میزان مصرف قلیان در میان نوجوانان شهر شیراز
محورهای موضوعی : پژوهش مسائل اجتماعی ایران
روح اله مظفری
1
,
صدیقه البرزی
2
,
یاسر رستگار
3
1 - دانشجوی دکتری جامعهشناسی، دانشگاه یاسوج و کارشناس اداره ارزیابی عملکرد سازمانی در شهرداری شیراز، شیراز، ایران
2 - آموخته دکتری جامعه¬شناسی، دانشگاه شیراز و پژوهشگر گروه علوم رفتاری، جهاد دانشگاهی فارس، شیراز، ایران
3 - دانشیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس
کلید واژه: دخانیات, قلیان, رفتارهای پرخطر و نوجوان, رفتار گروهی. ,
چکیده مقاله :
حاضر نوجوانان از آن استفاده میکنند. در عین حال قلیان، رفتاری پرخطر است و میتواند بستر بروز سایر رفتارهای مخاطرهآمیز را فراهم سازد. از اینرو موضوعی اجتماعی است و نیاز به مطالعۀ جدی دارد. پژوهش حاضر به بررسی مردمنگارانۀ مصرف قلیان در نوجوانان با روش کیفی و انجام مصاحبههای عمیق، اهداف تحقیق دنبال شده است. نوجوانان 13 تا 18 ساله ساکن شیراز که در پاتوقها و اماکن عمومی شهر قلیان مصرف میکنند، جامعه آماری هستند. حجم نمونه با 29 نفر به اشباع رسید. تحلیل یافتهها نشان داد که مقولههای کلیدی عبارتند از: دوستی و ماهیت جمعی قلیان، عرضهکنندگان به عنوان بازیگر نقش مکمل، قلیان میوهای به عنوان یک پیشنهاد اساسی، فرار از مشکلات، هویتیابی و اوقات فراغت، زمانی و مکانی قلیان، گونهشناسی مصرفکنندگان، قلیان به عنوان تفریح در طبقات پایین، شیوع قلیان، زمینههای مصرف و همراهی با مصرف مواد مخدر، سیگار، مشروبات الکلی و روابط جنسی. به طور کلی میتوان نتیجه گرفت که «اصالت گروهی»، مفهومی کلیدی در مصرف قلیان نوجوانان است و توجه بیشتر محققان و سیاستمداران به این مفهوم کاملاً ضروری است.
Smoking is a health hazard and its harmful consequences threaten people's health and lives; cigarette is killing 8 million people every year (WHO, 2019). While in 2007, multiple reports show that the global pattern of tobacco use has changed, smoking has decreased and other forms, especially hookah, have increased (Danaei et al., 2017; 73). This has caused concern of the subject to relevant officials; Because tobacco contains more than 4000 chemical substances, which are often produced during the burning process and are combined with more than 40 carcinogenic substances (Feli O et al., 2020; 185). Evidence also shows that hookah is addictive and can be a gateway to smoking (Maziak et al., 2015; 51). While hookah is considered as dangerous and harmful to the people’s health, it provides a hidden platform for the other social problems and disorders as well as other risky behaviors. Therefore, it is considered a hidden social problem (Afrasiabi and Amirmohammadi, 2017: 2). Some studies have confirmed the relationship between hookah use and high-risk sexual behaviors, drug and alcohol usages (Alborzi, 2018: 36). Many experts in the field of addiction studies, believe that hookah can be a gateway to drugs and other risky behaviors (Kanyaji, 2003, 418). Hookah use had a historical background in Iran. According to the various studies, at the present time, there is increasing trend of hookah consumption. (Kalan and Taleb, 2018: 267). Related research indicates an increase in consumption of hookah among teenagers and young people (Dugas et al., 2013; 1184). While adolescence and youth are vital periods in life and the habits and behaviors that people get used to during this period will most likely continue until adulthood and become their lifestyle. At this stage of life, people’s experience, choices and behaviors are based on their emotions. For this reason, hookah consumption and its consequence in this period of life can be dangerous and harm a person for the rest of his life. Therefore, the present study focused on adolescent’s hookah consumers and tries to ethnographic study of the phenomenon with emphasis to socio- psychological aspects.
Keywords: Adolescents, Ethnographic Study, Hookah Consumption, Risky Behaviors, Smoking.
Methods
The present research applied the ethnographic among qualitative method to study of hookah consumption among adolescent in Shiraz city. The issue was examined in several stages (theoretical and exploratory studies, entering the field of research and experimental study, data interpretation). In order to achieve the above goals, the researcher talked to the available informants, monitored the sites and virtual social networks, made several references to the relevant guilds in order to build trust, and made preliminary field observations. After the exploratory study, the researcher entered the research field to collect data, formal conversations, visual documents and field notes are very important in this part of the study. Designing interview questions, choosing a place, deciding who, when and where to observe, trying to access the field, establishing communication and trust, choosing a research role, interacting with informants, recording observations and doing demographic interviews were conducted in the field of study. The statistical population includes adolescents aged 12-18 years old in Shiraz and the sample size was 29 people according to the theoretical saturation. Also, purposeful sampling based on maximum diversity. Thematic data analysis was done at two levels. In the first level, it was tried to analyze and examine all types of data, including field notes as well as from official interviews. In the second level, all the data were analyzed together and in general.
Results
The key categories that were extracted from the data analysis are:
Hookah, friendship and harmony with the friendship group: The main actors in the use of hookah both in the beginning and in its continuation are the teenagers themselves along with their friends and peers, who are referred to as "friends".
Supporting actors: Hookah suppliers (hookah renters in public places like parks, coffee shops, gardens, restaurants, and canteens, etc…) are complementary actors who provides consumers with access to hot charcoals and a ready-made fire for consumption of hookah. The providers are responsible for making and facilitating this process and providing the necessities of consumption.
Fruit tobacco hookah is a fundamental proposition: The type of tobacco has a special place among the adolescent hookah users. In the present study, fruit tobacco is a fundamental proposition. In other words, the variety in taste, aroma, and color has strengthened the attractiveness of this type of tobacco, and most of them use only fruit hookahs, and the fruitiness of tobacco is the fundamental part of process.
Hookah; Escaping from problems, Identification and spending leisure time:
Escaping from problems, Identification and spending leisure time are three important and key concepts in this study. Hookah consumption gives instant pleasure to the consumer and makes them forget their problems, and it is also a mediator of fun and satisfactorily fills free time as one of the permitted leisure tools. Hookah is understood as a tool to avoid problems, spend free time and find identity.
Hookah Fun tool: Some of the respondents whom interviewed in this research understate their economic status and consider hookah as a cheap and accessible tool for recreation and leisure time specific to this class base.
Hookah and risky behaviors: In numerous interviews, the association and correlation between hookah use and risky behaviors such as smoking, drugs, alcohol, and sexual relations were observed. In such a way that many of them considered these things necessary and mandatory and did not accept one without the another. In the case of cigarettes, it is rare to find a hookah but no trace of cigarette smoking.
Conclusion
The important concepts extracted from the data are: friendship and collective nature of hookah, suppliers as supporting actors, fruit hookah as a fundamental proposition, escape from problems, identification and leisure, hookah as tools. Hookah as a means of entertainment for the lower class, hookah and association with drugs, cigarettes, alcohol and sexual relations. The vital trinity was manifested in hookah consumption hangouts in the present study. Friendship and collective nature of hookah, suppliers as supporting actors and fruit hookah as a fundamental proposition. It is as if one of these pillars is not fulfilled, the table is not spread and the hookah is not used. Because it is rarely occurring for a teenager to smoke hookah alone, to use a personal hookah, and to use traditional tobacco. Here the originality of "group" as a very important and key concept is visible. As mentioned before, hookah consumption has a collective nature, and this issue is especially prominent when it comes to teenagers. The association of hookah with the use of drugs, cigarettes, alcohol and sexual relations is another concept derived from the present research. This finding indicates that not only hookah use considered a risky behavior in itself, but also, it can also provide the basis for the formation of social harms and other risky behaviors; In such a way that many experts in the field of addiction believe that because hookah consumption can be a start to drug use and other risky behaviors, it is one of the important social issues. In addition to empirical evidence and with a review of several theories in the field of social deviations such as differential association or the influence of delinquent subculture, it can be claimed that due to the collective nature of hookah use, this group behavior, by involving the individual in the relevant sub-culture, it provides the basis for social deviations. The subculture theory of delinquency believes that the group of friends is very attractive to teenagers and young people, especially when the emotional atmosphere dominates it, they prefer to spend more time with each other. This causes more attachment and commitment to the group, in parallel with being involved in it, it can weaken the individual's commitment to the values and norms of the larger society, and if delinquent and abnormal patterns affect the group, is dominant, the probability that a person will tend towards these patterns increases (zangene,2004: 98). Differential bonding theory also believes that deviant behavior is learnable and is learned through interaction with others in a process of communication. Especially, the main part of learning such behaviors takes place in intimate groups (Williams, 2013: 98). In the end, considering the importance of leisure time and the role of peers during adolescence, it is suggested that policymakers should pay more attention to creating collective entertainment and leisure programs that match the characteristics of adolescence. Also, considering the role of suppliers as facilitators of hookah consumption among teenagers, it is suggested that an effective policy be made to reduce the supply and rental of hookah.
Reference
Afrasiabi, H; Amirmohammadi, Z. (2018) Qualitative study of hookah consumption among young boys in Jiroft city. Strategic Research of Iran's Social Issues, 7 (1), 65-80. (Persian)
Alborzi, S. (2019) Sociological study of health-based behaviors of young people in Shiraz. PhD Thesis, Department of Sociology, Shiraz University. (Persian)
Danaei, M., Jabbarinejad-Kermani, A., Mohebbi, E., Momeni, M. (2017) Waterpipe tobacco smoking prevalence and associated factors in the southeast of Iran. Addiction & health, 9 (2), 72-80.
Dugas, E., Tremblay, M., Low, N C., Cournoyer, D., & O'Loughlin, J. (2013) Water-pipe smoking among North American youths. Pediatrics, 125 (6),1184-9.
Feliu A, Fu M, Russo M, Martinez C, Sureda X, Lopez MJ, et al. (2020) Exposure to second-hand tobacco smoke in waterpipe cafes in Barcelona, Spain: An assessment of airborne nicotine and PM2.5. Environmental research. 2020;184:109347. https://doi.org /10.1016/j.envres.2020.109347 PMid:32179267.
Kalan ME, Taleb ZB. (2018) Waterpipe tobacco smoking: A reality or hidden iceberg for Iranian women. Health Promotion Perspectives, 8(4): 252-267.
Kanyajit, S. (2003) An Analysis of Causes of Deviant Juvenile Behaviors
during Current Globalization. PhD thesis in Criminology and Criminal Justice, Man idol University, http://mulinet10.li.mahidol.ac.th/ethesis/4137938.pdf.
Maziak, W., Taleb, Z B., Bahelah, R., Islam, F., Jaber, R., Auf, R., & Salloum, R G. (2015) The global epidemiology of waterpipe smoking. Tobacco control, 24(1), 3-12.
Williams, F,. McShane, P and Marie, L. (2004) Theories of criminology, translated by Hamid Reza Malek Mohammadi. Tehran: Mizan Publishing. (In Persian)
World Health Organization (2019) Tobacco Breaks Hearts: choose health not Tobercco. beat NCDS, Federation, FCTC, WHO.
Zangane, M. (2004) Investigating the factors affecting students' delinquent behavior. Tehran: Allameh Tabatabai Publications. (In Persian)
افراسیابی، حسین و ضیاء الله امیرمحمدی (1397) مطالعه کيفي مصرف قليان در ميان پسران جوان شهر جيرفت، پژوهش راهبردی مسائل اجتماعی ایران، 7 (1)، صص 65-80.
افشانی، سیدعلیرضا و علی روحانی، و سعیده ابراهیمی نیا (1400) واکاوی بسترها و پیامدهای اجتماعی شدن قلیان در میان جوانان، نشریه بررسی مسائل اجتماعی ایران، 1، صص 369- 397.
البرزی، صدیقه (1398) مطالعه جامعه¬شناختی رفتارهای مبتنی بر سلامت جوانان شهر شیراز، رساله دکتری، رشته جامعه¬شناسی دانشگاه شیراز.
رضایی، مصطفی (1389) سبکهای زندگی و چالش‌ها هویتی، زمانه (جامعه و علوم اجتماعی)، شماره 95، صص 44-45.
زنجری، نسیبه (1390) مطالعه تعیین¬کننده¬های اجتماعی روان¬شناختی سبک زندگی ارتقاءدهنده سلامت سالمندان مطالعه موردی: سالمندان شهر شیراز، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، رشته جامعه¬شناسی دانشگاه شیراز.
زنگنه، محمد (1383) بررسی عوامل مؤثر بر رفتار بزهکارانه دانش¬آموزان، تهران، علامه طباطبایی.
قاسمی، محمود و لیلا سبزمکان (1394) تجارب دانش¬آموزان دبیرستانی در مورد پیش‌بینی‌کننده‌های مصرف دخانیات: یک تحلیل محتوی کیفی نظریه¬محور، مجله آموزش و سلامت جامعه، ۲ (۳)، صص 11-۱.
كلي، هارولد (1377) دو عملكرد گروههاي مرجع، در روانشناسي اجتماعي متون اساسي انگليسي و آمريكايي، نوشته جمعي از روانشناسان اجتماعي، ترجمه پرويز سرندي، تبريز، دانشگاه تبريز، صص 180-187.
ویلیامز، فرانک و پی، مک شین و ماري، لین ري (1383) نظریه¬هاي جرم شناسی (ترجمه حمید رضا ملک محمدي) تهران، میزان.
Alborzi, S., Movahhed, M., Mozafari, R. (2022) A Sociological Study on Hookah Consumption Among the Youth of Shiraz. Tobacco and Health. 1(1).36-42.
AlMulla A, Kouyoumjian S, Maisonneuve P, Cheema S, & Mamtani R. (2024) Waterpipe smoking: Results from a population-based study in Qatar. Tob Induc Dis. 20(1), 20-61.
Al Sabbah H, Assaf E & Taha Z. (2022) Impact of COVID-19 lockdown on smoking (waterpipe and cigarette) and participants' BMI across various sociodemographic groups in Arab countries in the Mediterranean Region. Tob Induc Dis.20, 20-98.
Bandura, A. (1997) Self-efficacy: the exercise of control. New York: W.H, Freeman.
Bandura, A. & Walters, R.H. (1964) Social Learning and Personalty Development, Holt Rinehart & Winston, Inc. New Jersey, Prentice Hall, Inc. Englewood Cliffs.
Cobb C, Ward KD, Maziak W, Shihadeh AL, Eissenberg T. (2010) Waterpipe tobacco smoking: an emerging health crisis in the United States. American journal of health behavior, 34 (3), 275-85.
Cockerham, W C. (1999) Health and Social Change in Russia and Eastern Europe. London: Routledge.
---------------------- (2000) Health Lifestyles in Russia, Social Science & Medicine Disease. London: Polity Press.
---------------------- (2004) The Sociology of Health Behavior and Health Lifestyle. London: Prentice Hall College.
--------------------- (2008) Social Causes of Health and Disease. London: Polity Press.
--------------------- (2013) Social Causes Of Health and Disease. United states of America: Polity Press.
--------------------- (2015) Medical Sociology on the Move : New Directions in Theory. Dordrecht, Netherlands. Springer.
Cockerham, W. C & Ritchey, F. J. (1997) Dictionary of Medical Sociology. United states of America: Greenwood Press.
Danaei, M., Jabbarinejad-Kermani, A., Mohebbi, E., Momeni, M. (2017) Waterpipe tobacco smoking prevalence and associated factors in the southeast of Iran. Addiction & health, 9 (2), 72-80.
Demers, A., Sylvia, K., Edward, M., Adlaf, L., Glickman, B., Newton, T. & Alain, M. (2002) Multilevel analysis of situational drinking among Canadian undergraduates. Social Science and Medicine, 55, 415–24.
Dugas, E., Tremblay, M., Low, N C., Cournoyer, D., & O'Loughlin, J. (2013) Water-pipe smoking among North American youths. Pediatrics, 125 (6),1184-9.
Elizabeth R. Stevens, Erin L. Mead-Morse (2024) Prevalence and factors associated with second hand smoke exposure among a sample of pregnant women in Cairo, Egypt. BMC Women's Health. 24, 24-45.
Feliu A, Fu M, Russo M, Martinez C, Sureda X, Lopez MJ, et al. (2020) Exposure to second-hand tobacco smoke in waterpipe cafes in Barcelona, Spain: An assessment of airborne nicotine and PM2.5. Environmental research. 2020;184:109347. https://doi.org /10.1016/j.envres.2020.109347 PMid:32179267.
Kalan ME, Taleb ZB. (2018) Waterpipe tobacco smoking: A reality or hidden iceberg for Iranian women. Health Promotion Perspectives, 8(4): 252-267.
Kanyajit, S. (2003) An Analysis of Causes of Deviant Juvenile Behaviors during Current Globalization. PhD thesis in Criminology and Criminal Justice, Man idol University, http://mulinet10.li.mahidol.ac.th/ethesis/4137938.pdf.
Keller, A P. (2000) An Ethnographic study of substance – dependent women in Residential treatment, requirement. Degree of Doctor of Nursing science, Louisiana state university.
Kelly, H. (1998) Two functions of reference groups. English and American basic texts in social psychology, written by a group of social psychologists, translated by Parviz Sarandi, Tabriz, Tabriz University Press, pp. 180-187.
Khatib, M., Sheikh, M A., Hadid S. (2022) Correlates of Hookah Smoking among Arab Adults in Israel Identified by a Machine Learning Algorithm. Isr Med Assoc J. 24(4):246-252.
Levy, D., Rodríguez-Buño, R L., Hu, T W., & Moran, A E. (2016) The potential effects of tobacco control in China: projections from the China SimSmoke simulation model. In Economics of Tobacco Control in China: From Policy Research to Practice, pp. 189-213.
Makvandi, Z., Mostafavi, F., Bashirian, S., Zamani-Alavijeh, F., & Kelishadi, R. (2021) Sociocultural factors contributing to waterpipe tobacco smoking among adolescents and young adult women: a qualitative study in Iran. International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-being, 16 (1), 1857043.
Mathers , C. D , & Loncar, D. (2006) Projections of global mortality and burden of disease from 2002 to 2030. Plos med, 3 (11), 1-12.
Maziak, W., Taleb, Z B., Bahelah, R., Islam, F., Jaber, R., Auf, R., & Salloum, R G. (2015) The global epidemiology of waterpipe smoking. Tobacco control, 24(1), 3-12.
Pronina, T. (2023) The prevalence of hookah smokers among Belarussian children and adolescents. Tobacco prevention & Cessation. 9: 1-5. & Sergei Sychik.
Sadeghieh S, Hoseinpour H, Aghamohammadi M. (2022) Knowledge of the Role of Cigarette and Hookah Consumption in COVID-19 Disease among the Businesspeople of Ardabil City. Journal of Health,14(3).367-378.
Soule, E K., Lipato, T., & Eissenberg, T. (2015). Waterpipe tobacco-smoking: a new smoking epidemic among the young?. Current pulmonology reports, 4 (4), 163-172.
Swartz, D. (1997) Culture and Power: The Sociology of Pierre Bourdieu. Chicago: University of Chicago Press.P. 104.
Turner, B. S. (2004) The New Medical Sociology: Social Forms of Health and Illness. London: Norton.
Williams, F,. McShane, P and Marie, L. (2004) Theories of criminology, translated by Hamid Reza Malek Mohammadi. Tehran: Mizan Publishing.
World Health Organization (2018) Noncommunicable Diseases (NCD). Country Profiles.
World Health Organization (2019) Tobacco Breaks Hearts: choose health not Tobercco. beat NCDS, Federation, FCTC, WHO.
World Health Organization. (2015) WHO global report on trends in prevalence of tobacco smoking 2015. http://apps.who.int/iris/bitstream/10.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره نهم، پاییز 1402: 30-1
تاريخ دريافت: 23/05/1403
تاريخ پذيرش: 09/08/1403
نوع مقاله: پژوهشی
میزان مصرف قلیان در میان نوجوانان شهر شیراز
روح‌الله مظفری 1
صدیقه البرزی 2
یاسر رستگار3
چکیده
قلیان از روشهای رایج استعمال دخانیات است که روشی قدیمی بوده، اما در حال حاضر نوجوانان از آن استفاده میکنند. در عین حال قلیان، رفتاری پرخطر است و میتواند بستر بروز سایر رفتارهای مخاطرهآمیز را فراهم سازد. از اینرو موضوعی اجتماعی است و نیاز به مطالعۀ جدی دارد. پژوهش حاضر به بررسی مردمنگارانۀ مصرف قلیان در نوجوانان با روش کیفی و انجام مصاحبههای عمیق، اهداف تحقیق دنبال شده است. نوجوانان 13 تا 18 ساله ساکن شیراز که در پاتوقها و اماکن عمومی شهر قلیان مصرف میکنند، جامعه آماری هستند. حجم نمونه با 29 نفر به اشباع رسید. تحلیل یافتهها نشان داد که مقولههای کلیدی عبارتند از: دوستی و ماهیت جمعی قلیان، عرضهکنندگان به عنوان بازیگر نقش مکمل، قلیان میوهای به عنوان یک پیشنهاد اساسی، فرار از مشکلات، هویتیابی و اوقات فراغت، زمانی و مکانی قلیان، گونهشناسی مصرفکنندگان، قلیان به عنوان تفریح در طبقات پایین، شیوع قلیان، زمینههای مصرف و همراهی با مصرف مواد مخدر، سیگار، مشروبات الکلی و روابط جنسی. به طور کلی میتوان نتیجه گرفت که «اصالت گروهی»، مفهومی کلیدی در مصرف قلیان نوجوانان است و توجه بیشتر محققان و سیاستمداران به این مفهوم کاملاً ضروری است.
واژه‌هاي کلیدی: دخانیات، قلیان، رفتارهای پرخطر و نوجوان، رفتار گروهی.
مقدمه
استعمال دخانیات بهویژه سیگار همواره در سطح جهانی به عنوان یکی از مخاطرات بهداشتی قلمداد شده و پیامدهای زیانبار آن، سلامتی افراد را از دوران جنینی گرفته تا سالمندی تهدید میکند؛ به طوری که استعمال دخانیات هر ساله جان هشت میلیون نفر را میگیرد (ر.ک: World Health Organization, 2019). برای مثال در ایالاتمتحده آمریکا، تعداد کسانی که به علت استعمال دخانیات، جان خود را از دست میدهند، به نیم میلیون نفر میرسد (Soule et al, 2015: 164). همچنین گزارش شده که نیمی از مردان چینی سیگار مصرف میکنند که این رقم، یکسوم از سیگاریهای جهان را تشکیل میدهد (Levy, 2016: 190).
سازمان بهداشت جهانی نیز پیشبینی کرده که تا سال 2030 میلادی، مصرف دخانیات منجر به مرگ 3/8 میلیون نفر در جهان خواهد شد و اغلب این مرگها در کشورهای در حال توسعه رخ خواهد داد (Mathers & Loncar, 2006: 443). این در حالی است که در سال 2007، گزارش‌های متعدد نشان داد که الگوی جهانی استعمال دخانیات تغییر کرده است، به طوری که استعمال سیگار کاهش یافته، اما اشکال دیگر مصرف بهویژه استفاده از قلیان به عنوان گزینۀ جایگزین افزایش یافته است (Danaei et al, 2017: 73). همین امر موجب نگرانی بسیاری از کشورها شده، به عنوان یکی از معضلات بهداشتی، توجه متصدیان مربوطه را به خود جلب نمود؛ زیرا پیامدهای استعمال قلیان بسیار نگرانکننده بود. دود توتون حاوي بيش از 4000 ماده مختلف شيميايي است كه بيشتر آنها طي فرآيند سوختن توليد ميشود و با بيش از 40 ماده سرطاني تركيب شده است (Feliu et al, 2020: 185).
با همه اینها پیامدهای زیانبار استعمال قلیان برای عموم مردم کاملاً روشن نیست، در حالی که مصرفکنندگان قلیان، همانند افراد سیگاری، در معرض خطر وابستگی به نیکوتین، بروز علائم ترک4، بیماریهای قلبی عروقی و سرطان هستند (Cobb et al, 2010: 275). همچنین سالانه حدود 18 میلیون نفر در اثر بیماریهای قلبی- عروقی جان خود را از دست میدهند، که تقریباً 11 درصد (3 میلیون نفر) شامل کسانی است که جزء مصرفکنندگان محصولات دخانی و مواجهشوندگان دود دست دوم بودهاند (ر.ک: WHO, 2018). همچنین برخی شواهد نشان میدهد که استعمال قلیان، اعتیادآور بوده، میتواند دروازهای به سوی سیگار کشیدن باشد (Maziak et al, 2015: 51).
علاوه بر پیامدهای زیانبار بر سلامت افراد، قلیان ضمن اینکه خود یک رفتار مخاطرهآمیز تلقی میشود، بستر شکلگیری آسیبهای اجتماعی و سایر رفتارهای پرخطر را فراهم سازد تا جایی که آن را معضل پنهان اجتماعی میدانند (افراسیابی و امیرمحمدی، 1397: 2). به طوری که برخی مطالعات انجامشده، مؤید رابطۀ میان استعمال قلیان با رفتارهای پرخطر جنسی و همچنین مصرف مواد مخدر و الکل است (البرزی، 1398: 36). استعمال قلیان میتواند با مصرف مواد مخدر و افزایش تعامل با افراد مبتلا به اعتیاد همراه باشد که این مسیر بهویژه زمانی که مصرفکنندگان قلیان، زن باشند، به ایجاد نسل معتاد نیز بینجامد (Keller, 2000: 196)؛ به گونهای که بسیاری از صاحبنظران حوزۀ اعتیاد بر این باورند که مسئله بودن استعمال قلیان از آنجایی که میتواند فتح بابی برای مصرف مواد مخدر و سایر رفتارهای مخاطرهآمیز باشد، دوچندان میشود (Kanyajit, 2003: 418).
علاوه بر شواهد تجربی و با مروری بر نظریههای متعدد در عرصۀ انحرافات اجتماعی مانند همنشینی افتراقی و یا تأثیر خردهفرهنگ بزهکاری میتوان ادعا کرد که با توجه به ماهیت جمعی استعمال قلیان، این رفتار گروهی، با درگیر کردن فرد در خردهفرهنگ مربوطه، بستر کجرویهای اجتماعی را فراهم میسازد. نظریه خردهفرهنگ بزهکاری معتقد است که گروه دوستان بهویژه زمانی که جوّ عاطفی بر آن حاکم باشد، برای نوجوانان و جوانان بسیار جذاب بوده، آنها ترجیح میدهند اوقات بیشتری را در کنار یکدیگر سپری کنند. این امر، موجب دلبستگی و تعهد بیشتر به گروه شده، به موازات درگیر شدن در آن میتواند تعهد فرد نسبت به ارزشها و هنجارهای حاکم بر اجتماع بزرگتر را کمرنگتر سازد و اگر الگوهای بزهکارانه و ناهنجار بر گروه مسلط باشد، احتمال اینکه فرد به سوی این الگوها گرایش یابد، بیشتر میشود (زنگنه، 1383: 112). نظریۀ پیوند افتراقی نیز بر این باور است که رفتار انحرافی، یادگرفتنی بوده، از خلال همکنشی و تعامل با دیگران در فرایندی از ارتباط آموخته میشود. بهویژه اینکه بخش اصلی یادگیری این قبیل رفتارها درون گروههای صمیمی رخ میدهد (ویلیامز5، 1383: 98).
اما با وجود همه اینها مشاهده میشود که طی چند دهه اخیر، استعمال این مادۀ دخانی در جهان با سرعتی چشمگیر گسترش یافته و به عنوان مسئلهای جهانی مطرح است (Maziak et al, 2015: 41). تحقیقات بیانگر افزایش مصرف قلیان در گروههای سنی نوجوان و جوان است (Dugas et al, 2013: 1184). در ایران نیز استعمال قلیان دارای سابقه تاریخی بوده، در حال حاضر نیز شاهد روند افزایشی مصرف بهویژه در میان نوجوانان هستیم (Kalan & Taleb, 2018: 267). سازمان بهداشت جهانی، آمار افرادی را که در ایران دخانیات استعمال میکنند، بالغ بر شصتهزار نفر اعلام کرده است (ر.ک: World Health Organization, 2015).
در سالهای اخیر، الگوی استفاده از قلیان نیز در ایران تغییر کرده و به نظر میرسد که بهویژه در میان نوجوانان، به یک سرگرمی رایج تبدیل شده است. این در حالی است که نوجوانی و جوانی، دوران حیاتی در زندگی فرد است. عادات و رفتارهایی که افراد در این دوران، بهویژه در نوجوانی به آن خو میگیرند، به احتمال زیاد تا بزرگسالی ادامه داشته، به سبک زندگی آنها بدل خواهد شد. در این دوران، افراد به تجربه کردن پرداخته، اغلب انتخابها و رفتارها مبتنی بر هیجانات مختص این دوره رخ میدهد. به همین دلیل میتواند خطرآفرین باشد و ممکن است پیامدهای این انتخابها گاهی تا آخر عمر گریبانگیر فرد باشد. محققان معتقدند که یکی از ویژگیهای منحصربهفرد قلیان، ماهیت اجتماعی مصرف آن است، به طوری که ممکن است خانواده و یا دوستان حتی از یک دستگاه قلیان استفاده کنند که این عمل میتواند موجب انتقال بیماریهای واگیردار بهویژه تبخال، سل و عفونتهای باکتریایی شود (Danaei et al, 2017: 72). شواهد نشان داده است که نوجوانان و جوانان با توجه به شرایط جسمی و روانی، بیش از سایر گروهها در معرض خطر تجربۀ مصرف دخانیات بهویژه استعمال قلیان هستند که میتواند آسیبهای اجتماعی و پزشکی را در آنان ایجاد کند (قاسمی و سبز مکان، 1394: 2).
با همه اینها در سی سال گذشته، اقدامات مهمی در زمینه کنترل دخانیات در
سراسر دنیا انجام شده، اما استعمال دخانیات همچنان یکی از دلایل عمده بیماری و مرگ در جهان است که این مسئله نشاندهنده ناکافی بودن این اقدامات است. توجه به شیوع استعمال قلیان، روند رو به رشد آن در نوجوانان (با الگویی متفاوت از سیگار) و عوارض منفی بهداشتی آن، به منظور شناخت هرچه بهتر الگوی استفاده و زمینهها و شناسایی عوامل اجتماعی، روانی و رفتاری مرتبط با استفاده از قلیان در این گروه سنی، میتواند در جهت پیشبرد هرچه بهتر اقدامات پیشگیرانه و درمانی مؤثر باشد.
شناخت عوامل پیشبینیکننده مصرف قلیان میتواند به سیاستگذاران و کادر مراقبت از سلامت کمک کند تا راهکارهای پیشگیرانۀ کارآمدتری را اعمال کنند. این در حالی است که این موضوع با کاستیهای پژوهشی مواجه است. مطالعات انجامشده در حوزۀ دخانیات، بیشتر بر سیگار داشته و اکثر آنها با روشهای کمی انجام گرفته و به پژوهشهای کیفی، چندان توجهی نشده است. همچنین اغلب مطالعات، مردان را مورد بررسی قرار داده و زنان مغفول ماندهاند. رویکرد غالب در این پژوهشها، پزشکی بوده، توجه چندانی به ابعاد اجتماعی، فرهنگی و روانی آن نشده است. این در حالی است که مصرف قلیان دارای زوایای ناشناخته زیادی است و مطالعات کیفی در جهت افزایش شناخت محقق از این پدیده و کاهش ابهامات موجود، ضرورت دارد.
به همین دلیل مطالعه حاضر با رویکرد کیفی به بررسی مردمنگارانه مصرف قلیان پرداخته است؛ زیرا با توجه به دو وجه بسیار مهم در مردمنگاری یعنی گروه و فرهنگ و با فرض اینکه مصرف قلیان همچون فقر، طلاق، اعتیاد، حاشیه‌نشینی و غیره از یک زمینه فرهنگی برخوردار بوده و برای درک بهتر و همچنین با توجه به ماهیت جمعی و فرهنگی مصرف قلیان، توجه به بعد بومی، اقلیم محلی و زبان فرهنگی گروههای مصرفکننده، ضروری به نظر میرسد. در این راستا لازم است تا از نگاه یکدست فاصله گرفت و به مطالعه اجتماعمحور روی آورد. یعنی توجه به گروههای کوچکتر، گروههایی که با هم زیست جمعی دارند، از بدهبستان فرهنگی و زبان مشترکی برخوردار بوده، ادبیات ویژه و واژگان رایجی دارند که گاه خاص خودشان است. از اینرو لازم است به این گروهها نزدیک شده، سازوکارهای معنایی و تعاملات فرهنگی و چگونگی تولید و بازتولید معنا را شناخت.
از اینرو به دلایلی که ذکر شد، انجام مطالعه مردمنگارانه ضروری به نظر میرسد تا
محقق به دلیل خردهفرهنگ برود، مشاهده و مشارکت کند و در این مطالعه، فرد را در ارتباط با دیگران و در تعامل با آنها ببیند. مطالعه مردمنگارانه، ورود به میدان، درگیری‌هایی که در میدان ایجاد میشود، خروج از میدان آیینی که در میدان رخ میدهد و اجراها و انجامها را دنبال خواهد کرد. مطالعه حاضر نیز عمیقاً به مصرف قلیان در نوجوانان ورود کرده، زمینههای مصرف این ماده دخانی را با تأکید بر ابعاد اجتماعی- روانشناختی متکی بر مردمنگاری بررسی کرده و به دنبال پاسخی است برای این پرسش اصلی که: زمینهها و دلایل مصرف قلیان در بین مشارکتکنندگان میدان مطالعه چیست؟
ادبیات تجربی پژوهش
الیزابت و همکاران (2024)، مصرف قلیان در زنان باردار را در قاهره مطالعه کردهاند. به همین منظور دویست زن باردار 16 تا 37 ساله بررسی شد. یافتهها نشان داد که 69 درصد از آنها به واسطه همسرانشان در معرض دود دست دوم قلیان بودند. آنها اغلب ساکن روستا بوده، تحصیلات پایینتری داشتند. همچنین نسبت به سایرین، نگرش مثبتتری به قلیان داشته، کمتر از دیگران به مضرات آن در سلامت جنین باور داشتند.
پرونینا (2023)، شیوع قلیان در میان کودکان و نوجوانان بلاروسی را بررسی کرد. در این مطالعه، 3485 نفر مورد بررسی قرار گرفتند و نتایج نشان داد که شيوع مصرف مستمر قليان، بسيار پايين (9/0 درصد) است. همچنین در اغلب موارد نوجوانان پس از دو سال از مصرف قلیان به سیگار روی آوردهاند و دفعات مصرف قلیان نیز به طور طبیعی با افزایش سن بیشتر شده است.
المولا و همکاران (2024)، مطالعۀ کلانی در باب مصرف قلیان در قطر انجام دادند. حجم نمونه شامل 6900 نفر از جمعیت بالای هجده سال مهاجر و غیر مهاجر بود. نتایج نشان داد که شیوع قلیان در قطریها بیش از مهاجران بوده و مردان تقریباً دو برابر زنان، قلیان میکشند. برای مردان، کافهها و برای زنان، رستوران، محل اصلی مصرف بوده، مصرف دستهجمعی را به مصرف انفرادی ترجیح داده و 7/60 درصد مضرات قلیان را برابر با سیگار دانسته، اما 3/39 درصد مضرات آن را کمتر از سیگار میدانند.
الصباح و همکاران (2022) به بررسی تأثیر قرنطینه در زمان شیوع کرونا بر مصرف قلیان پرداختند. این مطالعه به صورت آنلاین و در ده کشور عربی انجام گرفت و 12433 نفر بررسی شدند. مشاهده شد که استعمال قلیان در این دوران به طور معناداری کاهش یافته و این کاهش در زنان، بیش از مردان است. بیشترین نرخ کاهش مصرف قلیان در عمان و کمترین آن در لبنان بوده و سطح تحصیلات مصرفکنندگان در این کشور نیز در مقایسه با مصر، کویت و عربستان، پایینتر بود.
خطیب6 و همکاران (2022) به بررسی مصرف قلیان و ویژگیهای اجتماعی-اقتصادی در جمعیت بزرگسال عرب پرداختند. دادهها از طریق مصاحبه حضوری با 2046 نفر جمعآوری شد. مشاهده شد که 0/13 درصد قلیان مصرف میکنند. در گروه سنی 18 تا 34 سال، 5/19 درصد سیگار میکشیدند. جنس، آگاهی، وضعیت اشتغال، مصرف الکل و سن با مصرف قلیان، رابطه معناداری داشت.
صادقیه و همکاران (2022) درباره مصرف سیگار و قلیان در دوران کرونا در میان کسبه شهر اردبیل مطالعه کردند. این مطالعه از نوع توصیفی- تحلیلی بود که روي 380 نفر از کسبه شـهر اردبیـل کـه بـا روش نمونـه گیـري در دسترس انتخاب شدند، انجام گرفت. یافتهها نشان داد که 3/50 درصد از آنها، دخانیات مصرف میکنند. سطح آگاهی زنان، بالاتر از مردان بود و با افزایش سن نیز آگاهی افزایش مییافت. همچنین میان شغل و مصرف سیگار و قلیان، رابطه آماری معناداری وجود دارد.
البرزی و همکاران (2022) به بررسی جامعهشناختی مصرف قلیان در جوانان شهر شیراز پرداختند. مطالعه به روش کمی و با پیمایش انجام شد و 600 نفر از جوانان مورد بررسی قرار گرفت. مشاهده شد که 2/44 درصد از افراد، سابقه مصرف قلیان دارند و میان سن، جنس، وضعیت تأهل، تحصیلات و تعلق اجتماعی با مصرف قلیان، رابطه آماری معناداری وجود دارد.
مکوندی و همکاران (2021) درباره عوامل مؤثر در مصرف قلیان نوجوانان و زنان جوان در ایران، مطالعه کیفی انجام دادند. جمعآوری دادهها با مصاحبه نیمهساختاریافته انجام گرفت. مقولههای بهدستآمده عبارتند از نمایش پر زرقوبرق قلیان از سوی عرضهکنندگان، تبلیغات، سنت‌های رایج فرهنگی- اجتماعی و سیاست‌ها و مقررات دولتی.
افشانی و همکاران (1400) به واکاوی بستر و پیامدهای اجتماعی شدن قلیان در
میان جوانان یزد پرداختند. دادهها با مصاحبه عمیق (21 نفر) گردآوری شد. یافتهها شامل 33 مقوله از جمله هنجار گروه مصرف، اپوخه مشکلات، عادتوارگی مصرف قلیان، عاطفه بحرانی، فراغتهای مصرفمحور و غیره و یک مقوله هستهای با عنوان «پذیرش اجتماعی قلیان» است. تبیین نتایج نشان میدهد که قلیان در جامعه با پذیرش اجتماعی همراه است و در حال تبدیل شدن به ابزاری مشروع برای تفریح است، به طوری که خانواده، زمینه مناسب برای مصرف مهیا میکند.
پس از مرور مطالعات در حوزه قلیان، مشاهده میشود که قلیان به عنوان موضوع مورد مطالعه پژوهشگران داخلی تاکنون جایگاه مناسبی نداشته و تعداد محدودی از پژوهشها به بررسی آن پرداختهاند. پژوهشهای انجامگرفته در حوزۀ دخانیات، بیشتر بر سیگار، متمرکز است. بسیاری از این مطالعات با رویکرد پزشکی انجام شده و تأکید بر ابعاد اجتماعی- فرهنگی و روانی مصرف قلیان و تلقی آن به عنوان مسئلهای اجتماعی و آسیبزا مورد بیتوجهی بوده است. همچنین اغلب مطالعات با رویکرد کمی بوده، مطالعات کیفی معدودند. از اینرو در این میان مطالعه مردمنگارانه انجام نشده که با توجه به ماهیت گروهی و فرهنگی مصرف قلیان، این خلأ کاملاً محسوس است. همچنین اغلب پژوهشها مردمحور بوده، درباره زنان، آنچنان که باید، مطالعه نکردهاند؛ در حالی که قلیان در جامعه ایران، چهره زنانهای دارد و لزوم توجه به دختران نوجوان در کنار نوجوانان پسر، کاملاً ضروری به نظر میرسد.
چارچوب نظری پژوهش
ویلیام کاکرهام؛ سبک زندگی سلامتمحور
ویلیام کاکرهام از جامعهشناسان پزشکی معاصر است. وی از جمله نظریهپردازانی است که مستقیماً به تحقیق و مطالعه درباره رفتارهای مبتنی بر سلامت پرداخته است. او معتقد است که پارادایم فردگرایانه سبکهای زندگی، بسیار محدود و غیر واقع‌بینانه است؛ زیرا نمیتواند تأثیرات ساختاری را در انتخاب سبک زندگی سلامت در نظر بگیرد. از اینرو به تدوین و ارائۀ مدلی نظری با جهتگیری کلان اجتماعی پرداخته که به مؤلفههای ساختاری نیز توجه کرده و از رهیافتهای فردگرایانه، فاصله دارد. دیدگاه ویلیام کاکرهام در این مدل بهشدت تحت تأثیر ماکس وبر7 و پیر بوردیو8 است. کاکرهام در تعریفی از سبک زندگی توأم با رفتارهای مبتنی بر سلامت میگوید که این دسته از سبکهای زندگی را میتوان شیوههای زندگیای تصور نمود که افراد سالم اتخاذ کردهاند، در حالی که میخواهند سلامت خود را حفظ کنند، ارتقا دهند و خود را از آسیب و بیماری دور نگه دارند (Cockerham & Ritchey, 1997: 57).
رفتار سلامت، فعالیتی است که مردم برای حفظ یا تقویت سلامتیشان، جلوگیری از مشکلات سلامتی یا دستیابی به یک تصویر مثبت از بدن انجام میدهند. این همان کاری است که افراد برای سالم ماندن انجام میدهند. با این حال تمرکز پژوهشها در جامعهشناسی پزشکی بر اعمال سلامت افراد نیست، که به طور دقیقتر با عنوان مراقبت از خود تعریف میشود؛ بلکه بر تبدیل این رفتار به شکل تجمیعی آن است: سبکهای زندگی سلامت (Cockerham, 2013: 54).
کاکرهام همچنین معتقد است که سبک زندگی توأم با رفتارهای مبتنی بر سلامت، الگوهای تجمعی از رفتارهای مبتنی بر سلامت هستند؛ مبتنی بر انتخابهای ممکن برای افراد و بنا بر فرصتهایی که در زندگی دارند. این رفتارها که سلامت افراد را تحت تأثیر خود قرار میدهند، کنشهای تصادفی نیستند؛ بلکه الگوهای قابل شناختی از فعالیتهای ویژه برای گروهها، موقعیتهای اجتماعی و جوامع را شکل میدهند (Cockerham, 1999: 101). از نظرهای دیگر کاکرهام این است که روش و سیاق زندگی سالم، مجموعهای از انتخابهایی است که فرد با توجه بر موقعیت و جایگاه اجتماعی خود انتخاب میکند و این انتخابها از موقعیت ساختاري و موقعیت فردي وی ناشی شده است. در واقع فرصتهای زندگی یک فرد با موقعیت اجتماعی و مختصات گروههاي منزلتی خاص تعیین میشود (Cockerham, 2004: 1409). به بیانی دیگر سبک زندگی توأم با رفتارهای مبتنی بر سلامت، الگوهای جمعی رفتارهای مرتبط با سلامت بر مبنای انتخاب گزینههای در دسترس افراد با توجه به فرصتهای زندگی آنهاست (Cockerham, 2000: 160).
در تعریف کاکرهام از سبک زندگی توأم با رفتارهای مبتنی بر سلامت، شاهد ترکیب
دو مفهوم انتخاب و موقعیت هستیم؛ زیرا به عقیده او، این سبکها، الگوهایی جمعی از رفتارهاي مرتبط با سلامتی است که مبتنی بر گزینشهایی است که افراد بر اساس شرایط اجتماعی و شرایط زیستیشان بدان دسترسی دارند (Cockerham, 2008: 56). رفتارهاي منتخب میتواند نتایج مثبت و یا منفی روي بدن و فکر داشته باشد، اما با وجود این الگویی عام از سلامتی را تشکیل میدهد که سبک زندگی را تعیین میکند. کاکرهام، کنشهای مرتبط با سلامت را شامل عادتهای غذایی، نوشیدنیها، استعمال دخانیات، ورزش، شرایط استرسزا، استراحت کافی، بهداشت فردی و سایر رفتارهای مبتنی بر سلامت میداند (Cockerham, 1999: 51).
به طور کلی کاکرهام در مدلی که درباره سبک زندگی توأم با رفتارهای مبتنی بر سلامت ارائه کرده، بر مؤلفههای ساختاری تأکید داشته است. برای نمونه سن، جنسیت، نژاد/ قومیت، از جمله ویژگیهای افراد است، اما آنها همچنین ویژگیهای جمعیت‌های خاصی هستند که پیامدهایی برای سلامت و بیماری دارند. هر یک از این ویژگیها ساختاری هستند که به شکل دادن به اقدامات بهداشتی در تنظیمات خاص کمک میکنند. سن از طریق تأثیرات گروهی و جنسیت، به وسیله اجتماعی شدن و تجربه، به عنوان دلایل بنیادی شناخته شده است. نژاد و قومیت، مفاهیمی هستند که ساختاری اجتماعی دارند؛ یعنی اهمیت آنها از لحاظ اجتماعی تعیین شده است، نه از لحاظ بیولوژیکی. برای مثال افراد سالخورده معمولاً رژیمهای غذایی خود را با افزایش سن تنظیم میکنند؛ زنان معمولاً سبک زندگی سالمتری نسبت به مردان دارند و نژادها و گروههای قومی مختلف در نوشیدن، عادات غذایی و استفاده از خدمات مراقبتهای پیشگیرانه، متفاوت هستند. اینها اقدامات چند فرد مجزا نیست، بلکه اعمال توده‌هاست (Cockerham, 2015: 137).
کاکرهام به متغیرهای اجتماعی در سطح کلان نیز در تعیین پیامدهای سلامتی توجه داشته است. شرایط طبقاتی، سرمایهها، دین و ایدئولوژی از آن جملهاند. ترنر معتقد است که در پزشکی اجتماعی به سرمایه اجتماعی به عنوان «سرمایه‌گذاری» توجه شده که مردم در جامعه می‌سازند؛ مانند عضویت آنها در گروههای رسمی و غیر رسمی، شبکه‌ها و مؤسسات. هرچه افراد در جامعه، سرمایه‌گذاری بیشتری کنند، بیشتر در جامعه ادغام می‌شوند و سلامت و رفاه آنها بهتر میشود. انزوای اجتماعی، افسردگی و بیماری به احتمال زیاد در میان افراد با سرمایه اجتماعی کم یا فقدان سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی عموماً در ادبیات تحقیق به عنوان ویژگی ساختارهای اجتماعی متشکل از شبکه‌ای از روابط تعاونی میان ساکنان محله‌های خاص و جوامعی که در سطوح اعتماد بین فردی و هنجارهای متقابل و کمک متقابل منعکس شدهاند، توصیف میشود (Turner, 2004: 13). در واقع سرمایه اجتماعی به جو اجتماعی حمایتی اشاره دارد؛ مکان‌هایی که افراد به دنبال یکدیگر می‌گردند و به طور مثبت با حس تعلق ارتباط دارند (Cockerham, 2015: 179).
به طور کلی کاکرهام معتقد است که اعمال ناسالم متعدد، بیشتر در میان گروههای اجتماعی- اقتصادی پایینتر رایج است و بخش قابل توجهی از پژوهشها، مثبتترین اعمال سبک زندگی توأم با رفتارهای مبتنی بر سلامت را به اقشار اجتماعی بالاتر و زنان و منفیترین را به اقشار پایین و مردان نسبت میدهند (Cockerham, 2013: 56). وی در تأیید مدعای خود به مطالعات تجربی متعددی اشاره میکند. برای نمونه در مطالعات آندره دیمرز و همكارانش در كانادا درباره مصرف الكل توسط زنان متأهل و دانشجویان، تأثیرات ساختاری بر سبک زندگی توأم با رفتارهای مبتنی بر سلامت دیده میشود. این تحقیق نشان میدهد که روابط اجتماعی نوشیدن الکل افراد و زمینه اجتماعی موقعیت نوشیدن الکل بر مصرف الکل و رفتار نوشیدن، تأثیرات قابل توجهی دارد. برای مثال زنان متأهل، الگوی نوشیدن همسران خود را اتخاذ میکنند، مگر اینکه در گروه سنی بالاتر باشند یا فرزند داشته باشند. هرچه زوج خوشحالتر باشند، همگرایی در نوشیدن بیشتر میشود. مصرف الکل دانشجویان با موقعیت نوشیدن، متغیر بود. به همین دلیل، چرا، کجا، چه زمانی و با چه کسانی دانشجویان الکل نوشیدند، بر میزان مصرف الکل، اثر مهمی داشت. بیشترین مقدار الکل در همراهی با دوستان نزدیک در موقعیتهای آرام، مصرف میشد، در حالی که مصرف اندک و یا مصرف نکردن در حضور والدین، یک هنجار بود. بنابراین موقعیت نوشیدن، رویکرد آنها به نوشیدن را شکل داد. این یافتهها نشان میدهد که فرد نمیتواند به عنوان کنشگری مستقل، مفهومسازی شود که تصمیمی خودخواسته در خلأ اجتماعی میگیرد (Demers et al, 2002: 422).
روششناسی پژوهش
پژوهش حاضر که در بازۀ زمانی 1401-1402 انجام شده، به روش کیفی به مطالعه مردمنگارانه مصرف قلیان پرداخته است. جامعه آماری شامل نوجوانان 12-18 سال شهر شیراز بوده و حجم نمونۀ مشخص و از پيش تعيينشده وجود نداشته، بلکه با توجه به اشباع نظری، حجم نمونهای برابر با 29 نفر در مطالعۀ حاضر مشارکت داده شدند. همچنین از روش نمونهگیری هدفمند و مبتنی بر حداکثر تنوع برای انتخاب نمونهها استفاده و تلاش شد تا نمونهها مبتنی بر ویژگیهای متنوع انتخاب شوند. معیارهای اساسی برای انتخاب اين نمونهها عبارتند از: به لحاظ سنی در بازه سنی پژوهش حاضر باشند. در پاتوقها و اماکن در دسترس (عمومی) قلیان مصرف کنند. مصرفکننده تفریحی نبوده، استعمال قلیان در زندگی آنها جاری باشد. در نهایت نمونهها با معيار حداکثر تنوع انتخاب شدند.
نحوۀ دسترسی به نمونهها از طريق معرفی مطلعان اصناف، ارتباط مستقیم و به صورت گلوله برفی بود. به دليل موقعيت منحصربهفرد مردمنگار به عنوان مشاهده‌گر مشارکتی، تحليل دادهها در دو سطح انجام گرفته است. بدين ترتيب که در سطح اول تلاش شد تا همه انواع دادهها، اعم از يادداشتهای ميدانی و متن‌های روی کاغذ آمده از مصاحبههای رسمی با استفاده از تحليل تماتيک، تحليل و بررسی شود. اين تحليل تماتيک براي دستهای از دادهها انجام گرفته است. در سطح دوم، همه دادهها با هم و به طور کلی تحليل شدهاند. در اين مرحله، از فنونی چون تحليل رويداد، تاکسونومی، تحليل تماتيک فرهنگي، گونهشناسی و نمايش فرايندها و تعاملات استفاده شده است.
در بحث اعتبار پژوهش نیز سه سویه‌سازی مورد توجه محقق بوده، به نحوی که تلاش کرده تا از ابزار، دادهها، فنون و روشهای مختلفی را هم در جمعآوری داده‌های پژوهش و هم در تحليل و تفسير آنها به کار گيرد. رعايت اخلاق پژوهش تا سرحد امکان انجام شده است.
یافتههای پژوهش
آداب و تشریفات مصرف قلیان
مشاهدات میدانی و مصاحبههای انجامشده نشان داد که مصرف قلیان، با وجهی از
تشریفات و آداب، همراه است. به عبارت دیگر میتوان گفت که مصرف قلیان، ذیل قواعد و اصول نانوشتهای قرار دارد که هنگام اجرا رعایت میشود. از اینرو میتوان در یک توصیف کلی از آداب و تشریفات مصرف قلیان سخن گفت. آداب مصرف قلیان بدین شکل است که اغلب قریب به اتفاق به صورت دستهجمعی و گروهی استعمال شده، اکثر مصرفکنندگان، مصرف آن را در خلوت و تنهایی نمیپذیرند و حتی آن را مضحک میدانند. هنگامی که قلیان به میان آمد، بزرگترین فرد جمع، آتش آن را داغ میکند (در اصطلاح آن را چاق میکند). البته اگر خود فرد به هر دلیلی مانند تنگی نفس مایل به این کار نبود، میتواند این کار را به فرد دیگری در جمع محول کند. پس مؤلفه سن، یکی از مهمترین مؤلفهها در شروع مصرف قلیان در یک جمع و دورهمی است.
مؤلفه مهم دیگر، جنسیت است که مردان در جمعی که بساط قلیان برپاست، بر زنان ارجحیت دارند و ابتدا مردان، محفل دورهمی مصرف را آغاز میکنند و کمتر پیش میآید که در جمعی، زنان شروعکننده باشند. قلیان میباید دور بچرخد و عدالت رعایت شود و کسی این اجازه را ندارد که خارج از نوبت از وسط یا آخر جمع، قلیان را دست بگیرد و مصرف کند. هرکسی که نوبت اوست، باید تعداد پکهایش را طوری تنظیم کند تا به همه برسد؛ نه اینکه مدت زیادی قلیان را تصاحب کند. تشکر کردن و قدردانی، امری پسندیده و بسیار ضروری در مصرف قلیان است، به گونهای که هر فردی که قلیان را از نفر قبلی میگیرد، از او تشکر میکند. نکته جالب توجه این است که این تشکر، کلامی نیست، بلکه دست خود را روی دست شخصی که قلیان را واگذار میکند، میزند.
در آداب مصرف قلیان، هیچکس نباید به میل و خواستۀ خود، به زغال یا سایر اجزای قلیان دست بزند و هر حرکتی باید با رضایت همه افراد باشد. تمام افرادی که دور قلیان نشستهاند، باید قلیان بکشند؛ هرچند کم و کوتاه. اگر فردی از این کار امتناع کند، نسبت به بقیه بیاحترامی کرده است. قلیان را باید تا انتها ادامه داد؛ یعنی تا جایی که تنباکو بسوزد و آتش داشته باشد. معمولاً اینگونه است که آتش زغال تاحدی حرمت دارد و بهتر است حتی سیگار با آن روشن نشود. این کار نوعی بیحرمتی محسوب میشود. اغلب مسئولیت گذاشتن و برداشتن تنباکو و زغال با کوچکترین فرد جمع است. وقتی مصرف قلیان به پایان رسید، کسی مجاز نیست شیلنگ را روی زمین پرت کند، بلکه ملزم است آن را جمع کند و دور چوب شیلنگ بپیچاند.
یکی دیگر از آداب مصرف این است که هیچگاه خاکستر سیگار را در سینی قلیان نمیریزند و همچنین دود سیگار را سمت قلیان نمیدهند، زیرا طعم آن را عوض میکند. از نکات دیگر مصرف قلیان این است که آبی که داخل شیشۀ قلیان است، نباید بیش از یک روز در آن بماند؛ زیرا موجب تغییر طعم آن میشود. مصرفکنندگان قلیان توصیه میکنند از آنجایی که دود قلیان، سرعت اکسیژنرسانی به خون را کم میکند و موجب افت فشار میگردد، بهتر است کنار آن یک چایی نبات هم باشد. هر از گاهی زغالها را جابهجا و خاکستر آن خالی میشود. یکی از نکات مهم این است که بهتر است از فوت کردن خاکستر اجتناب شود و هنگام خروج دود، آن را در صورت فرد دیگری فوت نکنند. توصیه میشود دود به سمت بالا هدایت شود. یکی از تأکیدات مصرفکنندگان حرفهای قلیان در برابر مصرفکنندگان نوپا و آماتور این است که انتخاب طعمهای سنگین افتخار نیست و فرد کمتجربه نباید با طعمهای سنگین شروع کند، زیرا با سرگیجه و افت فشار مواجه میگردد.
ویژگیهای مشارکتکنندگان
طبق یافتههای مطالعه حاضر، مشاهده شد که از میان 29 مشارکتکننده، کمترین سن، 13 و بالاترین سن، 5/17 سال است. بیش از پنجاه درصد از آنها را پسران نوجوان تشکیل داده (معادل 26 نفر) و مابقی شامل دختران نوجوان میشود. همچنین به لحاظ سابقه (طول مدت) مصرف قلیان نیز پایینترین رقم به افرادی تعلق دارد که کمتر از یک سال از مصرف آنها میگذرد و بالاترین سابقه نیز به سه سال اختصاص یافته است. همگی آنها در مقطع دبیرستان مشغول به تحصیل و پدر یا مادر نیمی از آنها دارای تحصیلات دانشگاهی بوده است (جدول 1).
جدول 1- ویژگیهای مشارکتکنندگان در تحقیق
شماره مصاحبه | تعداد کد | نام* | سن | سابقه مصرف |
1 | 12 | میلاد | 17 | 2 |
2 | 22 | عرشیا | 16 | 2 |
3 | 7 | امیرعلی | 13 | 5/1 |
4 | 19 | رها | 5/16 | 3 |
5 | 20 | ماهان | 14 | 1 |
6 | 22 | نسیم | 15 | 1 |
7 | 10 | نازنین | 14 | 5/1 |
8 | 22 | آرمین | 15 | 1 |
9 | 16 | رضا | 16 | 1 |
10 | 19 | امید | 17 | 2 |
11 | 15 | تارا | 15 | 5/1 |
12 | 18 | فهیمه | 5/17 | 3 |
13 | 12 | دیانا | 17 | 5/2 |
14 | 8 | کیارش | 17 | 1 |
15 | 11 | سارینا | 15 | 5/2 |
16 | 14 | متین | 17 | 3 |
17 | 10 | بابک | 16 | 1 |
18 | 10 | نیوشا | 17 | 5/2 |
19 | 13 | امیرحسین | 16 | 1 |
20 | 18 | امیدرضا | 16 | 2 |
21 | 11 | نوید | 13 | 1 |
22 | 7 | سحر | 15 | 2 |
23 | 14 | سامیار | 16 | 2 |
24 | 9 | سوگند | 16 | 5/1 |
25 | 10 | فرزین | 17 | 3 |
26 | 6 | پرنیان | 14 | 1 |
27 | 8 | علی | 13 | 1 |
28 | 13 | سینا | 14 | 1 |
29 | 15 | آرش | 14 | 1 |
* تمامی اسامی ذکر شده، مستعار است.
مقولههای مرتبط با مصرف قلیان در نوجوانان
در ادامۀ پژوهش، دادههايی که از طريق ابزار مختلف مشاهده، مصاحبه، گفتوگو و اسناد تصويري به دست آمده است، همگي به دادههاي متني تبديل شده و متنهاي نهايي ارزيابي و تحليل شدهاند. در نهایت مقولههای اصلی برآمده از تحلیل دادهها به ترتیب اولویت و اهمیت، نمودار شده است (جدول 2).
جدول 2- مقولههای مرتبط با مصرف قلیان در نوجوانان
مقولههای فرعی | مقولههای اصلی | ردیف |
شبیه شدن با دوستان (همنوایی)، ترس از طرد از سوی دوستان، قلیان: یک تجربه و لذت جمعی، رقابت و کلکل با دوستان، پایه بودن در دوستی و حفظ آن، قلیان: بخشی از آداب تأییدطلبی در گروه، فشار جمعی، وجه تعاملی قلیان و... | 1
| |
دسترسی به قلیان آماده و آتش گداخته، قیمت ارزان و مناسب، دسترسی آسان در هر نقطه شهر (فراگیری قلیان) و... | بازیگران مکمل | 2 |
تنباکوی سنتی خاص قدیمیها (پیرمردها)، تنباکوی میوهای مد/ لاکچری/ باکلاس، خوشطعم و خوشعطر بودن تنباکوی میوهای و... | قلیان میوهای بهمثابه گزارهای بنیادین | 3 |
فرار از مشکلات، هویتیابی و گذران اوقات فراغت | 4 | |
قلیان، تکمیلکننده سیگار و مواد مخدر، قلیان و مشروب و روابط جنسی مساوی با لذت بیشتر و... | قلیان و همنشینی با مواد مخدر، سیگار، مشروبات الکلی و روابط جنسی | 5 |
سرگرمی در اوقات بیکاری، دسترسی آسان در اوقات فراغت (همیشه و همهجا)، تفریح ارزانقیمت، تفریح مورد تأیید خانوادهها و... | قلیان؛ ابزار تفریح در طبقه پایین جامعه | 6 |
قلیان، همسالان و همنوایی با گروه دوستی
بازیگران اصلی در مصرف قلیان، چه در شروع و چه در تداوم آن، خود نوجوانان به همراه دوستان و همسالانشان هستند. همسالان چنان در این فرایند از جایگاه اساسی برخوردارند که اغلب اوقات بدون حضور آنها، بساطی پهن نشده، قلیانی «چاق» نخواهد شد. ماهیت جمعی و گروهی مصرف قلیان، امری نوظهور نبوده، سابقهای دیرینه دارد. در مطالعه حاضر نیز الگوی جمعی مصرف قلیان و اهمیت رفاقت و مرامپیشگی با قدرت هرچه تمامتر نمود دارد. اهمیت جمع و گروه دوستی و همسالان و فشارها و قضاوتهای آنها بهویژه در اولین تجربه به شدت آشکار است. پایبندی به گروه و قواعد آن، ترس از طرد شدن (دعوت نشدن به دورهمیها و پارتیها)، مکانیسمهای اجتماعی- روانشناختی متعدد، رقابت و تلاش برای «حرفهای شدن»، همگی در کنار هم ماهیت جمعی مصرف این ماده دخانی را نمایان میسازد.
در مجموع میتوان گفت که قلیان، امری محوری در پاتوقهای دوستانه است و به بخش مهمی از تشریفات و آداب رفاقت تبدیل شده است. قلیان برخلاف مصرف سیگار، وجه تعاملی دارد و با دیگری معنا مییابد. فرایند مصرف جمعی قلیان به بخش جدایی‌ناپذیر از تجربه و عضویت در گروه دوستی بدل شده و در بین دالهایی که در گروه دوستی وجود دارد، دالی محوری است و معنای آن گروه را نیز مشخص میکند. قلیان در گروه به عنوان نقل مجلس محسوب شده، گرمگننده و رونقبخش دورهمی دوستانه است و تشریفات جمعی خاص خودش را دارد و اعضای گروه ملزم به رعایت آداب تعیینشده هستند. گروههای دوستی، برخی بازیگران کلیدی دارند و افراد دارای برخی تجربهها هستند که ماهیت جمعی دارد. مثلاً رقابت و «کلکل»، تأیید اجتماعی، طعنهها و کنایه و سرزنش، لذتهای جمعی (نشاط جمعی) و فراجنسیتی بودن قلیان در این گروهها که مورد آخر بهویژه در گرایش دختران به مصرف قلیان، نقش تعیینکنندهای دارد. گویی گروه، نقطه امنی است تا آنها بتوانند آزادنه مصرق قلیان را تجربه کنند.
مصاحبه شماره 1: میلاد 17 ساله که دو سال است قلیان مصرف میکند میگوید: «از نظر من، وقتی تو یه جمعی هستی که همه اهلش هستن، نباید بچهبازی در بیاری. اون موقع خیلی ضایع هست که نکشی. تازه اگه نکشی که باهات حال نمیکنن، دفعه بعدی اصلاً دعوتت نمیکنن برای دورهمی».
بازیگران مکمل
عرضهکنندگان قلیان (اجارهدهندگان قلیان اعم از پارکها و اماکن عمومی، کافی‌شاپها، باغرستورانها و سفرهخانهها)، بازیگران مکملی هستند که مسیر دستیابی به زغالی گداخته و آتشی آماده را برای مصرفکنندگان نوجوان فراهم ساخته، تسهیل در این فرایند و تأمین ملزومات مصرف را برعهده دارند. از آنجا که نوجوانان در شرایط سنی خاصی قرار دارند که شاید برای اغلب آنها بهراحتی امکان مصرف قلیان در خانه و گروههای خانوادگی مهیا نباشد، از اینرو پارکها و امکان عمومی را بهترین گزینه میدانند و از آن به عنوان «پاتوق» یاد میشود که در این پاتوقها میتوانند بدون زحمت، آزادانه و با قیمت مناسب به مصرف قلیان بپردازند. اغلب نوجوانان مورد مطالعه اظهار داشتند که فقط و فقط در همین پاتوقها قلیان کشیده، همیشه از قلیان اجارهای استفاده میکنند و در غیر این صورت اصلاً گرایشی به مصرف قلیان ندارند.
اهمیت دسترسپذیری در بروز رفتار و اعمال کنشگران به عنوان یک تسهیلکننده انکارناپذیر است و در فرایند مصرف قلیان نیز کاملاً هویداست. زمانی که از عرضهکنندگان قلیان سخن به میان میآید، به همراه آن، الگوی مکانی مصرف نیز استخراج میشود که در اینجا از آن به عنوان «پاتوق» یاد شد.
مصاحبه شماره 4: رها 5/16 ساله است و حدوداً سه سالی میشود که به گفته خودش، حرفهای قلیان مصرف میکند. او میگوید: «من فقط قلیون اجارهای مصرف میکنم. من و دوستام هیچوقت قلیون شخصی نیاوردیم بیرون. چون که قلیون اجارهای همهجا هست. اون هم بی دردسر و بدون زحمت».
قلیان میوهای بهمثابه یک گزاره بنیادین
نوع تنباکو در میان مصرفکنندگان قلیان، جایگاه ویژه و تعیینکنندهای دارد. در مطالعه حاضر و در میان نوجوانان مورد بررسی، تنباکوی میوهای، گزارهای بنیادین است. به عبارتی تنوع در طعم و رایحه و رنگ، موجب تقویت جذابیت این نوع از تنباکو شده است. اغلب نوجوانان مورد مطالعه فقط و فقط قلیان میوهای استفاده میکنند و میوهای بودن تنباکو، لازمۀ مصرف است. اهمیت این موضوع به حدی است که اگر بدان دسترسی نباشد، فرد از «خیر کشیدن قلیان میگذرد». این تنوع و تکثر در مقابل تکمزه بودن تنباکوی سنتی، نشان از یک تقابل دارد. نوجوانان، این تکثر و تنوع را دوست دارند و در بسیاری از مصاحبههای رسمی و گپوگفتهای غیر رسمی بارها قابل مشاهده است که معنای قلیان با میوهای بودن آن عجین بوده تا جایی که در غیر این صورت اصلاً قلیان را «فهم» نمیکنند. معنای قلیان در نسل جدید (نوجوانان) موجب شده تا الگوی مصرف گروه دیگر (تنباکوی سنتی) را نپذیرد و به آن برچسبهایی از قبیل «پیرمردی»، «بیکلاس» و... بزند؛ این در حالی است که تنباکوهای میوهای، «لاکچری» و «مد» محسوب میشود.
مصاحبه شماره 2: عرشیا نوجوان 16 سالهای که دو سال است قلیان مصرف میکند، میگوید: «من همیشه میوهای میکشم، چون اصلاً تو جمع ما کسی سنتی نمیکشه. یکبار امتحان کردم، خیلی سنگین بود. خوشم نیومد ازش. با اینکه تو فامیل ما همه سنتی میکشن، ولی هیچ جذابیتی واسم نداره».
در مجموع و با توجه به مطالب یادشده میتوان گفت که برای اینکه یک پاتوق مصرف قلیان شکل بگیرد، به یک سهگانه حیاتی و ضروری نیاز است که شامل خود نوجوانان مصرفکننده به همراه همسالان، قلیان میوهای و عرضهکنندگان قلیان است. گویی اگر یکی از این ارکان محقق نشود، بساطی پهن نشده، قلیانی هم استعمال نمیشود. زیرا بهندرت پیش میآید که نوجوانی در تنهایی و خلوت خود به مصرف قلیان بپردازد، از قلیان شخصی استفاده کند و تنباکوی مصرفی از نوع سنتی باشد.
شکل 1- سهگانههای حیاتی در پاتوق مصرف قلیان
مصرف قلیان: فرار از مشکلات، هویتیابی و گذران اوقات فراغت
فرار از مشکلات، هویتیابی و گذران اوقات فراغت، سه مفهوم مهم و کلیدی در مطالعۀ حاضر است. مصرف قلیان به مصرفکننده، لذت آنی میبخشد و موجب به فراموشی سپردن مشکلات و دردها میشود. همچنین قلیان، میانجی خوشگذرانی و رسیدن به سرخوشی است و اوقات فراغت نوجوانان را به عنوان یکی از ادوات فراغتی مجاز به نحو مطلوب و رضایتبخشی پر میکند. قلیان بهمثابه ابزاری برای دوری از مشکلات، گذران اوقات فراغت و هویتیابی درک میشود. مصرف قلیان به نوجوانان که در شرایط خاص هویتی هستند، هویت میبخشد و آنها با مصرف قلیان، نوعی استقلال و اختیار و آزادی عمل را تجربه میکنند. احساس بزرگی (بزرگ شدن) و ابراز وجود با مصرف قلیان (و البته به گفته خودشان سیگار در کنار قلیان) در این افراد متبلور میشود. هویتیابی بهویژه در میان دختران نوجوان مصرفکننده قلیان، بسیار برجسته است، به گونهای که آنها با این رفتار، خود را به عنوان فردی که آزادی عمل دارد، اثبات میکنند و با کلیشههای جنسیتی و پنداشتهای محدودکننده به مقابله برمیخیزند. گویی عرض اندام و ابراز وجودی همتراز با پسران و همچنین احقاق حقوق از دست رفته با مصرف قلیان محقق میگردد.
مصاحبه شماره 6: نسیم 15 ساله که یک سال پیش مصرف قلیان را شروع کرده، اینگونه میگوید: «من قلیون میکشم تا غم و غصههامو فراموش کنم. همین».
قلیان: ابزار تفریح در طبقه پایین جامعه
تعدادی از افراد مورد مطالعه در پژوهش حاضر، خود را به پایگاه طبقاتی پایین متعلق میدانند و قلیان را بهمثابه ابزاری ارزان و در دسترس برای تفریح و گذران اوقات فراغت مختص همین پایگاه طبقاتی تلقی میکنند. قلیان برای این افراد (پایگاه طبقاتی)، نوعی کالای باارزش و مهم به شمار میآید که در کنار مشکلات و دشواری‌های متعددی که در زندگی تجربه میکنند، برایشان کارکرد مثبت دارد و پاسخی مطلوب و مؤثر نسبت به آلام آنهاست تا به «دادشان برسد».
مصاحبه شماره 7: نازنین 14 ساله که در خانوادهای با درآمد بسیار پایین زندگی میکند، میگوید: «ما بدبخت بیچارهها تو این جامعه چی داریم؟ کدوم تفریح و مسافرت و آسایش؟ وقتی پول نباشه، مجبوری از خیر خیلی کارا بگذری. تو این شرایط همین قلیون هست که خرجی نداره و میتونیم یکی دو ساعت رو باهاش وقت بگذرونیم و به خیال خودمون شده تفریح ما».
قلیان و همنشینی با مواد مخدر، سیگار، مشروبات الکلی و روابط جنسی
در مصاحبههای متعدد بارها شاهد همنشینی و همبستگی مصرف قلیان توسط نوجوانان و سایر رفتارهای پرمخاطره مانند مصرف سیگار، مواد مخدر، مشروبات الکلی و روابط جنسی هستیم. به گونهای که بسیاری از آنها این موارد را لازم و ملزوم هم دانسته، یکی را بدون دیگری نمیپذیرفتند. در بحث مصرف سیگار در مشاهدههای میدانی کاملاً ملموس و واضح بود، تا جایی که کمتر پیش میآمد که بساط قلیان برپا باشد، ولی اثری از سیگار نباشد.
مصاحبه شماره 14: «آخه وقتی با دوست دخترت تنها هستی تو خونه، برنامه هم داری، دیگه بدون الکل نمیشه که. هم الکل، هم قلیون، هم سیگار. من خودم و دوستام قبل برنامه، الکل و قلیون مصرف میکنیم، بعدش هم سیگار. اصلاً روتین همه پارتیها همینه».
شکل 2- مقولههای کلیدی مصرف قلیان در نوجوانان
نتیجهگیری
در دنیای امروز، قلیانهای رنگارنگ با جذابیتهای بصری در عطر و طعمهای متنوع تبدیل به نقل محافل شده و در این میان، کاهش سن مصرف قلیان، بسیار برجسته و محسوس است و نوجوانان بسیاری، اوقات فراغتشان را با دود قلیان پر میکنند. از همینرو و به واسطه خلأ تحقیقاتی موجود، حضور در میدان و انجام مطالعات اکتشافی، محقق را با دنیای تازهای مواجه ساخت و در نهایت به انجام مطالعهای کیفی به روش مردمنگاری اقدام شد. نتایج نشان داد که مفاهیم مهم مستخرج از دادهها عبارتند از: رفاقت و ماهیت جمعی قلیان، عرضهکنندگان در نقش بازیگران مکمل، قلیان میوهای به عنوان یک گزاره بنیادین، فرار از مشکلات، هویتیابی و گذران اوقات فراغت، قلیان بهمثابه ابزار تفریح در طبقه فرودست، قلیان و همنشینی با مواد مخدر، سیگار، مشروبات الکلی و روابط جنسی.
سهگانه حیاتی در پاتوقهای مصرف قلیان در مطالعه حاضر نمود پیدا کرد. «رفاقت» و ماهیت جمعی قلیان، عرضهکنندگان در نقش «بازیگران مکمل» و قلیان میوهای به عنوان یک «گزاره بنیادین». تمایل به مصرف در مکانهای عمومی، نقش عرضهکنندگان قلیان در این اماکن و همچنین ترجیح افراد مصرفکننده به مصرف دستهجمعی در مقایسه با استعمال انفرادی در پژوهش المولا و همکاران (2022) نیز مشاهده شده است. برای اینکه یک پاتوق مصرف قلیان شکل بگیرد، به یک سهگانه حیاتی و ضروری نیاز است که شامل خود نوجوانان مصرفکننده به همراه همسالان، قلیان میوهای و عرضهکنندگان قلیان است. گویی اگر یکی از این ارکان محقق نشود، بساطی پهن نشده، قلیانی هم استعمال نمیشود؛ زیرا بهندرت پیش میآید که نوجوانی در تنهایی و خلوت خود به مصرف قلیان بپردازد، از قلیان شخصی استفاده کند و تنباکوی مصرفی از نوع سنتی باشد. در اینجا اصالت «گروه» به عنوان یک مفهوم بسیار مهم و کلیدی نمایان است.
همانگونه که پیشتر اشاره شد، مصرف قلیان، ماهیتی جمعی دارد و این موضوع بهویژه زمانی که از نوجوانان سخن به میان آید، بسیار برجستهتر است. از نظر بندورا، نوجواني به عنوان دوره بحراني و پرتنش معرفي شده كه فرد در اين دوره، خود را از قيدوبندهاي والدين رها کرده، براي استقلال و مقاومت در مقابل وابستگي به بزرگترها و پيوستن به گروه همسالان تلاش ميكند؛ گروه همسالي كه سعي ميكند خود را با آنان همانند سازد. با توجه به تضاد ارزشهاي نوجوانان با ارزشها و استانداردهايي كه با آن روبهرو است و همچنين به علت حالت انتقالي كه در آن نوجوان، نه كودك است و نه بزرگسال، رفتار دوگانه، ابهامانگيز و پيشبينيناپذیری را از خود بروز ميدهد. در اين دوره، نوجوان تمايل به انتخاب دوستاني دارد كه با ارزشهايش همخواني دارد (Bandura & Walters, 1964: 110).
فرد سعي ميکند خود را به آن بقبولاند و اين پذيرش را حفظ نمايد. برای تسهيل اين پذيرش، فرد، نگرشهاي خود را بر اساس آنچه تصور ميکند، در میان افراد گروه مورد توافق است، ترتيب ميدهد و گروه در موقعيتي است که ممکن است فرد را بپذيرد يا او را طرد نمايد. در حقيقت شخص با استفاده از هنجارهاي گروه، ضوابط و معيارهاي خود را تعيين ميکند. يک گروه ممکن است از هنجارها، به عنوان تشويق يا تنبيه در حالت همرنگي يا عدم همرنگي فرد استفاده کند. هر چه همرنگي فرد از هنجارهاي گروه بيشتر باشد، تشويق فرد را به دنبال دارد؛ ولي عدم همرنگي با هنجارهاي گروه موجب تنبيه و يا طرد از گروه ميشود. يک گروه به عنوان گروه مرجع هنجاري، در مقابل يک شخص بر اساس ارزيابيهايش از اين شخص که مبتني بر ميزان همرنگي او با استانداردها و نگرشهاي گروه است، عمل ميکند؛ يعني ميزان تشويق و تنبيه او تحت تأثير اين ارزيابيها قرار ميگيرد. اگر اهداف گروه براي فرد اهميت داشته باشد، ميزان همرنگي با گروه بيشتر ميشود. گروهها براي فرد، يك چارچوب داوري فراهم مي‌كنند كه در حقيقت الگوي آماده و حاضري براي تفسير رويدادها و مسائل است. هنجارهاي اجتماعي از قبيل تصورات قالبي، مدها، قراردادها، عادات و ارزشها، بر اساس چارچوبهاي مرجع مشترکي است که در نتيجه برخورد افراد با يکديگر به دست ميآيد و وقتي اين چارچوبهاي مرجع ايجاد شد و در وجود فرد نفوذ کرد، ميتواند در تعيين يا تغيير واکنشهاي او در موقعيتهاي مختلفي که بعداً با آنها مواجه خواهد شد، دخالت کند (کلي، 1377: 181).
همرنگي، يكي از واقعيت‌هاي زندگي روزمره و از جلوههای نفوذ اجتماعي است. از نظر آرونسون (1973)، همرنگي عبارت است از احساس فشار واقعي يا خيالي از سوي گروه به وسيله فرد که سبب تغيير در رفتار او ميشود. هر اندازه انسان، بيشتر احساس كند كه مورد توجه گروه است، تمايل بيشتري به همرنگي با هنجارهاي آن گروه دارد. در گروه‌هايي كه انسجام زيادي دارند و بين اعضا نيز جاذبه متقابل وجود دارد، فشار واردشده براي يكنواخت كردن رفتار، بسیار اهميت دارد.
در زمينه ميزان تمايل افراد به همرنگي با گروه و الگوهاي پذيرفتهشده در گروهها، كان و مارلو (1964) از متغيري با عنوان نياز به تأييد اجتماعی بحث نموده‌اند. به عقيده اين دو، افرادي كه نياز بيشتري به تأييد اجتماعي دارند، احتمالاً گرايش و تمايل بيشتري به همنوايي با گروه دارند. بندورا بيان ميكند که مشاهدهکنندهاي كه در حالات هيجاني موقتي است، نسبت به كسي كه اين حالت در او وجود ندارد، بيشتر تحت تأثير الگو قرار ميگيرد. حتي موقعيتهاي استرسزا و برانگيختگي هيجاني در ميزان تأثيرپذيري و نيز تقليد از الگو مؤثر است. ميزان تأثيرات اجتماعي از الگوهايي كه در فيلمها ظاهر ميشود، متأثر از درجۀ برانگيختگي هيجاني مشاهدهكننده است (Bandura & Walters, 1964: 111). همچنين ميزان تأثيرپذيري نوجوانان از گروه همسال را ميتوان به كارايي شخصي آنها مرتبط دانست. بررسيها نشان ميدهد که هرچه كارايي شخصي نوجوانان بيشتر باشد، در برابر تأثيرات همسالان براي شروع مصرف سیگار، قلیان و مواد مخدر، مقاومتر هستند (Bandura, 1997: 10).
در مجموع مشاهدات منتج از مطالعه حاضر نشان میدهد که نوجوانان بیش از آنکه به خود قلیان بها دهند، به دنبال بهانهای هستند تا از آن طریق با همسالان و دوستان دور هم باشند و تعامل با دوستان، گرد بساطی به نام قلیان را ترجیح میدهند. قلیان، ابزاری برای گرم نگه داشتن گروه دوستی و تعمیق پیوندهای گروهی محسوب میشود.
از دیگر مفاهیم برآمده از پژوهش حاضر، فرار از مشکلات، هویتیابی و گذران اوقات فراغت به واسطه مصرف قلیان است. نوجوانان، قلیان را مفرّ رهایی از مشکلات و چالش‌ها میدانند و ضمن اینکه با مصرف قلیان، دشواریها و ناراحتیها را به فراموشی میسپارند، اوقات فراغت خود را با آن پر میکنند. به عبارتی دیگر مصرف قلیان در میان نوجوانان بهمثابه بازیای بیخطر و پذیرفتهشده تلقی میشود.
استیون گلد در تبیین اعتیاد به وضعیت شناختی فرد و تعارض در برآورده نشدن انتظارات اشاره میکند و معتقد است که این تعارض منجر به اضطراب میشود و بهویژه نوجوانان را به عنوان افرادی که توان کنترل و مدیریت اضطراب در آنها ضعیف است، به سمت مصرف مواد مخدر و دخانیات سوق میدهد. همچنین اوقات فراغت که یکی از شاخصهای سبک زندگی مدرن هم محسوب میشود، به دنبال بازاندیشیهای صورت‌گرفته دچار تغییرات زیادی شده است. در سبک زندگی مدرن، اوقات فراغت، جایگاه مهمی یافته و با شیوههای متعددی همچون پاساژگردی، رفتن به کافیشاپ، شرکت در میهمانی و... پر میشود.
یافتههای مطالعۀ حاضر نشان میدهد که مصرف قلیان به عنوان ابزاری مهم در پر کردن اوقات فراغت آنها، نقش دارد. آنها همچنین از قلیان به عنوان وسیلهای برای هویتیابی استفاده میکنند؛ به گونهای که مصرف قلیان به یک ابزار هویتساز، بدل شده و افراد هویت خود را به جای منابع سنتی هویت، از خلال مصرف قلیان کسب میکنند (رضایی، 1389: 45). این موضوع بهویژه در میان دختران حائز اهمیت است. دختران نیز به گروه همسالان خود نگاه میکنند و میخواهند احساسات پسرانه، مقابله با محدودیتهای دخترانه و ابراز استقلال را در خودشان تقویت کنند. گویی آنها با هویتی که جامعه، هنجارهای حاکم بر آن و پنداشتهای غالب به آنها بخشیده، به مقابله برخاسته و به واسطه رفتارهایی چون مصرف قلیان و همنشینی با پسران به دنبال کسب هویتی جدید و مطلوب هستند. از آنجا که نوجوانان در این مقطع سنی، روابط اجتماعی گستردهای را شروع میکنند، با مظاهر تجدد، اندیشهها و هویتهای جدید مواجهه بیشتری مییابند و بیش از دیگران در معرض تغییرات اجتماعی قرار میگیرند. در میان این قشر، دختران به سبب گذار از سنت به تجدد، هنجارهای سنتی و محدودیتهای نامطلوب را بهم ریخته و به دنبال کسب هویتی نو، آزادی و اختیار عمل هستند. بازاندیشی در بنیانهای هویتی میتواند از همین مقطع سنی آغاز شود و آنها مصادیقی را جهت برابری با مردان دنبال کنند. دختران نوجوان، دیگر در چارچوب سرنوشتی و انتسابی به واسطه نقشهای جنسیتی از پیش تعیینشده قرار نمیگیرند. در اینجا الگوی دو جنسیتی مصرف قلیان، یکی از مصادیق بارز است که بازاندیشی در سبک زندگی را انعکاس میدهد.
یکی از مفاهیم برآمده از مشاهدات و مصاحبههای انجامشده در مطالعه حاضر این بوده که از قلیان بهمثابه ابزار تفریح در طبقه فرودست، تعبیر شده است. همانگونه که تحقیقات متعددی از جمله پژوهش البرزی (1401) نیز نشان دادهاند که مصرف قلیان در طبقات پایین جامعه بیشتر است. شاید نگاه بوردیویی برای تحلیل این یافته مناسب باشد. زمانی که بوردیو از درونی کردن شرایط طبقه و تبدیل شدن آنها به تمایلات شخصی به سمت کنش صحبت میکند، در حال توصیف شرایطی است مشابه مفهوم فرصت زندگی وبر که از نظر مادی، اجتماعی و فرهنگی آنچه را برای عضوی از طبقه یا گروه اجتماعی خاص، ممکن یا غیر ممکن است، تعیین میکند (Swartz, 1997: 104). همانطور که بوردیو توضیح میدهد، افرادی که فرصتهای زندگی مشابهی را درونی میکنند، عادتواره یکسانی را به اشتراک میگذارند؛ زیرا آنها احتمالاً تجربههای مشترک مشابهی دارند. در نتیجه در انتخاب سبک زندگی اعضای یک طبقه یکسان، وابستگی زیادی وجود دارد. مبحث مصرف قلیان در طبقات پایین جامعه به خوبی یادآور «ذائقه» در رویکرد بوردیو است تا جایی که خود نوجوانان مصرفکننده، قلیان را به عنوان ابزاری برای تفریح و سرگرمی معرفی میکنند که خاص طبقه خودشان (طبقه فرودست) است.
همنشینی قلیان با مصرف مواد مخدر، سیگار، مشروبات الکلی و روابط جنسی، یکی دیگر از مفاهیم مستخرج از پژوهش حاضر است که در مطالعات متعدد دیگر اعم از کمی و کیفی نیز همبستگی مصرف دخانیات و سایر رفتارهای پرخطر قابل مشاهده است. از جمله در پژوهش خطیب و همکاران (2022) و البرزی (1401) نیز رفتارهای پرخطر بهویژه مصرف الکل، سیگار و مواد مخدر با استعمال قلیان، همبستگی بالایی داشته است. این یافته به خوبی یادآور این نکته است که استعمال قلیان میتواند ضمن اینکه خود، رفتاری مخاطرهآمیز تلقی میشود، بستر شکلگیری آسیبهای اجتماعی و سایر رفتارهای پرخطر را فراهم سازد؛ به گونهای که بسیاری از صاحبنظران حوزه اعتیاد بر این باورند که چون مصرف قلیان میتواند فتح بابی برای مصرف مواد مخدر و سایر رفتارهای مخاطرهآمیز باشد، یکی از مسائل مهم اجتماعی است.
علاوه بر شواهد تجربی و با مروری بر نظریههای متعدد در عرصۀ انحرافات اجتماعی مانند همنشینی افتراقی و یا تأثیر خردهفرهنگ بزهکاری میتوان ادعا کرد که با توجه به ماهیت جمعی استعمال قلیان، این رفتار گروهی، با درگیر کردن فرد در خردهفرهنگ مربوطه، بستر کجرویهای اجتماعی را فراهم سازد. نظریه خردهفرهنگ بزهکاری معتقد است که گروه دوستان بهویژه زمانی که جو عاطفی بر آن حاکم باشد، برای نوجوانان و جوانان بسیار جذاب بوده، آنها ترجیح میدهند اوقات بیشتری را در کنار یکدیگر سپری کنند. این امر موجب دلبستگی و تعهد بیشتر به گروه شده، به موازات درگیر شدن در آن میتواند تعهد فرد نسبت به ارزشها و هنجارهای حاکم بر اجتماع بزرگتر را کمرنگتر سازد و اگر الگوهای بزهکارانه و ناهنجار بر گروه، مسلط باشد، احتمال اینکه فرد به سوی این الگوها گرایش یابد، بیشتر میشود (زنگنه، 112:1383). نظریه پیوند افتراقی نیز بر این باور است که رفتار انحرافی، یادگرفتنی است و از خلال همکنشی و تعامل با دیگران در فرایندی از ارتباط آموخته میشود. بهویژه اینکه بخش اصلی یادگیری این قبیل رفتارها درون گروههای صمیمی رخ میدهد (ویلیامز، 1383: 98).
در پایان با توجه به اهمیت مبحث اوقات فراغت و همچنین نقش همسالان در دوران نوجوانی پیشنهاد میشود که سیاستگذاران بیش از پیش به ایجاد سرگرمیهای جمعی و برنامههای فراغتی متناسب با ویژگیهای نوجوانی اهتمام ورزند. همچنین با توجه به نقش عرضهکنندگان به عنوان تسهیلگران مصرف قلیان در نوجوانان، پیشنهاد میگردد سیاستگذاری اثربخش در کاهش عرضه و اجاره قلیان صورت گیرد.
منابع
افراسیابی، حسین و ضیاء الله امیرمحمدی (1397) مطالعه کيفي مصرف قليان در ميان پسران جوان شهر جيرفت، پژوهش راهبردی مسائل اجتماعی ایران، 7 (1)، صص 65-80.
افشانی، سیدعلیرضا و علی روحانی، و سعیده ابراهیمی نیا (1400) واکاوی بسترها و پیامدهای اجتماعی شدن قلیان در میان جوانان، نشریه بررسی مسائل اجتماعی ایران، 1، صص 369- 397.
البرزی، صدیقه (1398) مطالعه جامعهشناختی رفتارهای مبتنی بر سلامت جوانان شهر شیراز، رساله دکتری، رشته جامعهشناسی دانشگاه شیراز.
رضایی، مصطفی (1389) سبکهای زندگی و چالش‌ها هویتی، زمانه (جامعه و علوم اجتماعی)، شماره 95، صص 44-45.
زنجری، نسیبه (1390) مطالعه تعیینکنندههای اجتماعی روانشناختی سبک زندگی ارتقاءدهنده سلامت سالمندان مطالعه موردی: سالمندان شهر شیراز، پایاننامه کارشناسی ارشد، رشته جامعهشناسی دانشگاه شیراز.
زنگنه، محمد (1383) بررسی عوامل مؤثر بر رفتار بزهکارانه دانشآموزان، تهران، علامه طباطبایی.
قاسمی، محمود و لیلا سبزمکان (1394) تجارب دانشآموزان دبیرستانی در مورد پیش‌بینی‌کننده‌های مصرف دخانیات: یک تحلیل محتوی کیفی نظریهمحور، مجله آموزش و سلامت جامعه، ۲ (۳)، صص 11-۱.
كلي، هارولد (1377) دو عملكرد گروههاي مرجع، در روانشناسي اجتماعي متون اساسي انگليسي و آمريكايي، نوشته جمعي از روانشناسان اجتماعي، ترجمه پرويز سرندي، تبريز، دانشگاه تبريز، صص 180-187.
ویلیامز، فرانک و پی، مک شین و ماري، لین ري (1383) نظریههاي جرم شناسی (ترجمه حمید رضا ملک محمدي) تهران، میزان.
Alborzi, S., Movahhed, M., Mozafari, R. (2022) A Sociological Study on Hookah Consumption Among the Youth of Shiraz. Tobacco and Health. 1(1).36-42.
AlMulla A, Kouyoumjian S, Maisonneuve P, Cheema S, & Mamtani R. (2024) Waterpipe smoking: Results from a population-based study in Qatar. Tob Induc Dis. 20(1), 20-61.
Al Sabbah H, Assaf E & Taha Z. (2022) Impact of COVID-19 lockdown on smoking (waterpipe and cigarette) and participants' BMI across various sociodemographic groups in Arab countries in the Mediterranean Region. Tob Induc Dis.20, 20-98.
Bandura, A. (1997) Self-efficacy: the exercise of control. New York: W.H, Freeman.
Bandura, A. & Walters, R.H. (1964) Social Learning and Personalty Development, Holt Rinehart & Winston, Inc. New Jersey, Prentice Hall, Inc. Englewood Cliffs.
Cobb C, Ward KD, Maziak W, Shihadeh AL, Eissenberg T. (2010) Waterpipe tobacco smoking: an emerging health crisis in the United States. American journal of health behavior, 34 (3), 275-85.
Cockerham, W C. (1999) Health and Social Change in Russia and Eastern Europe. London: Routledge.
---------------------- (2000) Health Lifestyles in Russia, Social Science & Medicine Disease. London: Polity Press.
---------------------- (2004) The Sociology of Health Behavior and Health Lifestyle. London: Prentice Hall College.
--------------------- (2008) Social Causes of Health and Disease. London: Polity Press.
--------------------- (2013) Social Causes Of Health and Disease. United states of America: Polity Press.
--------------------- (2015) Medical Sociology on the Move : New Directions in Theory. Dordrecht, Netherlands. Springer
Cockerham, W. C & Ritchey, F. J. (1997) Dictionary of Medical Sociology. United states of America: Greenwood Press.
Danaei, M., Jabbarinejad-Kermani, A., Mohebbi, E., Momeni, M. (2017) Waterpipe tobacco smoking prevalence and associated factors in the southeast of Iran. Addiction & health, 9 (2), 72-80.
Demers, A., Sylvia, K., Edward, M., Adlaf, L., Glickman, B., Newton, T. & Alain, M. (2002) Multilevel analysis of situational drinking among Canadian undergraduates. Social Science and Medicine, 55, 415–24.
Dugas, E., Tremblay, M., Low, N C., Cournoyer, D., & O'Loughlin, J. (2013) Water-pipe smoking among North American youths. Pediatrics, 125 (6),1184-9.
Elizabeth R. Stevens, Erin L. Mead-Morse (2024) Prevalence and factors associated with second hand smoke exposure among a sample of pregnant women in Cairo, Egypt. BMC Women's Health. 24, 24-45.
Feliu A, Fu M, Russo M, Martinez C, Sureda X, Lopez MJ, et al. (2020) Exposure to second-hand tobacco smoke in waterpipe cafes in Barcelona, Spain: An assessment of airborne nicotine and PM2.5. Environmental research. 2020;184:109347. https://doi.org /10.1016/j.envres.2020.109347 PMid:32179267.
Kalan ME, Taleb ZB. (2018) Waterpipe tobacco smoking: A reality or hidden iceberg for Iranian women. Health Promotion Perspectives, 8(4): 252-267.
Kanyajit, S. (2003) An Analysis of Causes of Deviant Juvenile Behaviors
during Current Globalization. PhD thesis in Criminology and Criminal
Justice, Man idol University, http://mulinet10.li.mahidol.ac.th/ethesis/4137938.pdf.
Keller, A P. (2000) An Ethnographic study of substance – dependent women in
Residential treatment, requirement. Degree of Doctor of Nursing science,
Louisiana state university.
Kelly, H. (1998) Two functions of reference groups. English and American basic texts in social psychology, written by a group of social psychologists, translated by Parviz Sarandi, Tabriz, Tabriz University Press, pp. 180-187.
Khatib, M., Sheikh, M A., Hadid S. (2022) Correlates of Hookah Smoking among Arab Adults in Israel Identified by a Machine Learning Algorithm. Isr Med Assoc J. 24(4):246-252.
Levy, D., Rodríguez-Buño, R L., Hu, T W., & Moran, A E. (2016) The potential effects of tobacco control in China: projections from the China SimSmoke simulation model. In Economics of Tobacco Control in China: From Policy Research to Practice, pp. 189-213.
Makvandi, Z., Mostafavi, F., Bashirian, S., Zamani-Alavijeh, F., & Kelishadi, R. (2021) Sociocultural factors contributing to waterpipe tobacco smoking among adolescents and young adult women: a qualitative study in Iran. International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-being, 16 (1), 1857043.
Mathers , C. D , & Loncar, D. (2006) Projections of global mortality and burden of disease from 2002 to 2030. Plos med, 3 (11), 1-12.
Maziak, W., Taleb, Z B., Bahelah, R., Islam, F., Jaber, R., Auf, R., & Salloum, R G. (2015) The global epidemiology of waterpipe smoking. Tobacco control, 24(1), 3-12.
Pronina, T. (2023) The prevalence of hookah smokers among Belarussian children and adolescents. Tobacco prevention & Cessation. 9: 1-5. & Sergei Sychik
Sadeghieh S, Hoseinpour H, Aghamohammadi M. (2022) Knowledge of the Role of Cigarette and Hookah Consumption in COVID-19 Disease among the Businesspeople of Ardabil City. Journal of Health,14(3).367-378.
Soule, E K., Lipato, T., & Eissenberg, T. (2015). Waterpipe tobacco-smoking: a new smoking epidemic among the young?. Current pulmonology reports, 4 (4), 163-172.
Swartz, D. (1997) Culture and Power: The Sociology of Pierre Bourdieu. Chicago: University of Chicago Press.P. 104.
Turner, B. S. (2004) The New Medical Sociology: Social Forms of Health and Illness. London: Norton.
Williams, F,. McShane, P and Marie, L. (2004) Theories of criminology, translated by Hamid Reza Malek Mohammadi. Tehran: Mizan Publishing.
World Health Organization (2018) Noncommunicable Diseases (NCD). Country Profiles.
World Health Organization (2019) Tobacco Breaks Hearts: choose health not Tobercco. beat NCDS, Federation, FCTC, WHO.
World Health Organization. (2015) WHO global report on trends in prevalence of tobacco smoking 2015. http://apps.who.int/iris/bitstream/10.
[1] * دانشجوی دکتری جامعهشناسی، دانشگاه یاسوج و کارشناس اداره ارزیابی عملکرد سازمانی در شهرداری شیراز، شیراز، ایران Mozafari254@gmail.com
[2] ** نویسنده مسئول: دانش آموخته دکتری جامعهشناسی، دانشگاه شیراز و پژوهشگر گروه علوم رفتاری، جهاد دانشگاهی فارس، شیراز، ایران Alborzi254@gmail.com
[3] *** دانشیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران Yaser.rastegar62@gmail.com
[4] . withdrawal symptoms
[5] .Williams
[6] . Khatib
[7] . Weber
[8] . Bourdieu
