خوانش و تحلیل مؤلفه‌های کیفی مؤثر در ادراک فضای خانه‌های سنّتی یزد (مطالعه تطبیقی؛ خانه رسولیان و خانه مرتاض)
محورهای موضوعی : کاربست پایه‌های شهرسازی و معماری اسلامی در معماری معاصرسمیه امیدواری 1 , سمیه داودی 2 , حسین مهدوی پور 3
1 - دانشیار، گروه معماری، دانشگاه علم و هنر، یزد، ایران
2 - استاد مدعو، گروه معماری، دانشگاه ملّی مهارت، تهران، ایران
3 - استادیار، گروه معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران
کلید واژه:
چکیده مقاله :
با گسترده شدن حوزه معماری و ارتباط آن با سایر رشته‌ها مانند رفتارشناسی و روانشناسی محیط، مباحثی مانند فرآیند ادراک و تحلیل مؤلفه‌های مؤثر بر آن، توجه بسیاری از پژوهشگران را به خود معطوف نموده است. نظریه‌پردازان مختلفی از جمله «لنگ»، «کرمونا» و «یان بنتلی» با بیان تئوری‌های مختلف در حوزه ادراک محیط، به بررسی مؤلفه‌های مؤثر بر ادراک کیفی پرداخته و مواردی از جمله خوانایی، تنوع، سرزندگی، انعطاف‌پذیری، حس مکان را در تبیین مؤلفه‌های کیفی ارائه کرده‌اند. این مقاله ضمن معرفی مدل‌های سنجش کیفیت بر اساس این نظریات، به استخراج و گزینش تأثیرگذارترین مؤلفه‌های مؤثر بر ادراک فضا می‌پردازد. در این پژوهش که از نوع ترکیبی است، نخست از میان مؤلفه‌های مؤثر بر کیفیت ادراک، چهار مؤلفه «تنوع، خوانايي، سازگاري بصري و غنای حسی» که از سوی عمده نظریه‌پردازان مورد توجه خاص بوده است، مورد گزینش قرار گرفته و ضمن توصیف و تحلیل کیفی هر یک از مؤلفه‌های انتخابی، شاخصه‌های کیفی از جمله هندسه، نظم، سیالیت، تعادل، خاطره‌انگیزی استخراج گردید. در بخش دوم با استفاده از روش پرسشنامه و تحلیل میانگین اطلاعات آماری حاصل شده، به سنجش تأثیر این مؤلفه‌ها پرداخته شد. در ادامه با هدف سنجش و ارزیابی شاخصه‌های مذکور در ادراک کیفی دو خانه سنتی در بافت تاریخی یزد یعنی «خانه رسولیان» و «خانه مرتاض»، وجوه شاخص تمایز ادراکی در این دو خانه را مورد بازشناسی و تحلیل دقیق قرار گرفت. تحلیل‌ها بیانگر وجوه اشتراک ادراکی در این دو خانه بوده است. با تکیه بر سنجش‌های کمی انجام شده، یافته‌های مقاله تأیید می‌نماید که از منظر استفاده‌کنندگان، هر چهار مؤلفه مورد بررسی به میزان قابل‌توجهی در ادراک کیفی فضاهای این دوخانه تأثیر داشته‌اند و این امر نشانی از راز پویایی و ماندگاری معماری سنتی خانه‌های یزد است.
With the expansion of the field of architecture and its connection with other fields such as behaviorism and environmental psychology, topics such as the process of perception and the analysis of the components affecting it have drawn the attention of many researchers. Different theorists including "Lang", "Cremona" and "Ian Bentley" expressed different theories in the field of environmental perception and examined the components affecting qualitative perception and things like readability, variety, vitality, flexibility, sense Place and... have been presented in the explanation of qualitative components. While introducing the quality measurement models based on these theories, this article deals with the extraction and selection of the most effective components on the perception of space. In this research, which is of a mixed type, first among the components affecting the quality of perception, four components "variety, readability, visual compatibility and sensory richness" which have been given special attention by most theorists, were initially selected and While describing and analyzing the quality of each of the selected components, qualitative indicators such as geometry, order, fluidity, balance, evocativeness, etc. were extracted. Because these indicators can be evaluated in the measurement of qualitative perception; In the second part of the article, the impact of the components and indicators was measured using the questionnaire method and the average analysis of the obtained statistical data. In the following, with the aim of measuring and evaluating the mentioned indicators in the qualitative perception of two traditional houses in the historical context of Yazd, namely " Rasoulian" and " Mortaz", which in recent decades have become parts of the Yazd Faculty of Art and Architecture. Qualitative and quantitative measurements have been identified and analyzed in order to identify and accurately analyze the perceptual differences in these two houses. The respondents of the questionnaire of this research were graduates of Yazd Faculty of Art and Architecture who had the experience of attending these two houses for consecutive years and gained a relatively accurate understanding of these two houses. The analyzes have shown the perceptual commonalities in these two houses. Relying on the quantitative measurements, the findings of the article confirm that from the perspective of the users, all four investigated components had a significant effect on the qualitative perception of the spaces of this two houses, and this is a sign of the secret of the dynamics and durability of traditional architecture of Yazd.
Keywords: Components of Perception, Mortaz House, Quality of perception, Perception of Space, Rasoulian House.
Introduction
The field of architecture has undergone significant transformation over the years, evolving from a discipline primarily concerned with aesthetics and construction techniques to one that actively incorporates insights from behavioral science, environmental psychology, and sociology. This interdisciplinary approach has led to a deeper understanding of spatial perception and the Components influencing it. The Perception of Space, which refers to the way humans cognitively and sensorially interpret their surroundings, plays a critical role in how architectural spaces are experienced, appreciated, and utilized. In recent decades, researchers and theorists such as Kevin Lynch, Matthew Carmona, and Ian Bentley have contributed extensively to this field, offering frameworks and theories that identify multiple key qualitative components effecting spatial perception. These components, including legibility, diversity, vitality, flexibility, and a sense of place, are foundational to creating spaces that resonate with users on cognitive, emotional, and sensory levels.
This study delves into these theoretical insights by focusing on the Traditional Houses of Yazd, a city renowned for its ingenious desert-adaptive designs and historic urban fabric. Yazd’s traditional houses exemplify a harmonious blend of functional and aesthetic elements, offering a wealth of insights into how architecture can show environmental challenges while fostering a profound connection with its inhabitants. The research specifically examines and studies two exemplary traditional houses—Rasoulian House and Mortaz House—to explore the qualitative components influencing spatial perception. By conducting a comparative analysis, the study seeks to uncover the principles underlying the timeless appeal and enduring vitality of these architectural masterpieces.
Theoretical Foundations and Methodology
The Central part to this research is the identification and analysis of key qualitative components that effect on spatial perception. Based on a comprehensive review of theoretical literature and information, four components have been selected for detailed exploration: diversity, legibility, visual compatibility, and sensory richness. These components are frequently emphasized in the works of leading theorists and are considered essential in shaping meaningful and engaging architectural spaces. Each component is analyzed to extract specific attributes that contribute to spatial quality. For instance:
- Diversity: Refers to the variety and complexity of spatial arrangements, including variations in scale, function, and spatial transitions.
- Legibility: Encompasses the clarity and coherence of spatial organization, ensuring that users can easily navigate and understand the environment.
- Visual Compatibility: Highlights the harmonious integration of architectural elements, materials, and motifs to create aesthetically pleasing spaces.
- Sensory Richness: Focuses on the stimulation of multiple senses through elements such as light, texture, sound, and temperature.
The research adopts a mixed-methods approach, combining qualitative and quantitative techniques to provide a comprehensive understanding of spatial perception. In the qualitative phase, detailed analyses of the selected components are conducted through site visits, architectural documentation, and interpretative studies. Attributes such as geometry, order, fluidity, balance, and memorability are explored to understand how these components contribute to the overall spatial experience.In the quantitative phase, structured questionnaires are distributed to users and occupants of two Case Studies:Rasoulian House and Mortaz House. The survey captures subjective experiences and perceptions, providing statistical data that complements the qualitative findings. The combination of these methods ensures a robust analysis of how qualitative components influence spatial perception in traditional houses.
Case Studies: Rasoulian House and Mortaz House
Rasoulian House and Mortaz House were selected as case studies due to their exemplary representation of Yazd’s traditional architecture. Both houses, situated within the city’s historic fabric, embody the principles of adaptive design, cultural expression, and environmental harmony. Despite their differences in architectural spaces and historical contexts, both houses offer valuable insights into the qualitative aspects of spatial perception.
Rasoulian House
Rasoulian House is renowned for its central courtyard design, which exemplifies the traditional Persian architectural approach to creating a microclimate in hot and dry environments. The house features symmetrical layouts, intricate stucco work, and a well-defined spatial hierarchy. The courtyard acts as the focal point, surrounded by iwans (semi-open spaces), closed rooms, and subspaces. The interplay of light and shadow in the courtyard, coupled with the presence of water features and greenery, gives the space a sensory richness. The use of traditional materials such as adobe, brick, and plaster further adds to the tactile and visual appeal of the house.
Mortaz House
Mortaz House, though distinct in its design, shares several similarities with Rasoulian House in terms of its adaptive use of spatial elements. The house is characterized by its geometric precision, balance, and functional layout, which reflect a strong focus on legibility. The clear spatial hierarchy and axial alignments make the house easily navigable, while the harmonious integration of architectural elements ensures visual consistency. The use of semi-open spaces, such as iwans and porches, allows for a seamless transition between indoor and outdoor environments, enhancing the overall spatial experience.
Findings and Implications
The findings of this study highlight the significant role of the four identified components in shaping spatial perception. Diversity, legibility, visual compatibility, and sensory richness are shown to have a substantial impact on how users experience and interpret the spaces in two traditional houses:Rasoulian House and Mortaz House. Attributes such as geometry, order, fluidity, balance, and memorability further enhance the qualitative richness of these environments.The perceptual commonalities observed between the two houses underscore the effectiveness of traditional architectural principles in creating meaningful and engaging spaces. These principles, rooted in a deep understanding of human needs and environmental context, have contributed to the enduring vitality and resilience of Yazd’s traditional architecture. The findings also provide valuable insights for contemporary architectural practices, emphasizing the importance of integrating qualitative components into Contemporary design processes.
Lessons for Contemporary Architecture
This research underscores the relevance of traditional architectural principles in showing contemporary challenges. By drawing inspiration from the qualitative components analyzed in this study, architects can create spaces that are both functional and meaningful. For instance, incorporating elements of diversity in spatial arrangements can enhance user engagement and adaptability, while ensuring legibility can improve the navigability and coherence of spaces. Similarly, both emphasizing visual compatibility and sensory richness can create environments that foster a sense of place, community, and well-being.
In conclusion, this study confirms that the qualitative components analyzed are integral to the spatial perception of Yazd traditional houses. These components enhance the aesthetic, functional, and emotional qualities of the spaces, contributing to their enduring relevance in contemporary architectural discourse. The lessons learned from Rasoulian House and Mortaz House highlight the potential of traditional architectural principles to inform and inspire future design practices, ensuring the creation of spaces that resonate with users on multiple levels.
Refrences
Atkinson, R. L. (2014). Psychology of sensation and perception (H. EbrahimiMoghadam, Trans., 2nd ed.). Tehran: Farabi Publications. (Original work published in Persian)
Pak Nehad, H., &Pajoohanfar, M. (2017). Improving spatial quality patterns of urban parks to enhance social interactions among citizens: A case study of parks in Gorgan. Golestan University Quarterly Journal, 7(26), 22–55. (Original work published in Persian)
Paykan, E., &Rafieian, M. (2019). In search of an integrated framework for spatial perception in interactive studies of human and environment. Armanshahr Architecture and Urban Development, 28, 125–138. (Original work published in Persian)
Shahcheraghi, A., &Bandarabad, A. (2020). Enclosed in the environment (Application of environmental psychology in architecture and urban planning). Tehran: Jihad Daneshgahi Organization Publications. (Original work published in Persian)
Tahmasebi, A., Alizadeh, H., &Aslani, P. (2018). A study of the components shaping the semantic-perceptual quality of the environment: A case study of the Gatarcheenan neighborhood in Sanandaj. Armanshahr Architecture and Urban Development, 25. (Original work published in Persian)
KamuShalmani, K., &Hanachi, S. (2015). Examining the impact of visual factors in urban spaces on citizens' behavioral patterns: A case study of Rasht Municipality Square. City Identity, 24. (Original work published in Persian)
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و ششم، تابستان 1403: 32-1
تاريخ دريافت: 07/08/1403
تاريخ پذيرش: 06/11/1403
نوع مقاله: پژوهشی
خوانش و تحلیل مؤلفه‌های کیفی مؤثر در ادراک فضای خانه‌های سنّتی یزد
(مطالعه تطبیقی؛ خانه رسولیان و خانه مرتاض)
سمیه امیدواری1
سمیه داودی**
حسین مهدوی‌پور***
چکیده
با گسترده شدن حوزه معماری و ارتباط آن با سایر رشته‌ها مانند رفتارشناسی و روانشناسی محیط، مباحثی مانند فرآیند ادراک و تحلیل مؤلفه‌های مؤثر بر آن، توجه بسیاری از پژوهشگران را به خود معطوف نموده است. نظریه‌پردازان مختلفی از جمله «لنگ»، «کرمونا» و «یان بنتلی» با بیان تئوری‌های مختلف در حوزه ادراک محیط، به بررسی مؤلفه‌های مؤثر بر ادراک کیفی پرداخته و مواردی از جمله خوانایی، تنوع، سرزندگی، انعطاف‌پذیری، حس مکان را در تبیین مؤلفه‌های کیفی ارائه کرده‌اند. این مقاله ضمن معرفی مدل‌های سنجش کیفیت بر اساس این نظریات، به استخراج و گزینش تأثیرگذارترین مؤلفه‌های مؤثر بر ادراک فضا می‌پردازد. در این پژوهش که از نوع ترکیبی است، نخست از میان مؤلفه‌های مؤثر بر کیفیت ادراک، چهار مؤلفه «تنوع، خوانايي، سازگاري بصري و غنای حسی» که از سوی عمده نظریه‌پردازان مورد توجه خاص بوده است، مورد گزینش قرار گرفته و ضمن توصیف و تحلیل کیفی هر یک از مؤلفه‌های انتخابی، شاخصه‌های کیفی از جمله هندسه، نظم، سیالیت، تعادل، خاطره‌انگیزی استخراج گردید. در بخش دوم با استفاده از روش پرسشنامه و تحلیل میانگین اطلاعات آماری حاصل شده، به سنجش تأثیر این مؤلفه‌ها پرداخته شد. در ادامه با هدف سنجش و ارزیابی شاخصه‌های مذکور در ادراک کیفی دو خانه سنتی در بافت تاریخی یزد یعنی «خانه رسولیان» و «خانه مرتاض»، وجوه شاخص تمایز ادراکی در این دو خانه را مورد بازشناسی و تحلیل دقیق قرار گرفت. تحلیل‌ها بیانگر وجوه اشتراک ادراکی در این دو خانه بوده است. با تکیه بر سنجش‌های کمی انجام شده، یافته‌های مقاله تأیید می‌نماید که از منظر استفاده‌کنندگان، هر چهار مؤلفه مورد بررسی به میزان قابل‌توجهی در ادراک کیفی فضاهای این دوخانه تأثیر داشته‌اند و این امر نشانی از راز پویایی و ماندگاری معماری سنتی خانه‌های یزد است.
واژه‌های کلیدی: ادراک فضا، خانه رسولیان، خانه مرتاض، كيفيت ادراك، مؤلفه‌های ادراک.
مقدمه و بیان مسئله
انسان به‌عنوان موجودی زنده و پویا بر محیط اطرافش، تأثیرگذار است و متقابلاً از این محیط نیز تأثیر می‌پذیرد. بر این اساس می‌توان گفت که نیازهای انسان عاملی برای انتخاب فضا، رفتار در فضا و تأثیرگذاری بر فضا بوده است. از سویی تأثیر محیط بر رفتار انسان در فضا و تأثیر تغییرات محیط بر فرد، اهمیت بالایی در برنامه‌ریزی، استفاده بهینه از فضا و ایجاد رفتارهای اجتماعی کنترل شده در فضا داشته است. قابل ذکر است که افراد پذیرنده صرف رفتارهای محیطی نمی‌باشند و خود، عامل تغییر محیط نیز هستند. در این نگاه، رابطه انسان با محیط، رابطه‌ای پویا و در حال تغییر می‌باشد (رضازاده و همکاران، 1384: 60). همچنین «کیفیت» یکی از مفاهیم محوری معماری است که در رابطه انسان و محیط معنا پیدا می‌کند. این موضوع فارغ از اهمیت نظری، به دلیل بحران کیفیت که امروزه در بیشتر محیط‌های معماری با آن مواجه بوده‌اند، از نظر عملی نیز به یکی از پرسش‌های جدی در حیطه معماری بدل شده است. بسیاری از طراحان و معماران به شکل بسیار گسترده نگرانی خود را در نبود طراحی واجد کیفیت مطلوب در کشور ابراز داشته‌اند (کامور شلمانی، حناچی، 1394: 69). اگرچه پژوهشگران علوم اجتماعی در مورد اغراق ورزیدن در نقش کیفیت کالبدی محیط در کیفیت زندگی شهروندان، هشدارهای لازم را داده‌اند، اما با این حال نمی‌توان از سهم واقعی کیفیت کالبدی محیط در این امر غفلت کرد. به‌واسطه ماهیت چندجانبه مفهوم «کیفیت»، اتفاق‌نظر و اشتراک قابل‌ملاحظه‌ای در دیدگاه‌های مطرح شده به‌چشم نمی‌خورد (گلکار، 1379: 39). علاوه بر حوزه معماری، در حوزه طراحی شهری نیز به تأثیرات منظر شهری بر کیفیت زندگی و بهبود فضای شهری تأکید شده است (بادآهنگ و دیگران، 1401: 40).
در حوزه مؤلفه‌های مؤثر در ایجاد کیفیت‌های ادراک، پژوهش‌های بسیاری انجام گرفته و در آنها سعی شده احکامی در جهت طراحی محیط صادر شود؛ اما پژوهش‌های کمتری به بررسی مؤلفه‌های ادراکی در حوزه خانه پرداخته و این مؤلفه‌ها در خانه‌های سنتی کمتر مورد واکاوی و تحلیل قرار گرفته است. بر پایه توصیف و تحلیل دیدگاه صاحب‌نظران می‌توان به استخراج و معرفی مؤلفه‌های مؤثر بر ادارک فضا پرداخت ولی در پژوهش‌های قبلی یا به معرفی این مؤلفه‌ها بسنده شده و یا فاقد تحلیل و نگاهی یکپارچه به این مؤلفه‌ها با هدف ارزیابی نقش آنها در ادراک فضایی مخصوصاً فضاهای مسکونی هستند. در جدول 1 به بررسی تعدادی از این نظریات پرداخته شده است که با توجه به آنچه در بالا بیان گردید، ضرورت انجام پژوهش نمایان می‌گردد. همان‌گونه که از بررسی پیشینه پژوهش مشخص است، نظریه‌پردازان بسیاری به تحلیل و تبیین مؤلفه‌های مؤثر بر کیفیت ادراک پرداخته‌اند. هدف از این نوشتار، تحقیق در مورد مفهوم کیفیت فضایی، بازشناسی و معرفی مؤلفه‌های سازنده کیفیت ادراک از منظر صاحب‌نظران و درنهایت بررسی مؤلفه‌های مؤثر در ادراک کیفی فضای خانه‌های سنتی یزد بوده است. در ادامه تلاش می‌شود تا با استخراج مؤلفه‌های کیفیت فضایی و استخراج شاخصه‌های کیفیت، به بررسی و سنجش این شاخصه‌ها در خانه‌های سنتی یزد پرداخته شود. خانه رسولیان و خانه مرتاض به‌عنوان دو مصداق از خانه سنتی در یزد می‌باشد که در سال‌های اخیر با تغییر کاربری به دانشکده هنر و معماری یزد تبدیل شده است. این پژوهش به‌دنبال پاسخ به این سؤالات می‌باشد که؛ مؤلفه‌های مؤثر در سنجش کیفیت ادراکی خانه‌های سنتی يزد كدام است؟ چه تفاوت‌هایی در كيفيت ادراك حياط خانه رسوليان و حياط خانه مرتاض به عنوان دو فضای دانشكده معماري يزد وجود دارد؟ و کدام یک از مؤلفه‌ها نقشی پررنگتر در ادراک فضاهای این دو خانه داشته‌اند؟ نوشتار پیش رو از طیفی از روش‌های تحقیق توصیفی- تحلیلی و موردی در بستر مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی با استفاده از شیوه‌های تحقیق مرور متون و منابع، اسناد تصویری، مشاهده و پرسشنامه به‌عنوان ابزار جمع‌آوری اطلاعات، در جهت یافتن نتایج، سود جسته است.
جدول شماره 1: پیشینه پژوهش
نویسنده | عنوان | منبع | توضیحات |
کورش گلکار (1379) | مؤلفه‌های سازنده کیفیت طراحی شهری | نشریه صفه | دیدگاه‌های کیفیت محیط از منظر صاحب‌نظران مختلف مورد بررسی قرار گرفته است و به بررسی و تحلیل نمونه‌ها و تجارب عملی در دنیا پرداخته شد است. در ادامه با معرفی مؤلفه‌های سه‌گانه سازنده کیفیت طراحی، به استخراج و تحلیل این مؤلفه‌ها پرداخته شده است. |
مجتبی رفیعیان، علی اکبر تقوایی، مسعود خادمی، روجا علی‌پور (1391) | بررسی تطبیقی رویکردهای سنجش کیفیت در طراحی فضاهای عمومی شهری | انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران | با تدوین بررسی رویکردهای موجود در حوزه مدل‌های کیفیت محیطی، به مقایسه و تحلیل تطبیقی میان مدل‌های ارائه شده پرداخته است و در ادامه با استخراج قابلیت‌ها و ضعف‌های در هر یک از مدل‌ها، به شناسایی مؤلفه‌های کیفیت محیطی می‌پردازد. |
ساجد راستبین، یاسر جعفری، یاسمن دارم، امیرمحمد معززی مهر طهران (1391) | رابطه همبستگی بین کیفیت‌های محیطی و تداوم حیات شهری در عرصه‌های عمومی (نمونه موردی: جلفای اصفهان) | باغ نظر | به شناسایی مؤلفه‌های مؤثر در کیفیت محیطی برای درک و دریافت بهتر فضا می‌پردازد و به مؤلفه‌هایی مانند پیاده‌مداری، امنیت و اجتماع‌پذیری به‌عنوان مؤلفه‌های مؤثر در کیفیت فضایی اشاره دارد. |
عارف شاهی آقبلاغی، یعقوب زنگنه، حسن خدابنده‌لو، عباس درودی‌نیا (1395) | سنجش شاخص‌های کیفیت محیط شهری (مطالعه موردی: مسکن مهر شهر سبزوار) | مطالعات جغرافیایی مناطق خشک | با تفکیک ویژگی‌های محیط شهری در سه گروه کالبدی- فضایی، عملکردی- ساختاری و محتوایی به تحلیل مصادیقی از مسکن‌های مهر از این سه منظر می‌پردازد. |
مجید صالحی‌نیا، مهدیه نیرومند شیشوان (1397) | تبیین نقش مؤلفه‌های منظر حسی بر حواس در کیفیت ادراک حسی محیطی گذر ارگ جدید تبریز | فصلنامه شهر ایرانی اسلامی | با تأکید بر اهمیت حواس پنج‌گانه، به تحلیل مؤلفه‌های مؤثر در کیفیت محیطی پرداخته و به ارایه پیشنهاداتی از جمله ایجاد هماهنگی و تنوع در مناظر بویایی و شنیداری به ارایه راهکارهایی در جهت ارتقاء این کیفیت‌ها می‌پردازد. |
ارسلان طهماسبی، هوشمند علیزاده، پرویز اصلانی (1397) | مطالعه مؤلفه‌های شکل‌دهنده کیفیت معنایی- ادراکی محیط، مورد مطالعاتی: محله قطارچینان سنندج | فصلنامه معماری و شهرسازی آرمانشهر | به شناسایی مؤلفه‌های مؤثر در بهبود کیفیت محیط می‌پردازد و میزان تأثیر این مؤلفه‌ها در کیفیت معنایی- ادراکی در نمونه موردی مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌دهد. |
عصمت پای‌کن، مجتبی رفیعیان (1398) | در جستجوی چارچوب یکپارچه ادراک فضا در مطالعات تعاملی انسان و محیط | فصلنامه معماری و شهرسازی آرمانشهر | با تأکید بر جنبه احساسی و عاطفی محیط به‌عنوان بخشی از فرایند ادراک، نشان می‌دهد که نگاهی یکپارچه به ویژگی‌های محیطی در کنار ویژگی‌های فردی ، درک جامع‌تری از تأثیر محیط بر استفاده‌کنندگان ایجاد می‌نماید. |
سمیه بیطرف، محسن کاملی، بهرام صالح صدق‌پور (1400) | نقش مطالعات جغرافیای انسانی (عناصر محیط- رفتار) در بازشناسی الگوی آموزشی درس طراحی معماری5 | فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی | به بررسی، تحلیل و ارزیابی مؤلفه‌های رفتاری و محیطی اثرگذار در معماری مجموعه‌های مسکونی پرداخته و در نهایت مؤلفه‌های خوداگاه و ناخوداگاه را با هم مقایسه می‌کند. |
ابوالفضل بادآهنگ، حسین کلانتری خلیل‌آباد، کرامت الله زیاری (1401) | شناسایی و تبیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر کیفیت منظر در بافت‌های تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله سنگ سیاه شهر شیراز) | نشریه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی | به بررسی تأثیرات منظر شهری بر کیفیت زندگی پرداخته و بر تأثیر منظر بر بهبود فضای شهری تأکید دارد. |
روش پژوهش
این پژوهش از نوع کاربردی با ماهیت توصیفی- تحلیلی است. روش پژوهش نیز از نوع ترکیبی است که در بخش کیفی از روش‌های تحقیق توصیفی- تحلیلی و موردی در بستر مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی با استفاده از شیوه‌های تحقیق مرور متون و منابع، اسناد تصویری در حوزه‌های مرتبط با پژوهش مانند روانشناسی محیط و رفتارشناسی سود جسته است. سپس با استفاده از راهبردهای تفسیر و استنتاج، شاخص‌ها و مؤلفه‌های مؤثر در ادراک فضای معماری استخراج گردیده است. در بخش کمی نیز با توجه به اهداف پژوهش و در راستای پاسخگویی به سؤالات مطرح شده در بخش مقدمه، از عملیات تحقیق میدانی، مشاهده و پرسشنامه به‌عنوان ابزار جمع‌آوری اطلاعات، استفاده شده است. جهت انجام دو مرحله فوق در این تحقیق، مؤلفه‌های مؤثر در کیفیت ادراک که طبق جدول 4 از مبانی نظری پژوهش استخراج گردیده بود به همراه توضیح شاخصه‌های آنها، در قالب سؤالات پرسشنامه مطرح شدند.
سپس با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی از نوع در دسترس، تعدادی از دانش‌آموختگان که تجربه حضور طولانی در این دو خانه را داشته‌اند؛ انتخاب شدند و پرسشنامه برای آنها ارسال شد. این پرسشنامه حاوی 24 سؤال در ارتباط با 4 مؤلفه که هرکدام 6 شاخصه داشتند، بود. پاسخ‌دهندگان باید در دو برگ پرسشنامه مجزا در ارتباط با دو نمونه موردی پژوهش یعنی خانه رسولیان و خانه مرتاض و در قالب طیفی از اعداد 0 تا 5 که عدد 0 نشان‌دهنده کمترین تأثیر و عدد 5 نشان‌دهنده بیشترین تأثیر بود به سنجش مؤلفه‌های مؤثر بر ادراک کیفیت فضایی دو خانه رسولیان و مرتاض می‌پرداختند. پس از تکمیل پرسشنامه‌ها، تحلیل‌های آماری براساس روش وزن‌دهی به مؤلفه‌ها و تحلیل میانگین آماری انجام شد که شرح کامل آن در ادامه ذکر می‌شود.
نمودار 1: فرآیند پژوهش
مبانی نظری
روانشناسی و ادراک محیط
از حدود سال‌های 1960 رشته روانشناسی محیطی به‌عنوان شاخه‌ای از علم جدید، دستاوردهای مهمی را در ارتباط با ادراک محیطی در حوزه‌های شهری ارائه داد. به عقیده «جیفورد»، پایه‌گذاران اصلی در رشته روانشناسی محیط؛ «ایگون برانسویک» (EgonBrunswik) و «کورت لوین» (Kurt Lewin) هستند. در سال 1943 برانسویک برای اولین بار اصطلاح «روانشناسی محیطی» را به‌کار برد (مک اندرو، 1387: 23). «پروشانسکی» (Proshansky) روانشناسی محیطی را «رشته‌ای که با تعاملات و روابط میان مردم و محیط اطرافشان سروکار دارد» تعریف کرد (مک اندرو، 1387: 1). این دانش جدید با نام‌های متفاوتی از جمله «ارتباط انسان- محیط»، «جامعه‌شناسی محیطی» و «بوم‌شناسی انسانی» نیز شناخته شد (مطلبی، 1380: 55). یکی از مهم‌ترین ابعادی که در طراحی محیط باید توسط طراحان در نظر گرفته شود فرآیند احساس، ادراک و شناخت محیط است. برای ساختن محیط‌های سازگار و متناسب با نیازهای ادراکی- رفتاری مخاطبان باید شناخت صحیحی از رابطه بین انسان و محیط به‌دست آورند.
به‌عبارتی، در طراحی محیطی شناخت دقیق رابطه بین عناصر و شکل محیط، بر سطوح مختلف احساسی و ادراکی استفاده‌کننده از محیط تأثیرگذار بوده است (براتی و سلیمان‌نژاد، 1390: 20). ادراک محیط را می‌توان فرآیندی دانست که انسان از طریق آن، داده‌های لازم را بر اساس نیاز از محیط پیرامون برمی‌گزیند (شرقی و همکاران، 1396: 78). از عوامل تأثیرگذار بر ادراک می‌توان به عوامل روانشناختی فردی (غم و شادی)، فیزیکی، محیطی (ازدحام و خلوت) و عوامل فرهنگی اشاره داشت که هر یک به‌نوبه خود بر ادراک فرد از محیط تأثیرگذار بوده است (کامور شلمانی و حناچی، 1394: 65-78). «ایگون برانسویک» فرایند ادراک و شناخت انسان از محیط را به عملکرد عدسی‌های محدب تشبیه می‌کند. یعنی مانند عدسی، اطلاعات و محرک‌های محیطی را دریافت و بعد از پالایش، آنها را به ادراکی منظم و یکپارچه تبدیل می‌کند (شمس، 1393: 52). به‌صورت کلی عوامل مؤثر بر ادراک محیط را به سه دسته عوامل روانشناختی فردی، عوامل فیزیکی و عوامل فرهنگی می‌توان تقسیم نمود (شاهچراغی و بندرآباد، 1399: 130) که تاکنون نظریه‌هایی نیز در مورد آن ارائه شده است. این مقاله بر هر سه دسته عوامل فوق با تأکید به‌عنوان مؤلفه‌های کیفی در ادراک فضا متمرکز است که در ادامه به آن می‌پردازیم.
کیفیت محیط
به‌طور کلی «کیفیت» واژه‌ای است که در تمامی دانش‌ها و زمینه‌های مرتبط با زندگی انسان به شکل شهودی (درون ذهنی) درک شده و به‌صورت مستمر در چارچوب گفتمان حوزه‌های مربوطه به کار می‌رود (براتی و کاکاوند، 1392: 21). کیفیت فضایی را می‌توان سنجش وضعیت فضا در ارتباط با نیازمندی‌ها یا خواسته‌های هر انسان دانست. بر همین اساس کیفیت، مفهومی انتزاعی است که در نتیجه کارهای انسانی و طبیعی در مقیاس‌های فضایی مختلف عمل می‌نماید (طهماسبی و همکاران، 1397: 112). «ماکاچیا» (Makachia) در تعریف خود از کیفیت، به مجموعه‌ای از خصوصیات کمی و کیفی هر شی یا مکان که منجر به برتری آن می‌گردد و امکان داوری را در مقایسه با دیگر پدیده‌ها فراهم می‌کند؛ اشاره دارد (Makachai, 2015: 51). گلکار مؤلفه‌های کیفیت را در سه گروه عمده یعنی مؤلفه‌های عملکردی (قرارگاه رفتاری، ایمنی، امنیت، سازگاری و..)، مؤلفه‌های تجربی شناختی (کیفیت کالبدی، کیفیت ادارک حسی، کیفیت ادراکی ذهنی) و مؤلفه‌های محیط‌زیستی (کیفیت اقلیم، اصوات، بو، بازدهی و تعادل اکوسیستم و تقلیل آلودگی) تقسیم‌بندی می‌کند. از این‌رو می‌توان این‌گونه بیان داشت که در درک پدیده‌ها تمام حواس انسان فعال می‌باشد (صالحی‌نیا و نیرومند شیشوان، 1397: 22). عموماً مؤلفه‌های متفاوت کیفیت را بر اساس پاسخگویی به ادراکات مختلف انسان، سازماندهی می‌کنند.
«دانلد اپلیارد» (Donald Sidney Appleyard) واکنش‌های ادراکی انسانی در برابر محیط را به سه حالت واکنشی- عاطفی، حالت عملیاتی، حالت استنباطی دسته‌بندی می‌کند. پورجعفر و همکاران درباره کیفیت معتقدند که این کیفیت را می‌توان به‌عنوان برآیند چهار نیرو (مؤلفه) درهم تنیده کیفیت عملکردی- فعالیتی، کیفیت تجربی- زیبایی‌شناختی، کیفیت زیست‌محیطی و معنایی- ادراکی در نظر گرفت (پورجعفر و همکاران، 1388). در مجموع می‌توان کیفیت محیطی را موضوعی پیچیده دانست که در برگیرنده ادراکات ذهنی، نگرش‌ها، ارزش‌های گروه‌ها و افراد و همچنین مجموعه‌ای از ویژگی‌های محیط دانست که بر انسان و سایر ارگانیسم‌های مرتبط تأثیر می‌گذارند (طهماسبی و همکاران، 1397: 112).
مؤلفه‌های مؤثر در کیفیت ادراک فضا از دیدگاه صاحب‌نظران
در میان دیدگاه‌های مختلف در حوزه کیفیت فضایی می‌توان بر مبنای سه مدل ارائه شده توسط شخصیت‌های برجسته در این حوزه از جمله مدل «لنگ» (Jon Lang)، مدل «کرمونا» (Matthew Carmona)، مدل «یان بنتلی و همکاران» (Ian Bentley) به بررسی و تألیف این مؤلفه‌ها پرداخت و از طریق تحلیل دیدگاه‌های مذکور، به استخراج شاخص‌های کیفیت فضایی در مصادیق این پژوهش رسید. «لنگ» بر اساس سلسله‌مراتب نيازهاي انساني مازلو به تبیین کیفیت‌های ادراک محیط پرداخته و آنها را به شش قسمت دسته‌بندي كرده است:
1. کیفیت‌های محیط در پاسخ به نيازهاي فيزيولوژیكي انسان.
2. کیفیت‌های محیط در پاسخ به نيازهاي ايمني و امنيت.
3. کیفیت‌های محیط در پاسخ به نياز به تعلق و وابستگي.
4. کیفیت‌های محیط در پاسخ به نياز به عزت و حرمت.
5. کیفیت‌های محیط در پاسخ به نياز به خودشكوفايي.
6. کیفیت‌های محیط در پاسخ به نياز به ادراك و زيبايي (پاکزاد، 1385: 33) .
مدل ديگر ارائه شده درباره كیفيت فضایی، مدلي است که «متیو کرمونا» در کتاب خود به آن پرداخته است. وی نیز شش مؤلفه مختلف را برای کيفيت‌هاي فضای مطلوب قائل شده است که عبارتند از:
1. مؤلفه كالبدي: كیفيت‌هايي است كه به كالبد فضا مربوط هستند از جمله؛ قطعه‌بندي‌ها، بلوك‌بندي‌ها، كاربري زمين و غیره.
2. مؤلفه ادراكي: ادراك، شامل جمع‌آوري، سازماندهي و حس كردن محيط است. به‌عبارتی بعد معنايي از فضا است که بر ادراك انسان تأثير مستقيم داشته است.
3. مؤلفه اجتماعي: شامل کیفیت‌های مثبت و منفي یك فضا از منظر اجتماعي می‌باشد به‌طوری‌که فضا در شهر چگونه پاسخگوي حضور افراد و رفتارهاي متفاوت آنها به‌لحاظ اجتماعي است.
4. مؤلفه بصري: لذت ديدن فضاهاي شهري از عوامل تأثيرگذار بر ادراك و فهميدن است. اين تأثير بعضاً لحظه‌اي و یا درازمدت می‌باشد كه آن وابسته به ويژگي خاصي دارد كه از آن ديده يا ادراك شده است.
5. مؤلفه عملكردي: از مهم‌ترين کیفیت‌های یك فضاي خوب، قابل دسترس بودن آن براي تمامي گروه‌هاست. وجود عملكردهاي متنوع و فعاليت‌هاي اجتماعي متفاوت نیز از موارد ديگري است كه موجب ارتقای عملكرد محيط شهري مي‌شود.
6. مؤلفه زماني: استفاده از چرخه‌هاي زماني همچون زندگي در روز، شب و فصول مختلف، در بهره‌گيري از فضاها، به طرح كمك مي‌كند. بنابراين مديريت زماني در فضاهاي عمومي از عوامل تأثيرگذار در شكل‌گيري عملكردها و تغييرات فضايي است (رفیعیان و همکاران، 1391: 38).
1. نفوذپذیری: تامین دسترسی، ارتباط فیزیکی و بصری با نقاط مختلف.
2. تنوع: حضور متنوع عملکردی، تنوع فرم‌ها و تنوع اشخاص و گروه‌های اجتماعی در مکان‌های شهری.
3. خوانایی: قابلیت ادراک آسان محیط به نقاط و نشانی‌های مورد نظر.
4. انعطاف‌پذیری: توانایی و قدرت فضا در پذیرفتن عملکردها.
5. سازگاری بصری: متناسب بودن خصوصیت بصری محیط با عملکرد و معنی محیط.
6. غنا: توجه به ظرافت و ریزه‌کاری در محرک‌های حسی مختلف و نه صرفاً محرک‌های بصری.
7. قابلیت شخصی‌سازی: توانایی ساکنان و شهروندان، به طریقی که مهر خود را بر فضای شهر بزنند و آن را متعلق به خود و شخصی کنند.
جدول 2 : مؤلفه‌های مؤثر در کیفیت ادراک فضا از دیدگاه صاحب‌نظران
جان لنگ «کیفیت‌های محیط» | متیو کرمونا «مؤلفه‌های کیفیت فضایی» | یان بنتلی «معیارهای طراحی محیط» |
کیفیت‌های محیط در پاسخ به نيازهاي فيزيولوژیكي انسان | مؤلفه كالبدي | معیار نفوذپذیری |
کیفیت‌های محیط در پاسخ به نيازهاي ايمني و امنيت | مؤلفه ادراکی | معیار تنوع |
کیفیت‌های محیط در پاسخ به نياز به تعلق و وابستگي | مؤلفه اجتماعي | معیار خوانایی |
کیفیت‌های محیط در پاسخ به نياز به عزت و حرمت | مؤلفه بصري | معیار انعطاف‌پذیری |
کیفیت‌های محیط در پاسخ به نياز به خودشكوفايي | مؤلفه عملكردي | معیار سازگاری بصری |
کیفیت‌های محیط در پاسخ به نياز به ادراك و زيبايي | مؤلفه زماني | معیار غنا |
علاوه بر سه نظریه‌پرداز فوق، بسیاری دیگر از نظریه‌پردازان در حوزه معماری نیز به تفسیر و تبیین مؤلفه‌های مؤثر در کیفیت فضا پرداخته‌اند. «یوهانی پالاسما»، «استیون هال» و «پیتر زومتور» با فاصله گرفتن از ادراک بصری بر ادراک چندحسّی از دیدگاهی پدیدارشناسانه تأکید دارند که طبق آن همه حواس در درک فضا و اتمسفر آن به‌کار گرفته می‌شود. پدیدارشناسی معماری پالاسما درست همانند فلسفه پدیدارشناسی مرلوپونتی بر «ادراک چندحسی» مبتنی بر مرکزیت بدن در ادراک فضاها تأکید می‌کند (شریفیان و همکاران، 1398: 7). هر تجربه بساوایی در معماری، چندحسی است؛ کیفیت‌های ماده، فضا و مقیاس به‌طور مساوی در چشم، گوش، بینی، پوست، زبان، اسکلت و عضالت بدن تقسیم شده‌اند. معماری، با دربرگرفتن این قلمروهای هفتگانه تجربه حسی، آنها را چنان در تعامل با یکدیگر قرار می‌دهد که یکدیگر را برمی‌انگیزند (پالاسما، 1395: 73). خلاصه این نظریات به شرح جدول 2 بیان می‌گردد.
جدول 3: مؤلفه‌های کیفیت فضایی از دیدگاه تئوری‌های مختلف
نظریه‌پردازان | سال | مؤلفه‌های کیفیت فضایی | ||
جین جیکوبز | 1961 |
| ملحوظ داشتن فعالیت‌های مناسب، کاربری مختلط از لحاظ نوع استفاده و سن ابنیه، توجه به عنصر خیابان، نفوذپذیری، اختلاط اجتماعی و انعطاف‌پذیری فضا | |
کوین لینچ | 1981 | سرزندگی، معنی، سازگاری، دسترسی، کنترل و نظارت | ||
ویو ویلچ | 1983 | خوانایی، آزادی انتخاب، فرم‌های متباین، امکان زندگی اجتماعی، قرائت میراث فرهنگی، لحاظ نمودن پیوندهای بومی- منطقه ای | ||
یان بنتلی | 1985 | نفوذپذیری، گوناگونی، خوانایی، انعطاف‌پذیری، تناسبات بصری، غنای حسی، رنگ تعلق | ||
راجر ترانسیک | 1986 | حفظ تسلسل حرکت‌ها، محصوریت فضا، پیوستگی لبه‌ها، کنترل محورها و پرسپکتیو، ممزوج نمودن فضای بیرون و درون | ||
کولمن | 1987 | حفاظت تاریخی و مرمت شهری، طراحی برای پیاده‌ها، سرزندگی و تنوع استفاده، بستر و محیط فرهنگی، بستر و محیط طبیعی، توجه به ارزش‌های معمارانه محیط | ||
آلن جیکوبز و دانلد اپلیارد | 1987 | زیست‌پذیری، هویت و کنترل، دسترسی به فرصت‌ها، تخیل و شادی، اصالت و معنا، زندگی اجتماعی و همگانی، خوداتکایی شهری، محیطی برای همه | ||
تیبالز | 1988 | توجه به مکان، احترام به بافت، کاربری مختلط، مقیاس انسانی، آسایش پیاده، مشورت با اقشار مختلف، خوانایی، انعطاف‌پذیری، توجه به فرآیند تدریجی رشد محیط، خوشایندی بصری | ||
ساوت ورث | 1989 | ساختار، خوانایی، فرم، حس مکان، هویت، دیدها و مناظر، مقیاس انسانی | ||
گرین | 1992 |
| عملکرد، نظم، هویت، جذابیت | |
برایان گردی | 1993 | سرزندگی، هارمونی، تنوع، مقیاس انسانی، نفوذپذیری، امکان شخصی‌سازی مکان، خوانایی، انعطاف‌پذیری، امکان تحول سنجیده و کنترل شده | ||
هاتن و هانتر | 1994 | تنوع، تمرکز، دمکراسی، نفوذپذیری، امنیت، مقیاس مناسب، طراحی ارگانیک، اقتصاد و ابراز مناسب آن، روابط خلاقانه، انعطاف‌پذیری، مشورت و مشارکت‌دادن استفاده‌کنندگان در طرح‌ها | ||
نلسن | 1994 | رعایت مقیاس انسانی، مسئولیت‌پذیری مبتنی بر بوم‌شناسی، ترویج پیاده‌گرایی، پیش‌بینی فضاهای باز، توجه به منظر خیابان، تنوع، کاربری مختلط و چندگانه، استفاده از واژگان طراحانه معین، تعمیر و نگهداری دایمی محیط شهری | ||
کرمونا و جان پانتر | 1997 | پایداری محیط زیست، منظر، دیده ها، فرم شهر، فرم ساختمان، عرصه همگانی | ||
متیو کرمونا | 2004 |
| کارکردی، خوانایی، ایمنی و امنیت، قابل دسترس، جذاب، راحت، فراگیر، سرزنده و ماندگار | |
یوهانی پالاسما موریس مرلوپونتی استیون هال پیتر زومتور | 2007 | دیدگاه پدیدارشناسانه به مقوله ادراک در معماری نظریه ادراک چندحسی اهمیت همراهی همه حواس در ادراک فضا نقش بدن در خاطره‌انگیزی فضا | ||
مؤلفه‌های انتخابي در کیفیت ادراک فضا از دیدگاه صاحب‌نظران
در ميان مؤلفه‌هاي مختلفي كه صاحب‌نظران در بيان شاخص‌هاي كيفيت فضایی به آن اشاره داشته‌اند، مي‌توان برخي از ديدگاه‌ها را داراي مؤلفه‌هاي مشخص‌تر دانست. به صورت کلّی می‌توان گفت هم عوامل کالبدی- اجتماعی و هم عوامل اقتصادی- سیاسی در ارتقاء کیفیت‌های محیط و به دنبال آن کیفیت‌های فضایی مؤثر هستند (اسدی و دیگران، 1402: 29). این عوامل در یک طیف گسترده، مجموعه‌ای از مؤلفه‌ها را تعریف می‌نماید که برخی از آنها با یکدیگر، همپوشانی نیز دارند؛ ولی در ميان مؤلفه‌هاي مورد مطالعه، براساس روش پژوهش در بخش کیفی با استناد به مطالعه منابع کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی همچنین توصیف و تحلیل نظریات نویسندگان که در بخش قبل به آن پرداختیم، مي‌توان به مؤلفه‌هاي تنوع، خوانايي، سازگاري بصري و غنا اشاره داشت كه بي‌شك اين مؤلفه‌ها در ارتقاء كيفيت فضا بسيار مؤثر بوده و در بیشتر منابع مورد تأکید قرار گرفته‌اند. هرچند دیدگاه‌های مفصل‌تر و مؤلفه‌های دیگری را نیز می‌توان ارائه نمود ولی با توجه به هدف مقاله به تعمق و بررسی بیشتر این چهار مؤلفه می‌پردازیم. تفاسیر هر یک از نظریات صاحب‌نظران در مورد مؤلفه‌های فوق، می‌تواند شاخص‌های مناسبی را برای سنجش کیفیت‌های فضایی مطرح کند. از آنجا که به‌صورت کلّی می‌توان شاخصه‌های مؤثر بر کیفیت فضا را به دو دسته عینی و ذهنی تقسیم نمود، این دسته‌بندی به ما در استخراج بهتر شاخصه‌ها کمک خواهد کرد. شاخصه‌های عینی مانند واقعیت‌های قابل مشاهده و ملموس محیط و شاخصه‌های ذهنی مانند حس رفاه و رضایتمندی افراد ((Ghadiri&Shahrbabaki, 2016: 98. پس از مطالعه منابع و نظریات موجود، با توجه به ویژگی‌های شاخص معماری سنتی یزد و خانه‌های آن، شاخصه‌ها به‌نحوی انتخاب شدند که هم ویژگی‌های ذهنی و هم ویژگی‌های عینی را پوشش دهند. جدول شماره 4 شاخصه‌های کیفیت فضای معماری را نشان می‌دهد.
جدول 4: شاخصه‌های کیفیت فضای معماری از دیدگاه تئوری‌های مختلف
مؤلفه | صاحب‌نظران | تفسیر | شاخص‌ها |
تنوع | تنوع دلالت بر ویژگـی‌هاي مکـان‌هـایی دارد که دارای فرم‌ها، استفاده‌ها و معـانی متفاوت بوده است (بنتلـــی و همکـــاران، 1382:59) | تنوع در فضا باعث ایجاد قابلیت‌های عملکردی و کارکردی متفاوت در محیط و خاطره‌انگیزی فضا می‌گردد. این تنوع می‌تواند در اشکال متفاوت فضایی و هندسه‌های مختلف معماری ظاهر گردد. مهم‌ترین عامل در ایجاد تنوع، توجه به وحدت و یکپارچکی ادراکی فضا می‌باشد که نظم نقش بسیار مهمی در ایجاد این تنوع داشته است. | هندسه نظم حیرت خاطره‌انگيزي پراکندگی وحدت |
تنوع‌پذیري قابلیت فراهم آوردن استفادههاي مختلف از فضا در یک زمان و یا در زمان‌هاي مختلف است که بدین‌ترتیب فضا هم می‌تواند براي چند عملکرد به‌طور همزمان و هم براي عملکردهاي مختلف در زمان‌هاي مختلف استفاده شود (عینی‌فر، 1382) | |||
قابلیت فراهم آوردن استفاده‌های مختلف از فضا (کیائی و همکاران، 1398) | |||
خوانایی | قابــل درك بودن و بازشــناختن اجــزا و عناصــر محیطی از یکــدیگر در مجموعه‌هاي منسجم و به هم پیوسته است (لینچ، 1381 ). | خوانایی نقش بسیار مهمی در ابهام زدایی از فضا و ادراک مناسب فضا داشته است. عوامل متفاوت معماری می‌تواند در این خوانایی نقش داشته باشد. سیالیت فضا و امکان تغییر کاربری فضاها نقش مهمی در حضور هر چه بیشتر افراد در فضا و خوانایی فضا داشته است. عوامل مختلفی همچون بازی‌های نور و سایه می‌تواند نقش مهمی در این ادراک داشته باشد. | سایه نور اجتماع‌پذیری سیالیت تداعی وضوح |
فضای خوانا با تعابیری نظیر فضای ساده، منسجم، قابل فهم و درک و غیره تعریف می‌شود (.Koseoglu and onder, 2011) به نقل از (مطلبی و همکاران: 1397). | |||
خوانایی کیفیتی از محیط است که به فضای شهری وضوح بخشیده و سبب می‌گردد که سیمای شهر بهتر به ذهن سپرده شود (بی‌نیاز، حنایی، 1395). | |||
«دالتون و هولسچر» نیز بیان نمودند که خوانایی اصل اساسی در طـراحـی شهری اسـت کـه مشخص می‌نماید چگونه محیط شهری ساخته شده سازماندهی شود تا تصویر ذهنی، یکپارچگی و نمایانی بافت برقرار گردد. همچنین کیفیت خوانایی وابسته به نمایانی، ادراک سادگی، پیوستگی، وحدت و توانایی درک تمامی ایـن کیفیت‌ها در یک ساختار اسـت (,Safari, Mahdzar, 2014) به نقل از (بی‌نیاز، حنایی، 1395). | |||
متناسـب بـودن خصوصـیت بصـري محیط با عملکرد و معنی محیط مذکور می‌باشد (بنتلـی و همکـاران، 1382:227 ). | تعادل و تقارن فضا نقش بسیار مهمی در ایجاد جلوه‌های متفاوت کیفیت بصری در فضا داشته است. در ایجاد تعادل بصری در فضا مؤلفه‌های مختلف پویایی و یکنواختی در نسبت‌های متفاوت از یکدیگر می‌توانند این تعادل را ایجاد نمایند. اگر چه در سازگاری بصری نقش مؤلفه‌های کارکردی دارای اهمیت کمتری بوده است اما مؤلفه‌های طراحی نما نقش مؤثری در محرمیت فضا نیز داشته‌اند. | حريم اشرافيت تعادل تقارن پویایی تناسب | |
سازگاری بصری به مفهوم متناسب بودن خصوصیت بصری فضا با عملکرد و معنی فضای مزبور می‌باشد که یکی از عناصر تأثیرگذار بر کیفیت بصری منظر شهری است که سبب تلطیف روحیات شهروندان در شهرهای شلوغ می‌گردد (خامنه و جنگی، 1393) به نقل از (پاک نهاد، پژوهان فر، 1396: 183). | |||
ابعاد و اندازه‌های فضا و کیفیات طراحی می‌باشد که از نظر کمی ابعاد و اندازه‌های متناسب فضا و وجود کیفیات طراحی و از نظر کیفی جداره‌ها و بدنه‌های طراحی شده منظر شهری مناسب و تناسب عناصر مصنوع می‌باشد (بنتلـی و همکـاران، 1382: 227) به نقل از (پاک نهاد، پژوهان فر، 1396: 183). | |||
غنای حسی | کیفیتی است که می‌تواند تجربیات احساسی متفاوت را ایجاد کند و لذت را ارتقاء بخشد (قره بگلو و همکاران، 1396). | غنای حسی که از طریق مؤلفه‌های احساسی قابل ادراک بوده است می‌تواند در مانوس و زیبا کردن فضا و همچنین دوست داشنتی کردن آن نقش بسیار مؤثری داشته باشد. اگر چه مانوس بودن فضا در نسبتی با پرتکلف بودن فضا هست که معنا می‌یابد و زیبایی در تشخص فضا هست که معنا می‌یابد. | صمیمیت پرتکلف خوشایند كامل دوست‌داشتني متشخص |
تجربه انسان از محیط شهری از طریق کانالهای حسی متعدد بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی، و لمسی صورت می‌گیرد. وسع و عمق تجارب حاصله تحت عنوان مفهوم کلی «غنای حسی» قابل بررسی است (صداقت، 1396). | |||
شهرها و فضاهای شهری قلمروهایی از فرصت‌های حسی هستند، که هر یک در انسان احساسات ادراکی متفاوتی با حس بینایی، شنوایی، بویایی، رطوبت و دما و حرکت پدید می‌آورند(زنگنه، کشمیری، 1397) به نقل از (مدنی، 1385: 4). |
تشخیص و تبیین مؤلفه‌های مؤثر بر ادراک کیفی فضاهای معماری از دیدگاه‌های مکتوب صاحب‌نظران، بخش اصلی مبانی نظری پژوهش را به خود اختصاص می‌دهد. از آنجا که این مؤلفه‌ها کلی هستند، برای تسهیل در آزمودن تأثیر آنها، شاخصه‌های کیفیت فضای معماری از دیدگاه تئوری‌های مختلف نیز بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای به شرح جدول زیر استخراج و دسته‌بندی شد.
جدول 5. شاخص‌های کیفی مؤثر بر ادراک فضای معماری مستخرج از مبانی نظری
مؤلفه‌ها | شاخص‌های مرتبط با هر مؤلفه | |||||
مؤلفه تنوع | هندسه | نظم | حیرت | خاطره‌انگيزي | پراکندگی | وحدت |
مؤلفه خوانایی | سایه | نور | اجتماع‌پذیری | سیالیت | تداعی | وضوح |
مؤلفه سازگاری بصری | حريم | اشرافيت | تعادل | تقارن | پویایی | تناسب |
مؤلفه غنای حسی | صمیمیت | پرتکلف | خوشایند | كامل | دوست داشتني | متشخص |
معرفی محدوده پژوهش (شرح داده‌ها)
دانشکده هنر و معماری یزد از سال ۱۳۶۸ فعالیت آموزشی خود را در یکی از خانه‌های سنتی یزد با نام خانه رسولیان آغاز نموده است. اين دانشكده در محله گلچینان قرار دارد كه در ساليان متوالي خانه‌های سنتی متعدد همجوار، به هسته اوليه دانشكده معماري اضافه شده است و در حال‌‌حاضر با توسعه و الحاق خانه‌های مجاور به آن، فعالیت خود را در مجموعه‌ای از خانه‌های سنتی بافت قدیم یزد در گروه‌های آموزشی معماری، شهرسازی و نقاشی ادامه داد. مصاديق مورد مطالعه در این پژوهش خانه رسوليان و خانه مرتاض به‌عنوان دو حياط اصلي دانشكده هنر و معماري يزد است. از آنجا که این پژوهش مبتنی بر تجربه‌های ادراکی مخاطبان در خانه‌های سنتی یزد (مدرسه معماری یزد) بوده است لذا جامعه آماری از میان دانش‌آموختگان این مدرسه انتخاب شده است که در طول چندین سال تحصیل، تجربه‌های متفاوتی از حضور و ادراک را در این خانه‌ها داشته‌اند. تعداد قابل قبولی پرسشنامه در بین دانش‌آموختگان پخش شده است که بر اساس آنها سنجش و ارزیابی مؤلفه‌ها انجام گرفته است.
معرفي«خانه رسوليان»
خانه رسولیان یکی از خانه‌های سنتی در بافت قدیم یزد است. بر اساس نوشته‌هاي موجود بر سر در خانه اين بنا در سال 1283ه. ش احداث گرديده و دارای دو حياط اندروني و بيروني است. حياط اندروني بزرگ‌تر و مرکز بخش اصلي خانه و حياط بيروني، كوچك‌تر است. دسترسي به درون اين بنا با گذر از سر در شاخص، هشتي پركار و دالان‌هاي ورودي ميسر مي‌شود. حياط اصلي خانه دارای فضاهای یک طبقه است. بخش شمال‌غربي مجموعه شامل حیاط بیرونی کوچکی متشكل از ايوان و اتاق ارسي است. جبهه شمال غربي حياط به ايوان كم‌عمق و جبهه جنوب شرقي آن به راهروي اصلي خانه محدود شده است. مجموعه سرداب‌ها و تالار سرداب‌ها بخش مهمي از خانه را شكل مي‌دهند كه در زيرزمين و اطراف حياط واقع شده است.
جدول شماره 6: مجموعه تصاویر از خانه رسولیان (ر.ک: حاجی قاسمی: 1383 )
نام خانه | قدمت | موقعیت | کاربری فعلی |
رسولیان | 1283ه. ش. | محله گودال مصلی، خیابان امام خمینی، کوچه سهل بن علی | دانشکده هنر و معماری یزد |
نقشه‌ها و تصاویر |
| ||
معرفي «خانه مرتاض»
خانه مرتاض كمي پيش از خانه رسوليان در اواخر دوره قاجاري، (درحدود صد و پنجاه سال پيش) احداث گرديده است. باني اين خانه حاج علي شيرازي بوده است که به خانه مرتاض معروف شد. این خانه نيز همچون خانه رسوليان به ثبت ملی رسيده است و تقريباً در سال‌هاي 78-77 به دانشكده معماري اهدا گرديد. خانه مرتاض مانند دیگر خانه‌هاي اعيان‌نشين در يزد دارای دو حياط اندروني و بيروني بوده است. اين دو حياط هر يك واجد ورودي جداگانه و مستقل از يكديگر مي‌باشند و در شكل ظريفي از طريق راهروهاي پرپيچ‌وخم در حد واسط اين دو حياط با يكديگر پيوند برقرار كرده‌اند. ورود به حياط اصلي اين خانه پس از گذر از كوچه اختصاصي، سر در شاخص، هشتي زيبا و دالان‌هايي در امتداد آن از هشتي موجود در گوشه شرقي حياط ميسر مي‌باشد. يكي از مهم‌ترين وي‍‍ژگي‌هاي حياط اندروني تالار با تناسبات بسيار بزرگ و بلند در مقايسه با ديگر فضاهاي اين حياط مي‌باشد كه با قرارگيري بادگير در محور تقارن آن، به‌گونه‌اي به اهميت آن در حياط تأكيد مي‌ورزد. حياط بيروني خانه در بخش جنوب غربي؛ خود شامل تالار، اتاق پنج‌دري و رواق‌هايي مي‌باشد كه داراي تزئینات بسيار زيباي رسمي‌بندي در جبهه‌هاي مختلف مي‌باشد.
جدول شماره 7: مجموعه تصاویر از خانه مرتاض (ر.ک: حاجی قاسمی: 1383 )
نام | قدمت | موقعیت | کاربری فعلی |
مرتاض | حدود 150 سال | محله تبریزیان، خیابان قیام، بازار تهرانی‌ها، کوچه محمودی | دانشکده هنر و معماری یزد |
نقشه‌ها و تصاویر |
| ||
6. تحلیل مؤلفه‌های ادراک فضا در خانه رسولیان و مرتاض
در این بخش پس از جمع‌آوری اطلاعات اولیه در مورد میزان تأثیر مؤلفه‌های ادراکی، به تحلیل آنها می‌پردازیم. سنجش مؤلفه‌های ادراکی بر اساس مطالعات انجام گرفته و پرسشنامه‌های دریافت شده در خانه رسولیان و خانه مرتاض بیانگر آن است که خانه‌های مختلف در معماری سنتی یزد همگی دارای مراتبی از ادراک بوده است. به بیانی دیگر مؤلفه‌های ادراکی معرفی شده در پرسشنامه‌ها در مصادیق انتخاب شده توسط مخاطبان کاملاً قابل فهم و ادراک بوده و می‌توان گفت که معماری سنتی یزد بر اساس نمونه‌های موردی انتخاب شده، به‌عنوان «محیطی متأثر از وجوه ادراکی انسان» معرفی نمود. لذا در این مرحله نتایج حاصل از این تحقیق طی سه مرحله معرفی می‌گردد.
معرفی اجمالی مؤلفه‌های مؤثر در ادراک فضاهای خانه رسولیان
بر اساس پرسشنامه‌های دریافتی و تجزیه و تحلیل‌های انجام شده، می‌توان گفت مؤلفه‌های مؤثر در ادراک فضایی براساس معیارهای مستخرج در خانه رسولیان وجود دارد و طبق تقسیم‌بندی چهارگانه، عمده مخاطبان در تحلیل تنوع، به مؤلفه خاطره‌انگیزی به‌عنوان شاخص‌ترین وجه تنوع در این خانه اشاره داشته و سپس وجود هندسه، نظم و وحدت را در فضاهای خانه رسولیان ادراک و معرفی نمودند. در مقابل به حضور مؤلفه‌های پراکندگی و حیرت، کمترین امتیاز را داده‌اند. حضور این مؤلفه در ادراک فضایی مخاطبان مشاهده می‌گردد و نتایج آماری نزدیک به میانه، نشانه‌ای از حضور جدی این مؤلفه‌ها در ادراک فضایی بسیاری از مخاطبان است. در تحلیل خوانایی، عمده مخاطبان در خانه رسولیان مؤلفه سیالیت و سایه روشن را به‌عنوان شاخص‌ترین وجه خوانایی خانه رسولیان برشمرده‌اند و مؤلفه‌های خوانایی، اجتماع‌پذیری و در انتها تداعی به‌عنوان مؤلفه‌ها با امتیاز کمتر معرفی شده‌اند. میزان امتیاز این مؤلفه‌ها بیانگر این موضوع است که این مؤلفه‌ها در ادراک فضایی مصداق فوق نقش مهمی دارند. در بخش سازگاری بصری مخاطبان کیفیت پویایی را ادراک و به‌عنوان شاخص‌ترین مؤلفه این بخش معرفی کردند و وجود مؤلفه‌های تقارن، تعادل، حریم را اعلام کرده و درصد کمتری به مؤلفه اشرافیت در خانه رسولیان رأی داده‌اند. در بخش مؤلفه غنا مخاطبان با جامعه آماری به حضور همزمان مؤلفه‌های دوست داشتن، صمیمیت، خوشایند بودن، کامل بودن و تشخص رأی داده‌اند و نکته جالب توجه آنکه مؤلفه پرتکلف در این بخش از امتیاز کمتری برخوردار شده است؛ بنابراین می‌توان اذعان کرد که ادراک به‌تنهایی یک فرایند بیولوژیک نیست، بلکه از طریق روابط اجتماعی و فرهنگی آموخته می‌شود. اگر چه همه افراد دارای حواس مشابهی هستند، اما نحوه انتخاب، ساماندهی، ارزش‌گذاری و واکنش به آنچه حس می‌شود در آنها متفاوت است (رضایی و همکاران، 1397: 54).
جدول شماره 8: تحلیل مؤلفه‌های مؤثر در سنجش کیفیت در خانه رسولیان
تنوع
| - تنوع در کیفیت فضاهای باز، نیمه باز و بسته باعث خاطره انگیزی فضاها می‌گردد. - وجود نظام هندسی در شاکله فضاها و جزئیات معماری، باعث ایجاد تنوع کیفی فضاها می‌گردد. - تنوع پر و خالی در راستای محور تقارن پلان و نما باعث ادراک متنوع کیفی در فضاها گردیده است. - وجود عناصر وحدت بخش به سازماندهی فضاها و نماها در حین ایجاد تنوع فضایی. | |
خوانایی
| - بازی تقابل نور و سایه جهت خوانایی بهتر فضاها - جایگاه فضاهای اصلی در محور تقارن حیاط و نقش آنها در ادراک سریع و خوانایی بهتر فضاها. - سیالیت حرکت در میان فضاهای اطراف حیاط - وجود سلسله مراتب مناسب در ادراک سریع فضاهای اصلی. - سایه‌اندازی فضاها و امکان انتقال بخشی از زندگی در میان فضاهای نیمه باز و باز | |
سازگاری بصری
| - وجود تعادل بصری در نما و تلاش در جهت رهایی از تقارن فضایی - رعایت اصول کثرت در وحدت در اجزاء و کل نما و جذابیت بصری نما - پویایی در حرکتهای فضایی به دلیل پویایی نما - وجود ارسی با تزئینات ظریف در جهت ایجاد محرمیت فضایی و جذابیت و سازگاری بصری در نما | |
غنای حسی
| - تعدد کم فضاها و مانوس بودن فضاها با مخاطب - پخش شدن بوی گلهای رز در حیاط و اقناع حس بویایی در غنای حسی - وجود فضاهای متشخص در خانه در تقابل با یکنواختی برخی فضاها - وجود طبیعت در حیاط در جهت کامل و مانوس کردن فضاها - وجود حوض پر از آب در وسط حیاط و انعکاس پنجره ارسی در حیاط و ایجاد غنای بصری | |
| ||
معرفی اجمالی مؤلفه‌های مؤثر در ادراک فضاهای خانه مرتاض
بر اساس یافته‌های مستخرج از پرسشنامه‌ها در بررسی مؤلفه‌های مؤثر در ادراک فضایی در خانه مرتاض می‌توان گفت که مؤلفه‌های شناسایی شده طبق مبانی نظری در خانه مرتاض هم وجود دارد و از شدت قابل‌توجه هم برخوردار بوده است. مشاهدات جامعه آماری وجود این مؤلفه‌ها را در ادراک فضایی اثبات می‌کند. براساس تقسیم‌بندی‌های بیان شده در بخش تنوع در نظر مخاطبان عموماً مؤلفه هندسه بیشترین نقش را دارد. مؤلفه‌های نظم، وحدت و حیرت به‌ترتیب به شدت در ادراک فضایی دیده می‌شود و در این بخش از نظر مخاطبین، پراکندگی کمترین امتیاز را دارد. در بخش مؤلفه‌های خوانایی؛ مؤلفه خوانا و نور بیشترین امتیاز را دارد و در این بخش ضمن اختلاف به نسبت مؤلفه‌ها، ابهام کمترین امتیاز را دارد. هرچند که کمترین مؤلفه حضورش از میانگین بالاتر است یعنی اینکه عمده مؤلفه‌های خوانایی بر اساس نظریات مطروحه در ادراک فضایی، بالاترین میانگین را داشته‌اند.
در بخش مؤلفه‌های غنا عمده مشاهده‌کنندگان خانه مرتاض را متشخص می‌دانند که این مؤلفه از اعتبار بالایی در ادراک فضایی خانه برخوردار است. مؤلفه‌های کمال، زیبایی و پرتکلف در مرتبه‌های بعدی قرار داشته است. با اینکه بسیاری از مؤلفه‌های غنا در ادراک فضایی این خانه نقش دارد ولی مخاطبین مؤلفه صمیمیت و دوست داشتن را ضعیف‌تر می‌دانند؛ هرچند برآیند نظر مخاطبین از میانگین بالاتر است. در بخش مؤلفه‌های سازگاری بصری، مخاطبین مؤلفه‌ها را با اختلاف زیادتری در خانه مرتاض مشاهده کردند. عمده مخاطبین در خانه مرتاض به تقارن و تعادل به‌عنوان یک مؤلفه شاخص ادراک فضایی تأکید کردند و مؤلفه‌های حریم، پویایی، اشرافیت و تناسب را با امتیاز کمتری مورد تأکید قرار دادند.
جدول شماره 9: تحلیل مؤلفه‌های مؤثر در سنجش کیفیت در خانه مرتاض
تنوع
| - نظم بسیار سنگینی نسبتاً بر فضاهای خانه حاکم می‌باشد و فضاها نسبت به دیر خانه‌های مشابه واجد تنوع کمتر بوده است. - وجود تالار به ابعاد متفاوت از خانه‌های مشابه و حس حیرت برای مخاطبان در بدو مشاهده. - انتظام فضاها به صورت دقیق در اطراف حیاط و وحدت قوی بین اجزاء |
خوانایی
| - وجود سلسله‌مراتب مناسب و تفکیک بخش اندرونی و بیرونی جهت خوانایی بهتر عملکردها - ابعاد مشابه فضاهای بسته در اطراف حیاط و ابهام در وجه تمایز فضاها از یکدیگر و خوانایی محدودتر - بازی نور و سایه در فضاها و کمک در جهت ادراک مناسبتر فضا |
سازگاری بصری
| - وجود تقارن غالب در مقابل تعادل در نماهای حاکم بر مجموعه - می‌توان گفت یکنواختی بر پویایی در نماهای حیاط بیرونی خانه غلبه دارد. - اشرافیت کمتر به فضاهای داخلی خانه از طریق گشودگی‌ها و پنجره ها - وجود بادگیر به عنوان عنصر تأکید کننده محور تقارن حیاط |
غنای حسی
| - معماری خانه به خصوص در بخش حیاط در غایت کمال ادراک می‌شود. - فضاها بسیار متشخص و متمایز حس می‌شود در حالی که فضاهای داخلی به نظر دارای تشخص کمتری بوده است. - وجود گلهای مختلف در حیاط و چشم‌انداز مناسب آنها از فضاها در طبقات بالا. - تماشای حیاط و محوطه‌سازی یکی از شاخصه‌های غنای حسی در این مجموعه است. |
| |
در مجموع با یک بررسی اجمالی در نمودارهای چهارگانه ادراک فضایی درمی یابیم که اولاً مؤلفه‌های ادراک فضایی در این خانه نقش مهمی داشته و مخاطبین هم این عوامل مؤثر را شناسایی و تأیید نموده‌اند. در این خانه هم بیشترین امتیاز را مؤلفه‌های بخش خوانایی به خود اختصاص داده و اختلاف آن نسبت به مؤلفه‌های تنوع قابل توجه است. می‌توان گفت مؤلفه‌های بخش غنای حسی از تغییرات کمتری برخوردار بوده و یکنواخت و یکسان است و نظر مخاطبین در مورد مؤلفه‌های سازگاری بصری از اختلاف بیشتری برخوردار است. همان‌گونه که در امتیازدهی استفاده‌کنندگان از فضای خانه رسولیان هم مشخص بود، خوانایی فضاهای معماری نسبت به سایر مؤلفه‌ها، بیشترین تأثیر را در ادراک کیفی دارد.
نمودار شماره 3: میانگین سنجش مؤلفه‌های تنوع، خوانایی، غنا و سازگاری بصری در خانه مرتاض
جمع‌بندی
مقایسه نتایج مؤلفه‌های کیفی ادراک در خانه رسولیان و مرتاض
بررسی‌های انجام شده علاوه بر اینکه تفاوت دو خانه را در میزان و نسبت تأثیر مؤلفه‌های ادراکی فضا بیان می‌کند، می‌تواند میزان اهمیت هر کدام از این مؤلفه‌ها را در دو مورد از مصادیق معماری سنتی یزد نشان دهد. با توجه به متفاوت بودن دو خانه رسولیان و مرتاض از لحاظ کالبدی و فضایی، بدیهی است که مؤلفه‌های ادراکی باید متفاوت باشد. اگر برخی مؤلفه‌ها ثابت و تغییرات بسیار اندک باشد، نشان از اصول مشترک طراحی دو خانه داشته است و تغییرات شدید بیانگر تفاوت‌های ظاهری و شخصیتی دو بنا است؛ یا به عبارتی با ارزیابی تفاوت‌ها در مؤلفه‌های ادراکی می‌توان شخصیت‌های کالبدی دو خانه را نقد و بررسی کرد. باتوجه به هدف این مقاله، تفاوت‌ها را می‌توان به دو شکل عمده تقسیم کرد. اول؛ تفاوت در مؤلفه‌های هر بخش و دوم؛ تفاوت در شاخص‌های مختلف هر مؤلفه. همانطور که گفته شد مؤلفه‌های ادراکی به چهار حوزه کلی تقسیم می‌شود که هر حوزه خود از شاخص‌های متعددی تشکیل و می‌توان ابتدا مقایسه را در حوزه‌های کلی انجام داد و در مرحله بعد، اجزاء هر حوزه را با یکدیگر قیاس کرد.با یک مقایسه اولیه مؤلفه‌های خوانایی در هر دو خانه درمی یابیم هر دو خانه دارای امتیاز بالایی در این مؤلفه‌ها بوده‌اند و عمده تفاوت در شاخص‌ها است. هر چند میانگین خانه مرتاض از خانه رسولیان بالاتر است یعنی اینکه مخاطبین مؤلفه‌های خوانایی را در خانه مرتاض بیشتر ادراک کرده‌اند و فراز و فرودهای نمودار با مشابهت‌ها بیانگر اصول طراحی مشترک در هر خانه است. در هر دو خانه مؤلفه تداعی دارای کمترین و تقریباً بقیه مؤلفه‌ها، مشابه هستند. با مقایسه شاخص‌های حوزه تنوع اختلاف دو خانه بیشتر حس می‌گردد. میانگین هر دو خانه تقریباً برابر است و اختلاف معناداری در میانگین وجود ندارد؛ ولی نکته مهم آن است که مؤلفه‌های این حوزه در خانه مرتاض تقریباً همگی یکنواخت و یکسان و به یک نسبت ادراک گردیده است و هیچ‌کدام بر دیگری برتری ندارد؛ به جز مؤلفه پراکندگی که کمترین امتیاز را در دو خانه گرفته است. اما اختلاف مؤلفه‌ها در خانه رسولیان دارای فراز و فرودهای بیشتر است و به نظر می‌رسد که خانه رسولیان در اختلاف مؤلفه‌های این حوزه از تنوع بیشتری برخوردار است و این باعث اختلاف اساسی دو خانه می‌گردد. توجه به این نکته نیز ضروری است که اطلاعات موجود در فضاهای معماری بسیار غنی هستند و درک انسان از فضا، فرایند پیچیده‌ای است (Chen, 2024: 32) که به راحتی نمی‌توان آن را در قالب چند مؤلفه توصیف نمود؛ همچنین پردازش موازی این مؤلفه‌ها در زمان استفاده از فضای معماری، تحت تأثیر فعالیت‌های شناختی و عاطفی در مغز نیز است (Higuera et al, 2021) که بر امتیازدهی به مؤلفه‌ها تأثیر می‌گذارد. با مقایسه حوزه سازگاری بصری متوجه می‌شویم که هر دو خانه به مؤلفه‌های سازگاری بصری توجه کرده‌اند و تقریباً شاخص‌های ادراک بصری این حوزه را کامل دارند؛ به جز مؤلفه تناسب که در هر دو خانه طبق نظر مخاطبین کمترین امتیاز را دارد و میانگین هر دو خانه تقریباً مساوی است. علت اصلی آن هم می‌تواند اصول مشترک طراحی باشد، زیرا هر دو خانه از یک اصول مشترک پیروی می‌کنند. موضوع جالب اینکه در هر دو خانه مؤلفه اشرافیت کمتر حس شده و به نظر می‌آید که به فضاهای شخصی و حریم خصوصی در هر دو خانه بیشتر توجه شده که این موضوع مهم از اصول و مبانی معماری سنتی می‌باشد.
نمودار شماره 4: مقایسه میانگین سنجش مؤلفه‌های تنوع، خوانایی، غنا و سازگاری بصری در خانه رسولیان و مرتاض
در بررسی حوزه غنای حسی نکته جالب آن است که تقریباً روند هر دو خانه در مؤلفه‌ها یکسان می‌باشد ولی مؤلفه‌های غنا دارای تفاوت اساسی در هر خانه است. با این حال معدل شاخص‌های خانه رسولیان نسبت به مرتاض پررنگتر است و علت آن را می‌توان در این جست‌وجو کرد که مؤلفه ادراکی در این حوزه را می‌توان کلی و وابسته به جمع‌بندی مخاطب و استفاده‌کنندگان دانست. از طرف دیگر شاخص‌های حوزه غنا بسیار زیربنایی و پایه هستند که تحت‌تأثیر اصول و مبانی معماری سنتی قرار دارند و با تغییرات فضایی، کمتر مورد تغییر قرار می‌گیرند. با آنکه خانه مرتاض در حوزه خوانایی امتیاز بیشتری دارد و مخاطبین از نظر خوانایی با خانه مرتاض رابطه بهتری برقرار کرده ولی این باعث ارتقاء حوزه مؤلفه‌های غنای حسی ادراک نگردیده است که نشان از مستقل بودن مؤلفه‌های هر حوزه از دیگر حوزه‌ها دارد.
نتیجه‌گیری
با توجه به مطالعات انجام گرفته و در پاسخ به سؤالات پژوهش با هدف جست‌وجوی میزان و نوع حضور مؤلفه‌های ادراک فضایی در تجربه ادراکی فضای خانه‌های سنتی، می‌توان نتایج و یافته‌های این پژوهش را به شرح زیر توضیح و تعبیر نمود. در مرحله اول می‌توان جمع‌بندی نمود که الگو و مدل معرفی شده توسط پژوهشگران درخصوص تجربه ادراک فضای معماری سنتی مفید و کارآمد است و در معماری سنتی خانه‌های مورد مطالعه، مؤلفه‌های ادراکی مدل فوق به‌شدت وجود دارد و توسط مخاطبین ادراک می‌گردد؛ لذا لازم است طراحان در طراحی فضاهای جدید، احیاء و بازآفرینی فضاهای فوق به این نکته توجه کنند. در مرحله دوم می‌توان نتیجه گرفت که بسیاری از مؤلفه‌های ادراک در حوزه‌های دیگر مانند رفتارشناسی و روانشناسی محیط با اصول و مبانی ادراک فضاهای معماری دارای مشابهت‌های قابل توجه است که این مؤلفه‌ها در معماری با تغییرات بنا ظاهر می‌گردند؛ هرچند شاخص‌های هر مؤلفه از حوزه دیگر مؤلفه‌ها، مستقل است. نتایج نشان می‌دهد در برخی موارد تفاوت بین نتایج حاصل از سنجش شاخص‌ها وجود دارد که برای این موارد، لازم است با نمونه‌ها و مصادیق دیگر نیز بررسی و آزمون شده و به همین شیوه اثبات گردد.
مؤلفه حوزه خوانایی و تنوع با اولین برخورد مخاطب با فضا قابل حس و ادراک است و عمده تفاوت بناهای سنتی در این حوزه بوده است و این تفاوت وجه شناسایی بناها را شکل می‌دهد که بر اساس تمایز این مؤلفه‌ها، فضاهای بنای معماری‌شناسایی و متمایز می‌گردد. به‌نظر می‌رسد که بسیاری از شاخص‌های حوزه غنای حسی، خود از اصول پایه‌ای در معماری سنتی هستند. در نمونه‌های مورد مطالعه با اینکه بناها از نظر کالبدی با یکدیگر متفاوت بودند ولی تفاوت بنا باعث تغییرات شدید در مؤلفه‌ها نگردیده است؛ بلکه برآیند کلی تغییر کرده است؛ بنابراین با اندکی مسامحه در باب سایر نمونه‌های معماری خانه‌های سنتی و با درنظر گرفتن مشابهت‌های فراوان فضایی و الگوهای مشترک حیاط مرکزی، می‌توان استنتاج کرد که معماری سنتی خانه‌های یزد به مؤلفه‌های سازگاری بصری پاسخ داده و مؤلفه‌های این حوزه در تجربه ادراک فضایی خانه‌های یزد به‌شدت حضور دارند و مخاطبین را تحت‌تأثیر خود قرار دهند (نمودار شماره 5). نتیجه آخر اینکه معماری سنتی خانه‌های یزد یک تجربه ادراکی جامع را دارا است یعنی شاخص‌های هر چهار مؤلفه را کاملاً پوشش داده است و نمی‌توان تفاوت خاصی را بین مؤلفه‌ها قائل شد. در تجربه ادراک فضایی خانه‌های یزد، مخاطب هم وجوه خوانایی را ادراک کرده و هم در مواجهه با ادراک فضایی به مؤلفه‌های ادراکی تنوع پاسخ داده است. از طرف دیگر در تجربه ادراکی به سازگاری بصری رسیده و با وجود تنوع کالبدی در این خانه‌ها، عمده مخاطبین، این نوع از معماری را دارای غنای ادراکی که همانا پی بردن به معنا و مفهوم است، می‌دانند. علاوه بر این، مهم‌ترین نتیجه حاصل از بررسی مؤلفه‌ها طبق نظریات جدید حوزه ادراک کیفی فضا بر پدیدارشدن احساس یک فضای قابل درک و تأثیرگذار بر احساسات و عواطف استفاده‌کنندگان تأکید دارد که پس از سال‌ها با وجود عدم حضور فیزیکی در فضاهای این دو خانه هنوز به آن احساس تعلق‌خاطر و دلبستگی دارند. این موضوع بیش از پیش بر تلاش در جهت معنادهی و غنابخشی به طراحی فضاهای معماری با هدف افزایش سطح ادراک کیفی متمرکز می‌شود. از سوی دیگر تجربه‌های هدفمند از حضور قبلی در فضاهای این دو خانه با تجربه‌های ذهنی پیوند برقرار کرده و با هم در جهت تقویت شاخصه خاطره‌انگیزی و احساس دلنشین همراه با تداعی خاطرات و اجتماع‌پذیری این فضاها همراه شده‌اند. بدیهی است جهت بررسی نتایج بهتر لازم است که این پژوهش در نمونه‌های بیشتر و حتی با مقایسه معماری جدید و سنتی شهر یزد نیز انجام گیرد.
|
|
|
|
نمودار شماره 5: جمع‌بندی سنجش مؤلفه‌های تنوع، خوانایی، سازگاری بصری و غنای حسی در فضای خانه رسولیان و مرتاض
نمودار شماره 6 : مدل مفهومی پژوهش سنجش مؤلفه‌های تنوع، خوانایی، غنا و سازگاری بصری در خانه رسولیان و مرتاض
منابع
اسدی، علی و سعید صالحی مرزیجرانی و حسن سجادزاده و حسین کلانتری خلیل‌آباد (1402) نقش کیفیت محیطی در تداوم سکونت و زندگی در مجتمع‌های زیستی شهر اراک، نشریه مطالعات شهری، پیاپی 47، صص 19-32.
بادآهنگ، ابوالفضل و حسین کلانتری خلیل‌آباد و کرامت‌الله زیاری (1401) شناسایی و تبیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر کیفیت منظر در بافت‌های تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله سنگ سیاه شهر شیراز)، نشریه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، پیاپی 50، صص 37-50.
براتی، ناصر، کاکاوند، الهام (1392) ارزیابی تطبیقی کیفیت محیط سکونت شهری با تأکید بر تصویر ذهنی شهروندان، نشریه هنرهای زیبا، شماره 3، صص 25-32.
براتی، ناصر و محمدعلی سلیمان‌نژاد (1390) ادراک محرک‌ها در محیط کنترل‌شده و تأثیر جنسیت بر آن، باغ نظر، شماره 17، صص 19-29.
بنتلي، اياين و آلن الكك و پال مورين و مكگلين و سوواسميت گراهام (1382) محیط‌هاي پاسخ‌ده: کتاب راهنماي طراحان، ترجمه مصطفي بهزادفر، تهران، علم و صنعت.
بیطرف، سمیه و محسن کاملی و بهرام صالح صدق‌پور (1400) نقش مطالعات جغرافیای انسانی (عناصر محیط- رفتار) در بازشناسی الگوی آموزشی درس طراحی معماری 5 (مسکونی)، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، شماره 50، صص 22-55.
پاک نهاد، حدیثه و مهدیه پژوهان‌فر (1396) بهبود الگوهای کیفیت فضایی پارک‌های شهری به‌منظور افزایش تعاملات اجتماعی شهروندان، نمونه موردی: پارک‌های شهر گرگان، فصلنامه دانشگاه گلستان، سال هفتم، شماره 26، صص 22-55.
پاکزاد، جهانشاه (1385) مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری، تهران، شهیدی.
پالاسما یوهانی (1395) خیال مجسم: تخیل و خیال‌پردازی در معماری، ترجمة علی اکبری، تهران، پرهام نقش.
پای‌کن، عصمت و مجتبی رفیعیان (1398) در جست‌وجوی چارچوب یکپارچه ادراک فضا در مطالعات تعاملی انسان و محیط، معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 28، صص 125-138.
پورجعفر، محمدرضا و علی‌اکبر تقوایی و علیرضا صادقی (1388) خوانش تأثیر ساماندهی محورهای بصری بر ارتقاء کیفیت محیط فضاهای عمومی شهری (نمونه موردی: خیابان آزادی تهران)، مدیریت شهری، شماره 24.
حاجی قاسمی، کامبیز (1383) گنجنامه آثار تاریخی- خانه‌های سنتی یزد، تهران، روزنه.
خامنه، بتول و حسـن جنگـی (1393) تحلیـل فضـایی عملکــردهــاي زیباشناســانه در ایجــاد آرامــش روانــی شهروندان (نمونه موردي: منطقه 6 شـهرداري تهـران)، آمایش محیط، دوره 7 ، شماره 27.
داداش‌پور، هاشم، روشنی، صالح (1392) ارزیابی تعامل میان فرد و محیط زندگی در محلات جدید با استفاده از سنجش کیفیت عینی و ذهنی؛ مطالعه موردی: شهرک نفت تهران، مطالعات شهری، صص 3-15.
دوبران، اسماعیل و داود خدایی و سعید غلامی و مهرداد دانش‌دوست (1391) سنجش مؤلفه‌های آسایش بصری در منظر شهری (با تأکید بر محله حسنیه اعظم زنجان)، نشریه جغرافیا و مطالعات شهری، دوره 1، شماره 3، پاییز، تهران.
راستبین، ساجد و یاسر جعفری و یاسمن دارم و امیرمحمد معززی مهر طهران (1391) رابطه همبستگی بین کیفیت‌های محیطی و تداوم حیات شهری در عرصه‌های عمومی(نمونه موردی: جلفای اصفهان)، باغ نظر، سال نهم، شماره 21، صص 35-46.
رضازاده، راضیه، مصطفی عباس‌زادگان و صهبا گلچین‌فر (1384) عوامل مؤثر بر تعامل اجتماعی در فضاهای باز شهری، شهرداری‌ها، صص 58-61.
رضایی، حسین و غزال کرامتی و مزین دهباشی شریف و محمدرضا نصیرسلامی (1397) تبیین الگوواره‌ای فرآیند روانشناختی حصول معنای محیطی و تحقق حس مکان با تمرکز بر نقش واسط ادراک. باغ نظر، 15(65 )، صص 49-66.
رفیعیان، مجتبی و مریم عظیمی و حامد مقدم (1391) ارزیابی کیفیت مناطق شهری در برخورداری از فضاهای عمومی با استفاده از نمودار وزنی و رونی؛ نمونه موردی شهر قدیم لار، آمایش محیط، شماره 16، صص 33-50.
زنگنه، نجمه و هادی کشمیری (1397) نقش مؤلفه‌های غنای حسی در ارتقاء کیفیت محیطی فضای شهری (نمونه موردی: مجموعه زندیه شیراز)، مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، سال پنجم، شماره 2.
سعیدیان، عبدالحسین (1388)، دوره ده جلدی دایره‌المعارف بزرگ نو، جلد اول، تهران، علم و زندگی- آرام.
شاهچراغی، آزاده و علیرضا بندرآباد (1399) محاط در محیط (کاربرد روانشناسی محیطی در معماری و شهرسازی)، تهران، سازمان جهاددانشگاهی.
شاهی آقبلاغی، عارف و یعقوب زنگنه و حسن خدابنده لو، و عباس درودی‌نیا (1395) سنجش شاخص‌های کیفیت محیط شهری (مطالعه موردی: مسکن مهر شهر سبزوار). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، دوره 7، شماره 26، صص 54-72.
شرفی، علی و شرف مطوب و سعیده اسدی (1396) «تحلیل نقش ادراک خطر بر رفتار محیطی هنگام لرزه در مجموعه گنجعلی‌خان و بازار کرمان»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 28، تابستان، تهران.
شریفیان، محمدامین و نیر طهوری و ایرج اعتصام و حسین ذبیحی (1398) مطالعه تطبیقی پدیدارشناسی معماری در نظریات یوهانی پالاسما و استیون هال. کیمیای هنر، 8 (33)، صص 63-80.
شفیعی، روشنک و پرویز شریفی درآمدی (1385) نابینایی و ادراک محیط، تهران، سپاهان.
شمس اسفندآباد، حسن، (1393)، روانشناسی محیط، تهران، سمت.
صالحی‌نیا، مجید و مهدیه نیرومند شیشوان (1397) تبیین نقش مؤلفه‌های منظر حسی مبتنی بر حواس در کیفیت ادراک حسی محیطی گذر ارگ جدید تبریز، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، 8(31)، صص 19-31.
صداقت، زهرا (1396) سنجش غنای حسی فضاهای شهری: معرفی یک چارچوب تحلیلی، مجله صفه، دوره 27، شماره 1.
طهماسبی، ارسلان و هوشمند علیزاده و پرویز اصلانی (1397) مطالعه مؤلفه‌های شکل‌دهنده کیفیت معنایی- ادراکی محیط، مورد مطالعاتی: محله قطارچینان سنندج، معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 25.
کامو شلمانی، کامور و سیمین حناچی (1394) بررسی تأثیر عوامل بصری فضاهای شهری بر الگوهای رفتاری شهروندان (مطالعه موردی: میدان شهرداری رشت)، هویت شهر، شماره بیست و چهارم.
کریمی یزدی، اعظم و ناصر براتی و مجید زارعی (1395) ارزیابی تطبیقی ادراک فضای شهری از نظرگاه مخاطبین و متخصصین عرصه شهری (مطالعه موردی مجموعه شهری امامزاده صالح تجریش تهران)، باغ نظر، شماره 45.
گلکار، کورش (1379) مؤلفه‌های سازنده کیفیت طراحی شهری، دانشگاه شهید بهشتی، نشریه صفه، شماره 32، صص 38-65.
لنگ، جان (1390) آفرینش نظریه معماری نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمه علیرضا عینی‌فر، دانشگاه تهران.
مطلبی، قاسم (1380) روانشناسی محیطی دانشی نو در خدمت معماری و طراحی شهری، هنرهای زیبا، شماره 10، صص 52-67.
مک اندرو، فرانسیس تی (1387) روانشناسی محیطی، ترجمه غلامرضا محمودی، تهران، زرباف اصل.
نقی‌زاده، محمد (1382) مبانی فلسفی زیبایی‌شناسی طراحی محیط و منظر ایرانی، محیط‌شناسی، شماره 30، صص 61-80.
Hazreena, Hussein (2010) “Using the sensory garden as a tool to enhance the educational development and social interaction of children with special needs”, Support for learning, volume 25, number 1. Pp 25-41.
Makachia, P. (2015) Influence of house form on dweller- initiated transformations in urban housing.
Chen, Sidi (2024) Exploring the Relationship Between Architectural Space Perception and User Experience in the Construction Industry Using Digital Art, Computer-Aided Design & Applications, 21(S11), 28-41.
Higuera-Trujillo, J.L.; linares, C.; Macagno, E. (2021) TheCognitive-Emotional Design andStudy of Architectural Space:A Scoping Review ofNeuroarchitecture and Its PrecursorApproaches. Sensors,21.
Ghadiri, M., &Shahrbabaki, S. (2016) Comparativeanalysis of the quality of reconstructed urban servicesand visage in Bam city. Barnamerizi-ye Shahri, 7 (25),173-190.
[1] * نویسنده مسئول: دانشیار، گروه معماری، دانشگاه علم و هنر، یزد، ایران s.omidvari@sau.ac.ir
** استاد مدعو، گروه معماری، دانشگاه ملّی مهارت، تهران، ایران Davoodi_pegah@yahoo.com
*** استادیار، گروه معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران hmahdavi@yazd.ac.ir
