 | 5/11 | 11 | 3/42 |
تهدید فیزیکی | 7 | 9/26 | 7 | 9/26 | 4 | 4/15 | 2 | 7/7 | 6 | 1/23 |
آسیب دیدن وسایل و اموال | 10 | 5/38 | 4 | 4/15 | 3 | 5/11 | 0 | 0 | 9 | 6/34 |
تهدید به سوءاستفاده جنسی | 9 | 6/34 | 4 | 4/15 | 4 | 4/15 | 5 | 2/19 | 3 | 5/11 |
سوءاستفاده جنسی مستقیم | 16 | 5/61 | 5 | 2/19 | 0 | 0 | 1 | 8/3 | 2 | 7/7 |
پیشنهاد مصرف سیگار | 17 | 4/65 | 3 | 5/11 | 1 | 8/3 | 2 | 7/7 | 1 | 8/3 |
پیشنهاد مصرف مواد | 2 | 7/7 | 7 | 9/26 | 5 | 2/19 | 0 | 0 | 11 | 3/42 |
پیشنهاد همکاری در وارد کردن مواد | 6 | 1/23 | 3 | 5/11 | 3 | 5/11 | 1 | 8/3 | 8 | 8/30 |
پیشنهاد همکاری در توزیع مواد | 11 | 3/42 | 0 | 0 | 4 | 4/15 | 3 | 5/11 | 6 | 1/23 |
با توجه به یافتههای جدول شماره (4) از دیدگاه زندانیهای استان ایلام، کمترین پیامد منفی تأثیر ورود مواد مخدر به داخل زندان بر زندانیها، مربوط به پیشنهاد مصرف سیگار در کنار سوءاستفاده جنسی مستقیم و بیشترین پیامد منفی آن، احساس ترس و ناامنی در کنار پدیدآیی افکار خودکشی بوده است.
جدول 5- پیامدهای اصلی ورود انواع مواد مخدر به داخل زندان
بر زندانیهای استان کرمانشاه
سؤال | بسیار کم | کم | تاحدودی | زیاد | بسیار زیاد | |||||
فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | |
اضطراب و استرس | 17 | 7/32 | 7 | 1/8 | 16 | 8/30 | 1 | 9/1 | 6 | 5/11 |
ترس و نا امنی | 18 | 6/34 | 12 | 1/23 | 9 | 3/17 | 4 | 7/7 | 4 | 7/7 |
غم و افسردگی | 16 | 8/30 | 13 | 25 | 8 | 4/15 | 4 | 7/7 | 6 | 5/11 |
ناامیدی | 12 | 1/23 | 12 | 1/23 | 11 | 2/21 | 6 | 5/11 | 6 | 5/11 |
خشم و عصبانیت | 15 | 8/28 | 10 | 2/19 | 11 | 2/21 | 6 | 5/11 | 5 | 6/9 |
افکار خودکشی | 16 | 8/30 | 7 | 5/13 | 11 | 2/21 | 5 | 6/9 | 8 | 6/15 |
اقدام به خودکشی | 12 | 1/23 | 11 | 2/21 | 12 | 1/23 | 2 | 8/3 | 11 | 2/21 |
آسیب وآزار فیزیکی | 10 | 2/19 | 9 | 3/17 | 16 | 8/30 | 5 | 6/9 | 8 | 4/15 |
تهدید فیزیکی | 15 | 8/28 | 10 | 2/19 | 11 | 2/21 | 6 | 5/11 | 3 | 8/5 |
آسیب دیدن وسایل و اموال | 21 | 4/40 | 9 | 3/17 | 9 | 3/17 | 1 | 9/1 | 5 | 6/9 |
تهدید به سوءاستفاده جنسی | 32 | 5/61 | 7 | 5/13 | 6 | 5/11 | 2 | 8/3 | 0 | 0 |
سوءاستفاده جنسی مستقیم | 22 | 3/42 | 11 | 2/21 | 10 | 2/19 | 1 | 9/1 | 2 | 8/3 |
پیشنهاد مصرف سیگار | 23 | 2/44 | 5 | 6/9 | 12 | 1/23 | 1 | 9/1 | 4 | 7/7 |
پیشنهاد مصرف مواد | 8 | 4/15 | 3 | 8/5 | 16 | 8/30 | 6 | 5/11 | 14 | 9/26 |
پیشنهاد همکاری در وارد کردن مواد | 11 | 2/21 | 7 | 5/13 | 14 | 9/26 | 4 | 7/7 | 10 | 2/19 |
پیشنهاد همکاری در توزیع مواد | 18 | 6/34 | 8 | 4/15 | 12 | 1/23 | 2 | 8/3 | 6 | 5/11 |
با توجه به یافتههای جدول شماره (5) از دیدگاه زندانیهای استان کرمانشاه، کمترین پیامد منفی تأثیر ورود موادمخدر به داخل زندان بر زندانیها، مربوط به تهدید به سوءاستفاده جنسی و بیشترین پیامد منفی آن، پیشنهاد مصرف مواد در کنار اقدام عملی به خودکشی بوده است.
آیا از دیدگاه زندانیان و عوامل حفاظت زندان، تفاوتی میان زندانهای استان‌های مورد مطالعه به لحاظ موارد ورود انواع موادمخدر وجود دارد؟
برای پاسخگویی به این سؤال، تفاوت استان‌های مورد مطالعه در نه مورد اصلی مواد مخدر که معمولاً به زندانهای ایران وارد میشوند، به شکل استنباطی و با روش تحلیل واریانس بررسی شد که در ادامه، نتایج آن درباره مواد مخدر آورده شده است.
جدول 6- اطلاعات توصيفي نمرههای استانها در متغیر ورود مواد مخدر
متغیر استان | مواد مخدر سنتی | ||
تعداد | میانگین | انحراف استاندارد | |
همدان | 95 | 42/2 | 33/1 |
ایلام | 49 | 71/2 | 56/1 |
آذربایجان غربی | 70 | 38/2 | 17/1 |
کرمانشاه | 84 | -22/2 | -12/1 |
کردستان | 73 | 39/1 | 77/0 |
کل | 371 | 20/2 | 26/1 |
یافتههای جدول نشان میدهد که میانگین استانها در متغیر مواد مخدر برنده به داخل زندان با هم متفاوت است. برای بررسی معنیداری تفاوت این میانگینها از آمار استنباطی و روش تحلیل واریانس یک راهه (آنووا) استفاده شد.
پیش از اجراي آزمون، ابتدا مهمترین پیش‌فرض این آزمون یعنی همگنی واریانسها با آزمون لون بررسی شد که نتایج آن در جدول شماره (7) آمده است.
جدول 7- نتايج آزمون لون براي بررسي همگني واریانسها
آماره لون | درجه آزادي 1 | درجه آزادي 2 | سطح معنیداری |
69/12 | 4 | 366 | 00/0 |
همانگونه كه نتايج جدول نشان میدهد، با توجه به اينكه سطح معناداری بهدستآمده، پایینتر از مقدار 05/0 است، بنابراین آزمون لون، معنیدار شده است و این به معنای عدم برقراری مفروضه همگني واریانس‌هاست.
با توجه به عدم برقراری این مفروضه و همچنین متفاوت بودن حجم نمونه گروه‌ها، F بهدستآمده در آزمون تحلیل واریانس بهتنهایی قابل اعتماد نیست. از اینرو ضمن گزارش F تحلیل واریانس، از دو آزمون جایگزین نیز که شرط برابری واریانسها و نیز حجم نمونهها در میان جامعهها را در نظر نمی‌گیرند و مختص چنین شرایطی هستند، یعنی آزمون تصحیح ولش و آزمون براون- فورسی برای مقایسه میانگینها استفاده شد که نتایج آنها در ادامه آمده است.
جدول 8- نتایج آزمون تحليل واريانس یک‌راهه براي بررسي تفاوت
میانگین استانها در متغير ورود مواد مخدر
منبع تغييرات | مجموع مجذورات | درجات آزادي | ميانگين مجذورات | F | سطح معنیداری |
درون‌گروهی | 093/67 | 4 | 773/16 | 629/11 | 000/0 |
برونگروهي | 925/527 | 366 | 442/1 | ||
كل | 019/595 | 370 |
|
نتايج تحليل واريانس نشان میدهد كه مقدار F بهدستآمده (629/11) در سطح 05/0>P معنیدار است. یعنی بين حداقل دو استان در متغير ورود مواد مخدر سنتی به داخل زندان، تفاوت معنیدار وجود دارد.
جدول 9- نتایج آزمونهای ولش و براون- فورسی براي بررسي
تفاوت میانگینها در متغير ورود مواد مخدر
| آماره | درجه آزادي 1 | درجه آزادي 2 | سطح معنیداری |
آزمون ولش | 416/18 | 4 | 429/165 | 00/0 |
آزمون براون- فورسی | 127/11 | 4 | 799/248 | 00/0 |
همانگونه که یافتههای جدول نشان میدهد، آماره هر دو آزمون ولش و آزمون براون- فورسی در سطح 05/0>P معنیدار است و این به معنای وجود تفاوت معنیدار بین میانگین استانها در متغير ورود مواد مخدر سنتی به داخل زندان است. اما معنیدار شدن آماره این دو آزمون نشان نمیدهد که تفاوت موجود، دقیقاً میان کدام استانهاست. بدین منظور و با توجه به عدم برقراری مفروضه همسانی واریانسها از آزمون تعقیبی تام هنس T2 که یک آزمون تعقیبی ویژه شرایط رد مفروضه همگنی واریانسها بوده و آزمون سختگیری است، استفاده شد. نتایج آن در جدول زیر آمده است.
جدول 10- نتايج آزمون تعقیبی تام هنس T2 براي بررسی
تفاوت ميان ميانگين استانها در متغير مواد مخدر
تحصيلات | تفاوت میانگینها | انحراف استاندارد | سطح معنیداری | ||
همدان | ایلام | -.29323 | .26247 | .955 | |
آذربایجان غربی | .03534 | .19571 | 1.000 | ||
کرمانشاه | .19486 | .18367 | .968 | ||
کردستان | 1.02379* | .16429 | .000 | ||
ایلام | همدان | .29323 | .26247 | .955 | |
آذربایجان غربی | .32857 | .26411 | .913 | ||
کرمانشاه | .48810 | .25532 | .459 | ||
کردستان | 1.31703* | .24175 | .000 | ||
آذربایجان غربی | همدان | -.03534 | .19571 | 1.000 | |
ایلام | -.32857 | .26411 | .913 | ||
کرمانشاه | .15952 | .18601 | .993 | ||
کردستان | .98845* | .16690 | .000 | ||
کرمانشاه | همدان | -.19486 | .18367 | .968 | |
ایلام | -.48810 | .25532 | .459 | ||
آذربایجان غربی | -.15952 | .18601 | .993 | ||
کردستان | .82893* | .15261 | .000 | ||
کردستان | همدان | -1.02379* | .16429 | .000 | |
ایلام | -1.31703* | .24175 | .000 | ||
آذربایجان غربی | -.98845* | .16690 | .000 | ||
کرمانشاه | -.82893* | .15261 | .000 | ||
نتایج آزمون تعقیبی تام هنس T2 نشان داد که میانگین نرخ ورود مواد مخدر سنتی به زندانهای استان کردستان به گونه معناداری پایینتر از هر چهار استان همدان، ایلام، آذربایجان غربی و کرمانشاه است. تفاوت معنیدار دیگری بین سایر استانها در متغیر ورود مواد مخدر سنتی به داخل زندان مشاهده نشد. نتایج تحلیل دادههای کمی نشان داد که زندانیها در استان‌های مورد مطالعه با گستره متنوعی از پیامدهای منفی ورود، توزیع و استفاده از مواد مخدر در داخل زندان مواجه‌اند. به طور خاص میتوان به اذعان عمده آزمودنی‌ها به وجود پیامدهای منفی هیجانی گسترده و قابل تأمل از جمله احساس اضطراب و استرس مداوم، ترس و ناامنی مزمن و در نهایت افسردگی و ناامیدی اشاره کرد.
یکی دیگر از این پیامدهای مورد اشاره، پیشنهاد عمده به سایر زندانیها توسط عوامل دخیل در وارد کردن این اشیا برای همکاری در وارد کردن، توزیع و همچنین پیشنهاد همکاری در مصرف و استفاده از این مواد بوده است که خود میتواند یکی از عوامل تبیینگر گسترش ورود این مواد و افزایش جرایم مربوط به آنها در داخل زندان باشد. بالاتر از این پیامدها، ورود چنین مواد مخدری به زندانها میتواند حتی سبب پدیدآیی افکار خودکشی و اقدام عملی به خودکشی در میان گروهی از زندانیان گردد که به‌نوعی میتواند بیانگر درجه آسیب‌های ورود و مشاهده این مواد مخدر در زندان بر گروه زندانیان باشد.
برای پاسخگویی به پرسشهای کیفی پژوهش شاملِ دلایل ورود مواد مخدر و راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت و کنترل ورود مواد مخدر به داخل زندان و نیز بررسی و تأیید یافتههای بخش کمّی پژوهش، مصاحبههای عمیق فردی و گروهی با عوامل و پرسنل و زندانیهای زندانهای مورد مطالعه انجام شد. مصاحبهها به دو صورت فردی و گروهی تا حصول به اشباع تئوریک ادامه یافت. روی‌هم‌رفته بیش از چهل مصاحبه فردی و پنج مصاحبه گروهی (فوکوس گروپ) با زندانیها و شش مصاحبه گروهی با عوامل مختلف زندان اعم از رئیس زندان، مدیران داخلی، مددکاران، عوامل انتظامی و اطلاعاتی و... انجام شد.
پس از انجام مصاحبهها به این علت که امکان استفاده از دستگاه ضبط صوت و یا گوشی همراه وجود نداشت، صرفاً سعی در یادداشت‌برداری نکات اصلی مصاحبهها نمودیم. پس از انجام مصاحبهها بلافاصله نگارش گزارش روایی جلسات مصاحبه و بازدید از زندان تهیه شد. پس از اتمام مصاحبههای فردی و گروهی، نسبت به تایپ متن مصاحبهها اقدام شد. در مرحله بعد با استفاده از نرم‌افزار تحلیل دادههای کیفی (مکس‌کیو‌دی‌ای14) ورژن 20 نسبت کدگذاری، به مقوله‌بندی و تحلیل دادههای حاصل از مصاحبهها اقدام شد.
هرچند در بخش کمی، عمدهترین شیوههای ورود مواد مخدر به داخل زندان بررسی شد، برای تکمیل و اعتبارسنجی یافتههای کمی، پس از کدگذاری دادهها در محیط نرم‌افزار مکس‌کیو‌دی‌ای، عمدهترین روشهای مرسوم انتقال و ورود مواد مخدر به داخل زندان در شکلهای زیر نشان داده شده است:
شکل 3- نمودار کدهای مربوط به نحوه ورود مواد مخدر به داخل زندان
همان‌طور که در نمودارهای بالا آمده است، عمدهترین شیوه ورود موادمخدر شامل اعزام زندانی به بیرون از زندان و به دو روش انباری و بلع است. همچنین برخی زندانها از جمله کرمانشاه به علت موقعیت قرارگیری زندان داخل بافت شهری، دارای روش پرتابی میباشد. انتقال از طریق عوامل زندان و ملاقاتکنندگان نیز جزء روشهای پرکاربرد برای انتقال مواد مخدر است.
شناخت دلایل و عوامل مؤثر که زمینهساز ورود انواع مواد مخدر به شیوههای مختلف به داخل زندان میشود، میتواند در شناسایی روشها و ارائه پیشنهادهای لازم برای مدیریت و کنترل بهتر این مسئله، کمک زیادی نماید.
شکل 4- نمودار مهمترین دلایل ورود مواد مخدر به داخل زندان
بحث و نتیجهگیری
در این پژوهش که به دو روش کمی و کیفی انجام گرفت، انواع مواد مخدر که به طرق مختلف وارد زندانهای مورد مطالعه میشود، بررسی شد. یافتهها نشان میدهد که این مواد شامل نه گروه مختلف است که در میان آنها انواع مواد مخدر (سنتی- صنعتی) در تمامی زندانهای مورد مطالعه، فراوانی بیشتری دارد. به عبارت دیگر مسئله ورود غیر قانونی انواع مواد مخدر که به خاطر شرایط خاص زندان و احتمال سودجویی افراد و باندهای خلافکار، شیوع و استقبال بیشتری دارد، از جمله اهداف اساسی این مطالعه و به تعبیری دغدغه عمده سازمان زندانها و مسئولان زندانهای مورد مطالعه است. از اینرو شناخت شیوه‌ها و روشهای معمول و مرسوم انتقال و ورود مواد مخدر به داخل زندانها، اهمیت شایانی دارد؛ زیرا شناخت علل ورود و راههای ورود انواع مواد مخدر میتواند در مدیریت و کنترل بهتر زندان و پیشگیری شیوههای مؤثر و کاراتر پیشگیری، نقش بسزایی داشته باشد.
نتایج مرتبط با انواع روشهای مورد استفاده برای وارد شدن انواع مواد مخدر به داخل زندانها نیز بیانگر چند یافته و نکته جدید و اساسی است. اول اینکه هم از دیدگاه زندانیان و عوامل حفاظت زندان، بلعیدن، هرچند یکی از روشهای قدیمی و شناخته‌شده برای همه است، همچنان محبوبترین روش وارد کردن مواد مخدر به داخل زندان است. با این یافته به نظر میرسد که اگر زنجیرۀ استفاده از این روش در داخل زندانها قطع شود، به میزان زیادی در ورود مواد مخدر به داخل زندانها موفقیت حاصل خواهد شد. چرایی گستردگی استفاده از این روش هم میتواند به فقدان تجهیزات پیشرفته تشخیص مواد بلعیده‌شده در داخل زندانها و هم به مواردی مانند اعمال سهوی و جدی نگرفتن آن و یا شناسایی نکردن عمدی مواد بلعیده‌شده توسط برخی از عوامل زندان برگردد.
دوم اینکه نتایج نشان میدهد که ملاقاتکنندگان حداقل در برخی از زندانها از جمله کرمانشاه و آذربایجان غربی، نقش پررنگی در وارد کردن موا د‌مخدر دارند که نشان میدهد علیرغم تمام تمهیدات اندیشیدهشده، همچنان برخی از ملاقاتها در زندانهای ایران، صوری بوده، با هدف انتقال مواد مخدر به داخل زندانها صورت میگیرد.
سوم اینکه بهویژه در پاسخ به سؤال مرتبط با نقش افراد و گروههای مختلف در وارد کردن مواد مخدر به داخل زندانها در اغلب استانها، همخوانی نسبی میان دیدگاه عوامل حفاظت و زندانیها درباره نقش اساسی دو گروه زندانیها و ملاقاتکنندگان در وارد کردن این مواد وجود دارد و جالب است که عمده زندانیها در همه استانها به جز کردستان به نقش پررنگ خود در این حوزه اشاره کردند و این نشان میدهد که گلوگاه ورودی این مواد به زندان به این دو گروه اصلی بازمی‌گردد که میتواند در کنار تأییدی ضمنی بر صحت پاسخگویی افراد به ابزار پژوهش، باز هم یافتهای کلیدی و راهنما برای دستاندرکاران امر برای بهکارگیری راهکارهایی در راستای کاهش نقش این دو گروه در وارد کردن مواد مخدر به داخل زندان باشد. البته در برخی از زندانها، برخی از پاسخدهندگان اعتقاد دارند که حداقل بخشی از ورود مواد مخدر به داخل زندانها با همکاری پرسنل، کارمندان، سربازان وظیفه و حتی زندانبانان صورت میگیرد. این به معنی قطعیت در پاسخ زندانیها نیست و ممکن است به دلایل مختلفی، عامدانه این گروه، اقدام به ارائه چنین پاسخی کرده باشند. اما همخوانی یافتهها در این مورد در برخی از استانها میتواند برای متولیان امر، نکته‌ای نیازمند بررسی و واکاوی مجدد باشد. این نتایج با مطالعات رئیسی‌نژاد (1396) و کولیند15 (2015) همخوانی دارد.
از دیگر یافتههای پژوهش حاضر در بحث عوامل مؤثر در ورود مواد مخدر به داخل زندان، اشاره گسترده هم عوامل حفاظت و هم زندانیها به ضعیف بودن نقش جریمهها و محکومیتهای مرتبط با وارد کردن این مواد و اجرای نامتوازن قوانین مرتبط با آنها در داخل زندان است. بر این اساس زمانی که فرد میداند تنبیه جریمه و یا محکومیتی که بناست در مقابل جرم وارد کردن این مواد متوجه او باشد، چندان سختگیرانه و قاطعانه نیست و یا میداند محکومیت در نظر گرفته شده به شیوهای قابل دور زدن است و یا بعد از مدتی با ارفاق و تخفیف مواجه میشود، گرایش بالاتری برای اقدام مجدد پیدا میکنند و همین میتواند یکی از عوامل مؤثر در تشدید انگیزۀ این افراد برای وارد کردن انواع مواد مخدر به داخل زندان باشد. از اینرو به نظر میرسد که علاوه بر لزوم تجدیدنظر در قوانین و مجازاتهای مربوطه و بهروز نمودن آنها با ارائه آموزش‌های منظم به گروههای مختلف حفاظتی و نظارتی و نیز زندانیان ملاقاتکنندگان و مسدود کردن هرگونه راه فراری از مجازاتهای تعیینشده، فضایی قانونمند و توأم با قاطعیت در محیط زندان ایجاد شود. این امر میتواند نقشی کلیدی در کاهش ورود انواع مواد مخدر به داخل زندان ایفا نماید.
مسئله مهم دیگری که در پژوهش حاضر برای اولینبار به آن پرداخته شده بود، بحث پیامدهای ورود مواد مخدر در داخل زندان بود. نتایج نشان داد که وجود این مواد میتواند پیامدهای منفی گستردهای در ابعاد مختلف هم بر عوامل زندان و هم زندانیان داشته باشد. به طور خاص عوامل حفاظت زندان به‌واسطه مشاهده وجود این مواد، در کنار اینکه به آنها پیشنهاد همکاری در وارد کردن و توزیع و مصرف داده میشود، انواع هیجان‌های منفی شامل اضطراب و ترس و خشم و عصبانیت و احساس ناامیدی را درک میکنند که یقیناً میتواند تأثیرات عمده و درازمدتی هم بر زندگی شغلی و هم اجتماعی و خانوادگی آنها داشته باشد. در گروه زندانیان، این پیامدها بهمراتب گسترده‌تر است و در کنار تجربه هیجان مانند احساس ترس و ناامنی مداوم، اضطراب و افسردگی و ناامیدی، افکار خودکشی و حتی اقدام به خودکشی نیز وجود دارد. علاوه براین وجود مواد مخدر سبب افزایش پیشنهاد مصرف زندانیان میشود.
در ارتباط با انتقال مواد مخدر به زندان، تأکید و تمرکز اصلی بر انواع مواد مخدر سنتی و صنعتی و نیز قرصهای روانگردان مانند ترامادون و متادون است. البته انتقال مواد مخدر به همان نسبت که ایجاد آسیب میکند، ممکن است باعث آرامش زندان شود. به گفته یکی از مسئولان زندان، «اگر مواد داشته باشند، نشئه میشن و سرشان گرم است! اگر قطع شه، قیمت مواد بهشدت بالا میره؛ در نتیجه خودزنی و دگرزنی و سایر آسیب‌ها بیشتر میشه».
اقداماتی از قبیل کنترل دقیقتر مبادی ورودی زندانها، استفاده از نظرها و پیشنهادهای نیروهای یگان حفاظت، شناسایی نقاط و اماکن کور زندان، تشویق و ترغیب کاشفان مواد مخدر و اشیای ممنوعه، تقویت و توسعۀ کلاسهای مبارزه با مواد مخدر و آشنایی با آنها، انجام بازرسیهای غیر مترقبه و... میتواند ضریب ورود مواد مخدر را به زندانها بهشدت کاهش دهد. شواهد نشان میدهد که سه روش بلع، انباری و پرتابی (بهویژه در کرمانشاه)، مهمترین روشهای انتقال مواد مخدر است. از عمده راههای دیگر ورود مواد مخدر به داخل زندانها میتوان به موارد زیر اشاره نمود: مرخصی و ملاقات شرعی و اعزام به بیمارستان و دادسرا. در بسیاری از موارد، زندانی از طریق دوستان و خانواده در مرخصی یا اعزامها به انواع مواد مخدر دسترسی پیدا میکند. ضعف بهداری و نداشتن امکانات بهداری و متخصص باعث اعزام زندانی و در نتیجه امکان دسترسی زندانی به مواد میشود. قوانین زندان هم تأثیرگذار است. قوانین، خیلی تسهیل شده است. باید به اصلاح قوانین و ضوابط مربوط به اداره زندان توجه نمود. در بسیاری از موارد، ضعف قوانین، خلأ قانونی و آیین‌نامهای مشهود است.
برخی از عمدهترین راهکارهای عملی برای جلوگیری از ورود مواد مخدر به داخل زندانها موارد زیر است: نصب دستگاه ایکس‌ری و بادی‌اسکنر، اصلاح قوانین و قوانین سختگیرانهتر، اجازه نظارت و کنترل افراد مشکوک توسط عوامل زندانبانی، کاهش ترددها به داخل زندان و افزایش مزایا و رفاهیات مسئولان زندان. شواهد بیانگر پایین بودن انگیزه و رغبت کاری بسیاری از عوامل زندان است. با توجه به شرایط سخت کار کردن در داخل زندان و گاه فشار روانی و حتی در مواردی تهدید زندانبانان توسط اشرار داخل زندان، نیاز به حمایت مادی و معنوی بیشتر از عوامل زندان وجود دارد. سازمان زندانها از طریق تجدیدنظر در ساختارهای فرهنگی مجموعه و انعطاف‌پذیری در مواجهه با محیط و حمایت مؤثر از فرایند فعالیتهای اجتماعی و ارائه خدمات مطلوبتر میتواند زمینه کاهش آسیب رفتارهای پرخطر در میان زندانیان شود (ر.ک: رحیمی و دیگران، 1399).
کمبود نیروی زندانبانی نیز عامل دیگری است که میتواند در کاهش یا افزایش ورود مواد مخدر به داخل زندان نقش داشته باشد. شواهد بهویژه در مصاحبههای میدانی نشان میدهد که با افزایش مصرف سیگار و آزادسازی مصرف سیگار، ورود مواد مخدر نیز بیشتر شده است. راهکار فرهنگی از جمله مشاوره با مددجویان، سرگرم کردن و مشغول نمودن زندانیها، ایجاد یک مکان سختگیرانه در هر استان برای سابقهدارها (تفکیک زندانیان خطرناک بهویژه سوداگران مواد مخدر)، تشویق زندانیها به ورزش کردن، راهی برای جلوگیری از گرایش به مواد است.
شکل 5- نمودار پیشنهادها و راهکارها
همان‌طور که در نمودار بالا نشان داده شده است، راهکارهای پیشنهاد شامل تغییر و اصلاح قوانین و مقررات مربوط به زندان و تعامل با زندانی است. برای نمونه، با اصلاح قانون مربوط به مصرف سیگار یا شرایط انتقال به دادسرا یا ملاقات یا اعزام به بهداری، ضوابط مربوط به استخدام نیروهای زندانبانی و... میتوان زمینههای ورود مواد مخدر بهویژه انواع مختلف مواد مخدر را کاهش داد. از دیگر طبقهها میتوان به کنترل و نظارت زندان اشاره نمود. استفاده از اسکنرها، از شیوههای خاص کنترل رفت‌و‌آمدها بهویژه نیروهای بیرون از زندان نظیر مددکاران، سربازان وظیفه، کادرهای زندان و... است.
پیشنهاد دیگر، استفاده از ظرفیت سازمانهای خصوصی در امر پیشگیری از سوءمصرف مواد مخدر است که میتواند مفید واقع شود (ر.ک: قربانی و دیگران، 1397). دسته بعدی که اهمیت بسزایی در کنترل و مدیریت ورود مواد مخدر دارد، توجه و تأکید بر عوامل فرهنگی و اجتماعی است. برای نمونه توجه به کلاسهای آموزشی، کلاسهای قرآن، تجهیز و تشویق به استفاده از کتابخانه، مسابقات ورزشی، پر کردن اوقات فراغت و... در این دسته از راهکارها قرار میگیرد.
منابع
اسدی‌فرد، محمد و جلال همتی (1400) «شناسایی عوامل و پیامدهای بهکارگیری سلاح غیر مجاز در استان کرمانشاه»، پژوهشهای مدیریت انتظامی، سال شانزدهم، شماره 2، صص 73-101.
باقری، معصومه و دیگران (1402) «مطالعه قوم‌نگارانه زمینه‌ها و بسترهای فرهنگی (هنجارها و باورهای عامیانه) مصرف مواد مخدر در استان خوزستان»، فصلنامه علمی اعتيادپژوهي، سال هفدهم، شماره 70، صص 289- ۳۱۴.
بوستاني، اسماعيل (1391) بررسي عوامل اجتماعي مؤثر بر بازگشت مجدد به زندان و تكرار جرم مردان با تأکید بر اثر زندان (مورد مطالعه: زندان مركزي ياسوج)، پایان‌نامه كارشناسيارشد، دانشگاه پيام نور مركز تهران.
پورآرین، فواد و دیگران (1392) «اعتصاب غذا: کنشی نوین در ساختار زندان مدرن (1320-1304 ش)»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شماره اول، صص 1-22.
حبيبي، غلامحسين (1397) بررسي عوامل جرم‌شناختي مؤثر بر ارتكاب جرم زندانيان، پايان‌نامه كارشناسيارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد نراق.
حسینی، سید محسن (1396) بررسی راهکارهای پیشگیرانه از دستیابی زندانیان به مواد مخدر در قزلحصار، پایان‌نامه کارشناسیارشد، دانشگاه جامع علمی- کاربردی واحد استان تهران (مرکز علمی کاربردی سازمان زندانها- تهران).
دلاور، علی و شیرین کوشکی (1392) روش تحقیق آمیخته، تهران، ویرایش.
رابرتسون، يان (1389) درآمدي بر جامعهشناسي، ترجمه حسين بهروان، تهران، آستان قدس رضوي.
رحیمی، مهدی و دیگران (1399) «ارائه مدل مدیریت دانش در اداره امور تربیتی و فرهنگی زندانهای استان تهران»، فصلنامه پژوهشهای مدیریت انتظامی، سال سیزدهم، شماره 2، صص 285-306.
رییسی‌نژاد، حمید (1396) پیشگیری وضعی از جرم ورود مواد مخدر به زندان و مطالعه تطبیقی دیگر کشورها، پایان‌نامه کارشناسیارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نراق.
ستوده، هدايت‌الله (1389) آسيب‌شناسي اجتماعي، تهران، آواي نور.
سیف، علی اکبر (1391) اندازه‌گیری، سنجش و ارزشیابی آموزشی، ویرایش پنجم، چاپ سی‌ام، تهران، دوران.
صدیق سروستانی، رحمت الله (1382) بررسی عوامل خطرساز در آلودگی نوجوانان و جوانان ایرانی به سوء مصرف مواد، نامه علوم اجتماعی، ش 22.
عضدانلو، حمید (1384) آشنایی با مفاهیم اساسی جامعهشناسی، تهران، نشرنی.
فوکو، میشل (1390) مراقبت و تنبیه: تولد زندان، ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، چاپ نهم، تهران، نشرنی.
قربانی، ابراهیم و دیگران (1397) «ارزیابی عملکرد شعبه مبارزه با مواد مخدر کلانتری‌های شهرستان ارومیه»، فصلنامه پژوهشهای مدیریت انتظامی، سال سیزدهم، شماره 2، صص 277-296.
قرهچاهی، فهیمه و دیگران (1402) «عوامل خانوادگی مؤثر بر نگرش جوانان نسبت به مصرف مواد مخدر: یک مطالعه کیفی»، فصلنامه علمی اعتيادپژوهي، سال هفدهم، شماره ۷۰، صص ۱۲۹-۱۴۸.
مارتینژ، رنه (1385) تاریخ حقوق کیفری در اروپا، ترجمة محمدرضا گودرزی بروجردی، چاپ دوم، تهران، مجد.
میرزایی‌مقدم، داوود و دیگران (1402) «بررسی تجارب زیسته جوانان مصرف‌کننده مواد در فرحزاد تهران، یک مطالعه پدیدارشناختی»، فصلنامه علمی اعتيادپژوهي، سال هفدهم، شماره ۶۹، صص ۳۹-۶۶.
Anderson, N. (2016) Most Effective Intervention for Adolescent Substance Use Disorder. In BSU Honors Program Theses and Projects, Bridgewater State Uuniversity.
Capasso, A., Jones, A. M., Ali, S. H., Foreman, J., Tozan, Y., & DiClement, R. J. (2021) Increased alcohol use during covid-19 pandemic: The effect of mental health and age in a cross-sectional sample of social media users in the US. Preventive medicine, 145, pp.106-122.
Dolan, K., Moazen, B., Noori, A., Rahimzadeh, S., Farzadfar, F., & Hariga, F. (2015) People who inject drugs in prison: HIV prevalence, transmission and prevention. International Journal of Drug Policy, 26, S12-S15.
Giddens, A. (1976) New Rules of sociological Method. London, Hutchinson.
Kolind, T. (2015) Drugs and discretionary power in prisons: The officer's perspective, International Journal of Drug Policy
Kolind, T., & Duke, K. (2016) Drugs in prisons: Exploring use, control, treatment and policy. Education, Prevention and Policy, 23:2, pp. 89-92.
Marsden, J., Darhe, S., Hall, W., Hickman, M., Holmes, J., Humphreys, K., & West, R. (2020) Mitigating and learning from the impact of covid-19 infection on addictive disorders. Addiction, 115(6), pp.1007-1010.
Nordek, C. D., Riehm, K. E., Smail, E. J., Holingue, C., Kane, J. C., Johnson, R. M., & Thrul, J. (2022) Changes in drinking days among United States adults during the covid-19 pandemic. Addiction, 117(2), pp. 331-340.Turner, Bryan S. (2006) The Cambridge Dictionary of Sociology, London: Cambridge University Press.
[1] 1. این مقاله برگرفته از یک پژوهش میدانی است که به سفارش و حمایت مالی سازمان زندانهای کشور انجام شده است.
[2] *نویسنده مسئول: دانشیار گروه آموزش علوم اجتماعی دانشگاه فرهنگیان تهران، ایران rahmadrash76@yahoo.com
[3] ** استادیار گروه روانشناسی دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران adnan@gmail.com
[4] . Marthinez
[5] . Faoucault
[6] . Kolind & Duke
[7] . Satherland
[8] . Shultz
[9] . Raberton
[10] . Robert Merton
[11] . Colward
[12] . Sutherland
[13] . Content Validity Ratio (C.V.R)
[14] . Maxqda20
[15] . Kolind
