مطالعه خودمراقبتی در بین جوانان شهر تهران
محورهای موضوعی : جوانان و مسائل اجتماعی آنها
میترا سرابیان
1
,
پروین سوادیان
2
,
علیرضا کلدی
3
1 - دانشجوی دکتری جامعهشناسی گرایش گروههای اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران
2 - استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران
3 - استاد بازنشسته گروه جامعهشناسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران
کلید واژه: خودمراقبتی, فشار اجتماعی گروه همالان, موانع و فواید, جوانان. ,
چکیده مقاله :
خودمراقبتی به عنوان الگوی رفتاریای که طی زندگی انجام میشود، در نگهداری و بهبود سلامتی و کاهش هزینههای افراد و جامعه در نتیجه پایین آمدن هزینههای بستری و توانبخشی، در آینده نقش تعیینکنندهای دارد. الگوی زندگی جوانی بر سلامت عمومی جامعه تأثیر میگذارد و این اثرات در درازمدت[1] باقی میماند. پژوهش حاضر با هدف شناخت، خودمراقبتی جوانان را ارزیابی کرده است. مطالعه حاضر با روش کیفی (اکتشافی) انجام شده است. دادههای اولیه پژوهش، مصاحبه باز و نیمه ساختاریافته با مشارکت 11 نفر در بین جوانان 18 تا 34 ساله با نمونهگیری هدفمند و رسیدن به اشباع نظری انجام شد. مصاحبهها، حضوری و تحلیل دادهها با راهبرد تحلیل مضمون انجام گرفت. یافتههای کیفی شامل مضامینی چون رفتارهای سلامتمحور، فشار اجتماعی گروه همسالان، تأثیر محیط اجتماعی، محدودیتها و موانع، فواید خودمراقبتی، عوامل تأثیرگذار و انتظارات از سازمانها و نهادهای مرتبط بود. دو دسته عوامل بیرونی و درونی نیز شناسایی شد که شامل موارد مثبت و منفی بود. نتایج تأیید میکنند که خودمراقبتی، پدیدهای چندعاملی است و عوامل اقتصادی و اجتماعی، محرکهای اولیه سلامت به شمار میروند. جوانان به فواید خودمراقبتی، از جمله افزایش اعتماد به نفس و کاهش هزینههای درمانی توجه دارند. همچنین موانع اجتماعی و اقتصادی مانند کمبود وقت، فشارهای روانی و محدودیتهای مالی، تأثیر منفی بر رفتارهای خودمراقبتی آنان دارد. این موانع میتواند مانع از اتخاذ تصمیمهای سالم در زندگی روزمره شود و علاوه بر تحتالشعاع قرار دادن سلامت جسمی افراد، آنان را در معرض انواع آسیبهای و انحرافات اجتماعی قرار دهد. در عین حال خودکارآمدی و تأثیر همسالان نیز نقش مهمی در ترغیب جوانان به رفتارهای سالم ایفا میکند. در مجموع این یافتهها، اهمیت شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر خودمراقبتی جوانان را برجسته میکند.
Self-care behaviors are crucial for enhancing individual health and preventing diseases among youth. Since young people often face numerous challenges during this developmental stage, identifying self-care behaviors and the factors influencing them is paramount. This study examines barriers and benefits of self-care, peer social pressure, socioeconomic conditions, and expectations from health-related organizations. According to the World Health Organization (WHO), self-care is defined as "the ability of individuals, families, and communities to promote health, prevent disease, maintain health, and cope with illness and disability with or without the support of a healthcare provider" (WHO, 2022). This study highlights risky behaviors, including smoking, alcohol consumption, unhealthy diets, and physical inactivity, as major threats to youth health. The theoretical framework of this research draws on various models and theories. According to the Health Belief Model (HBM), "individuals are more likely to engage in preventive behaviors if they perceive themselves to be at risk, believe the consequences of the disease are severe, and recognize that preventive actions can reduce susceptibility or severity" (Glanz et al., 2015, p. 61). This model underscores the key role of individual health beliefs in decision-making. Additionally, Social Cognitive Theory (SCT) emphasizes that human behavior results from the dynamic interaction of personal, environmental, and behavioral factors, with changes in any of these influencing others (Masoudnia, 2015, p. 283–284). Furthermore, Social Pressure Theory highlights the role of peer influence in adopting risky behaviors such as smoking, often driven by explicit peer group pressures (Masoudnia, 2015, p. 286).
Keywords: Self-Care, Peer Pressure, Barriers, Benefits, Youth.
Methods
A qualitative approach using thematic analysis was employed in this study. Data were gathered through in-depth, semi-structured interviews with young individuals aged 18 to 34 residing in all 22 districts of Tehran. Participants were purposefully selected to represent a diverse range of characteristics, including marital status, employment status, and gender. This sample included both employed individuals and students, as well as males and females. Sampling continued until data saturation was achieved, resulting in a total of 11 interviews. To ensure data validity, the interviews were repeatedly reviewed and analyzed. The six-step thematic analysis method developed by Braun and Clarke was used, which involved the extraction of initial codes, categorization, identification of sub-themes, and ultimately, the identification of main themes. Main themes were derived by grouping similar codes, and the reliability of these codes was confirmed through cross-checking by an additional researcher.
Findings
Seven main themes emerged from the data analysis: barriers and benefits of self-care, health-related behaviors, influential factors, peer group social pressure, the impact of the social environment, and expectations from organizations. Influential factors were categorized into internal and external elements. Participants viewed self-care from various perspectives—some limited it to physical activities and healthy eating habits, while others included medical services, check-ups, and problem-solving skills, such as the ability to say "no." Mental and psychological health were also emphasized, with techniques like meditation, stress management, and regulating information consumption highlighted for their direct impact on well-being.
Self-care benefits included economic savings, the maintenance of physical abilities, improved social interactions, and better career and academic opportunities, positioning self-care as an investment in long-term success. Healthcare practices were seen as a dynamic process with long-term outcomes, particularly in later life. Barriers to self-care included economic challenges, lack of time, independent living, long distances to sports facilities, and insufficient income. Financial difficulties, such as the inability to afford medical consultations, often led individuals to neglect health-related behaviors.
Health behaviors were influenced by a combination of peer pressure, economic factors, media exposure, psychological stress, self-efficacy, and concerns about potential future health risks. Fear of neglecting self-care acted as a strong motivator, and the media played a key role in educating and promoting self-care behaviors.
Peer groups significantly impacted youth behavior, both directly (e.g., encouraging participation) and indirectly (e.g., pressure to conform to group norms). Early experiences, such as attending parties or group trips, often began at a young age. However, some avoided opposing peers due to fear of ridicule, which negatively affected self-care behaviors. The social environment also played a crucial role in shaping youth self-care behaviors, as factors like inadequate facilities, insecurity, and low-quality exercise equipment restricted opportunities for self-care. The lack of supportive role models and societal neglect of youth further decreased motivation for self-care.
Finally, participants expressed the expectation that organizations would foster a self-care culture by integrating early health education, creating supportive and healthy environments, and utilizing innovative technologies, such as health-focused applications, to enhance awareness and engagement.
Conclusion
Self-care is essential for a healthy lifestyle, playing a significant role in disease prevention and overall health improvement. This study explored youth self-care behaviors, identifying barriers, benefits, and influencing factors. Self-care positively impacts both physical and mental health, enhancing self-esteem, reducing healthcare costs, and boosting productivity in later life. However, obstacles such as peer pressure, economic difficulties, and limited access to resources hinder the adoption of self-care. Peer influence, particularly in risky behaviors, and financial challenges, such as an inability to afford medical consultations, are key barriers. Education and awareness are crucial. Modern, engaging educational methods, such as health apps and media programs, can increase awareness and encourage self-care. Additionally, policies aimed at reducing economic and social barriers, such as expanding sports facilities and lowering healthcare costs, can further promote self-care.
This research emphasizes the need for supportive programs to promote self-care from childhood, utilizing creative, age-specific methods. Strengthening public health culture through media can shift societal perspectives on the importance of self-care. Addressing social, economic, and cultural factors through education, economic support, and policymaking is essential for improving youth health and reducing the financial and social burdens of disease.
References
Glanz, Karen., Rimer, Barbara K., Viswanath, K. (2018). Health behavior and health education (Sedighe Sadat Tavafian, et al. Trans.). Tehran: Aghil. [In Persian]
Masoudnia, Ebrahim. (2015). Medical sociology (2nd ed.). Tehran: University of Tehran. [In Persian]
World Health Organization. WHO guideline on self-care interventions for health and well-being, 2022 revision. 2022. Available from: https://www.who.int/publications-detail-redirect/9789240052192. Accessed 24 Mar 2023.
آدام، فیلیپ و کلودین هرتسلیک (1396) جامعه¬شناسی بیماری و پزشکی، ترجمه لورانس دنیا کتبی، چاپ دوم، تهران، نشرنی.
افراسیابی، حسین و ضیاءالهn امیرمحمدی (1397) «مطالعه کیفی مصرف قلیان در میان پسران جوان شهر جیرفت»، مجله پژوهش¬های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، دوره هفتم، شماره 1، صص 65-80.
ایمان، محمدتقی (1388) مبانی پارادایمی روش¬های تحقیق کمی و کیفی در علوم ¬انسانی، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
پناهی، رحمن و دیگران (1396) «عوامل مرتبط با مصرف سیگار در دانشجویان: کاربرد الگوی باور بهداشتی»، نشریه پایش، دوره شانزدهم، شماره 3، صص 315-324.
رفیعی¬فر، شهرام و دیگران (1393) بسته خدمت خودمراقبتي، همياري و مشاركت جمعي مراكز بهداشتي شهري روستايي (طرح تحول نظام سلامت)، تهران، مهر متین.
زارع، الهام و دیگران (1394) «تبیین مفهوم خودمراقبتی در نوجوانان»، مجله تحقیقات کیفی در علوم سلامت، دوره چهارم، شماره 4، صص 395- 405.
سرابیان، میترا و دیگران (1402) «عوامل مؤثر بر خودمراقبتی جوانان شهر تهران»، نشریه پایش، دوره بیست¬ودوم، شماره 4، صص 415-422.
عباس¬زاده، محمد و دیگران (1391) «بررسی عوامل اجتماعی و فرهنگی موثر بر سبک زندگی خودمراقبتی شهروندان»، فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی- فرهنگی، دوره اول، شماره 1، صص 119-141.
علیزاده اقدام، محمدباقر و دیگران (1393) «سلامت و عوامل اجتماعی تعیین¬کننده آن: مطالعه¬ای بر روی نابرابری¬های سطوح سلامت بین شهروندان تبریزی»، نشریه جامعه¬شناسی کاربردی، دوره بیست¬وپنجم، شماره 4 ، صص 73-90.
علیوردینیا، اکبر و دیگران (1386) «مطالعه جامعه شناختی بزهکاری: آزمون تجربی نظریه فشار عمومی آگنیو»، مجله جامعه شناسی ایران، دوره هشتم، شماره 2، صص 83-111.
غلامی، سمیه و محمدرضا گرامی (1403) «واکاوی روشهای نفوذ و خنثی‌سازی فشار همسالان در استفاده از دخانیات و مواد مخدر در دانشجویان خوابگاهی»، فصلنامه علمی اعتیادپژوهی، دوره هجدهم، شماره 72، صص 79-108.
فاضلی، عصمت (1395) «مدل¬یابی گرایش به مصرف سیگار بر اساس باورهای سلامت، نگرش¬ها، هنجارهای ذهنی و تاب¬آوری»، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش در سلامت روان¬شناختی، دوره دهم، شماره 3، صص 49-55.
گلنز، کارن و دیگران (1397) رفتار سلامت و آموزش سلامت، ترجمه صدیقه سادات طوافیان و دیگران، تهران، عقیل.
محبی، سیامک و دیگران (1392) «بررسی همبستگی خودمراقبتی تغذیه¬ای با سازه¬های الگوی ارتقای سلامت در زنان مبتلا به سندرم متابولیک»، مجله دانشگاه علوم پزشکی قم، دوره هفتم، شماره 5، صص 42- 52.
محسنی تبریزی، علیرضا (1396) جامعه¬شناسی بالینی حیطه مداخلاتی رفتارهای پرخطر، رفتار سلامت، کار و شغل، سالمندان و گروه¬های آسیب¬پذیر، جلد دوم، تهران، دانشگاه تهران.
مسعودنیا، ابراهیم (1396) جامعه¬شناسی پزشکی، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
مصدق¬راد، علی محمد (1400) «مدل کاربردی سیاست¬گذاری و تحلیل سیاست سلامت»، نشریه پایش، دوره بیست¬ویکم، شماره 1، صص7-21.
مفتون، فرزانه و دیگران (1397) «تبیین محورهای اصلی خودمراقبتی به تفکیک سطوح پیشگیری و تعیین ابعاد مدیریتی آن»، نشریه پایش، دوره هفدهم، شماره 4، صص 361-370.
میرزاییان، راضیه و دیگران (1392) «بررسی و مقایسه وضعیت خودمراقبتی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تبریز و دانشگاه تبریز»، مجله دانشگاه علوم پزشکی ایلام، دوره بیست¬ودوم، شماره 6، صص 76-87.
هزاوه¬ای، سید محمدمهدی (1394) «بررسي عوامل مرتبط با رفتارهاي خودمراقبتي بيماران مبتلا به فشارخون با مدل اعتقاد بهداشتي»، نشریه کومش، دوره هفدهم، شماره 1، صص 37-41.
Agnew, Robe ؛ (1992)» Foundation for a general strain theory of crime and delinquency«, Criminology Journal, 30 (1), 47-88.
Bao, Wan-Ning; Haas, Ain; Pi, Yijun; (2004) »Life strain, negative emotions, and delinquency: An empirical test of general strain theory in the People’s Republic of China«, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 48, 281-297.
Bilgel, Fırat; karahasan, Burhan Can; (2018) »Self-rated health and endogenous selection into primary care«, Social Science & Medicine, 197, 168-182.
Braun, Virginia; Clarke, Victoria; (2006) »Using thematic analysis in psychology«, Qualitative Research in Psychology, 3 (2), 77-101.
Jones, Lorelei; (2018) »Pastoral power and the promotion of self-care« Sociology of Health & Illness, 40 (6), 988-1004.
Lichner, Vladimír; Petriková, Františka; Žiaková, Eva; (2021) »Adolescents' self-concept in the context of risk behaviour and self-care«, International Journal of Adolescence and Youth, 26 (1), 57-70.
Shandra, Carrie L; Sonalkar, Nihil; (2016) »Health self-care in the United States«, Public Health, 138, 26-32.
Sieber, Joan E; (1992) Planning ethically responsible research: A guide for students and internal review board, Sage Publications, Inc.
https://www.who.int/health-topics/self-care#tab=tab_1.
https://health.behdasht.gov.ir.
https://www.who.int/about/governance/constitution.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره نهم، پاییز 1402: 63-31
تاريخ دريافت: 20/05/1403
تاريخ پذيرش: 09/08/1403
نوع مقاله: پژوهشی
مطالعه خودمراقبتی در بین جوانان شهر تهران
میترا سرابیان 1
پروین سوادیان 2
علیرضا کلدی3
چکیده
خودمراقبتی به عنوان الگوی رفتاریای که طی زندگی انجام میشود، در نگهداری و بهبود سلامتی و کاهش هزینههای افراد و جامعه در نتیجه پایین آمدن هزینههای بستری و توانبخشی، در آینده نقش تعیینکنندهای دارد. الگوی زندگی جوانی بر سلامت عمومی جامعه تأثیر میگذارد و این اثرات در درازمدت4 باقی میماند. پژوهش حاضر با هدف شناخت، خودمراقبتی جوانان را ارزیابی کرده است. مطالعه حاضر با روش کیفی (اکتشافی) انجام شده است. دادههای اولیه پژوهش، مصاحبه باز و نیمه ساختاریافته با مشارکت 11 نفر در بین جوانان 18 تا 34 ساله با نمونهگیری هدفمند و رسیدن به اشباع نظری انجام شد. مصاحبهها، حضوری و تحلیل دادهها با راهبرد تحلیل مضمون انجام گرفت. یافتههای کیفی شامل مضامینی چون رفتارهای سلامتمحور، فشار اجتماعی گروه همسالان، تأثیر محیط اجتماعی، محدودیتها و موانع، فواید خودمراقبتی، عوامل تأثیرگذار و انتظارات از سازمانها و نهادهای مرتبط بود. دو دسته عوامل بیرونی و درونی نیز شناسایی شد که شامل موارد مثبت و منفی بود. نتایج تأیید میکنند که خودمراقبتی، پدیدهای چندعاملی است و عوامل اقتصادی و اجتماعی، محرکهای اولیه سلامت به شمار میروند. جوانان به فواید خودمراقبتی، از جمله افزایش اعتماد به نفس و کاهش هزینههای درمانی توجه دارند. همچنین موانع اجتماعی و اقتصادی مانند کمبود وقت، فشارهای روانی و محدودیتهای مالی، تأثیر منفی بر رفتارهای خودمراقبتی آنان دارد. این موانع میتواند مانع از اتخاذ تصمیمهای سالم در زندگی روزمره شود و علاوه بر تحتالشعاع قرار دادن سلامت جسمی افراد، آنان را در معرض انواع آسیبهای و انحرافات اجتماعی قرار دهد. در عین حال خودکارآمدی و تأثیر همسالان نیز نقش مهمی در ترغیب جوانان به رفتارهای سالم ایفا میکند. در مجموع این یافتهها، اهمیت شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر خودمراقبتی جوانان را برجسته میکند.
واژه‌هاي کلیدی: خودمراقبتی، فشار اجتماعی گروه همالان، موانع و فواید، جوانان.
مقدمه
امروزه جوانان در معرض رفتارهای پرخطر زیادی قرار دارند و این موضوع از جمله مسائل اجتماعی مهم در حوزۀ جوانان است؛ رفتارهای پرخطری نظیر مصرف دخانیات و مواد مخدر و روانگردانها، مصرف مداوم مواد غذایی مضر و فستفودها، مصرف الکل، ورزش نکردن یا نداشتن تحرک بدنی. آنچه میتواند به پیشگیری یا کاهش اثرات این مسئله کمک کند، خودمراقبتی5 است.
خودمراقبتی، توانایی افراد، خانوادهها و جوامع برای ارتقای سلامت، پیشگیری از بیماری، حفظ سلامت و مقابله با بیماری و ناتوانی، با حمایت یک کارمند بهداشتی و یا بدون آن است. خودمراقبتی، عملی است که افراد با استفاده از دانش و اطلاعاتی که در اختیار دارند، مراقب سلامت خود هستند (سازمان بهداشت جهانی، 2024). امروزه مراقبت از خود به عنوان یک مهارت و ضرورت شناخته شده، زیرا علاوه بر بالا رفتن هزینههای شخصی و کاهش کیفیت زندگی افراد، بر میزان خدمات عمومی که سازمانها و نهادهای بهداشتی در زمینههای بستری و توانبخشی ارائه میدهند نیز تأثیر بسیاری میگذارد.
بسیاری از الگوهای رفتاری و عادات در جوانی که با رفتارهای سلامتی مرتبط هستند، میتواند منجر به بیماری یا به خطر افتادن سلامتی گردد که بروز این مشکلات، نیاز به مداخلات پزشکی را ایجاب میکند. این عادات و الگوهای رفتاری شامل رژیم غذایی نامناسب، مصرف دخانیات، مواد مخدر، الکل، نداشتن تحرک فیزیکی و حتی مصرف بیرویۀ داروها میشود. داشتن تندرستی، یکی از مهمترین دستاوردهای انسان در قرن حاضر به شمار میرود که تاحد زیادی به شرایط فردی بستگی دارد؛ اما عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی (ر.ک: Bilgel & karahasan, 2018، عباسزاده و دیگران، 1391، مصدق راد، 1400) نیز نقش بسیار مؤثری در افزایش یا کاهش آن دارد. جامعه به وجود آورنده شرایطی است که میتواند فرد را به سوی ارتقا و حفظ تندرستی یا بالعکس سوق دهد. شرایط اجتماعی میتواند تأثیرات بسیاری بر سلامت افراد جامعه داشته باشد. تصمیم‌گیری‌های مرتبط با آن میتواند موجب تقویت یا تضعیف مراقبت از خود در جامعه شود.
خودمراقبتی عملكردي آگاهانه، آموختني و تنظيمي است كه براي تأمين و تداوم
شرايط و منابع لازم براي ادامه حيات و حفظ عملكرد جسمي، رواني، اجتماعي و معنوي و رشد فرد در محدودۀ طبيعي و متناسب براي حيات و جامعيتِ عملكرد وي اعمال میگردد (رفیعیفر و دیگران، 1393: 10).
طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی، عوامل پرخطر پزشکی شامل فشارخون بالا، کلسترول بالا، دیابت و سابقه شخصی یا خانوادگی سکته مغزی یا حمله قلبی است. تخمین زده میشود که ۷۰ درصد سکته‌های مغزی در کشورهای با درآمد کم و متوسط رخ میدهد که ۸۷ درصد از مرگهای ناشی از سکته مغزی و سال‌های زندگی با ناتوانی تعدیل‌شده را نیز تشکیل میدهد. بر اساس نتایج پیمایش ملی بیماریهای غیر واگیر در سال 1400، حدود 32 % افراد 18 سال و بالاتر کشورمان، فشارخون بالا داشتهاند (وزارت بهداشت، 1403).
مصرف جدی سیگار از سنین شانزده سالگی آغاز میگردد و کسانی که زودتر سیگاری میشوند، نسبت به کسانی که دیرتر سیگاری میشوند، بیشتر به اعتیاد کشیده میشوند و حتی احتمال ترک سیگار نیز در آنان کمتر است (محسنی تبریزی، 1396: 32).
برای کاهش بروز بیماریهای مزمن و غیر واگیر در دوران سالمندی نیاز است تا رفتارهای سلامتمحور در دوره جوانی مورد توجه قرار گیرد. هرچند دورۀ جوانی در زندگی، اهمیت خاصی دارد، مطالعات انجامشده بیشتر بر کودکان، نوجوانان و سالمندان متمرکز بوده است و اطلاعات کمی از کیفیت غذایی و تحرک بدنی و رفتارهای پرخطر جوانان در دسترس است. رفتارهای سلامتی شامل رفتارهای مناسب برای حفظ تندرستی است. بنابراین رفتارهای پرخطر یا رفتارهایی که منجر به بیماریهایی مزمن (برای مثال رژیمهای غذایی، نداشتن تحرک بدنی، اعتیاد و مصرف الکل یا سیگار) میشود، میتواند افراد را در معرض بیماریها قرار دهد که علاوه بر کاهش یا از دست دادن سلامتی، پیامدهای آن، هزینۀ سنگینی بر جامعه و فرد تحمیل میکند.
پرداختن به خودمراقبتی، بسیار ضروری به نظر میرسد، وقتی سودمندیهای مراقبتهای اولیه، مانند کاهش ویزیتها، رضایت از زندگی و بالا بردن کیفیت زندگی و جلوگیری از مرگهای زودرس در نظر گرفته میشود. خودمراقبتی در بین اقشار جامعه از جمله جوانان، بهبود کیفیت زندگی، رفاه و رضایت از زندگی را موجب میگردد. با توجه به نقش سازنده جوانان در جامعه، سلامت این قشر، اهمیت بسزایی دارد.
با توجه به اهمیت نقش جوانان در جامعه، نیاز است تا در حوزۀ بهداشت و سلامت، برنامههای مداخلهای و پیشگیرانۀ مؤثر برای جوانان سیاستگذاری شود؛ زیرا نداشتن رفتارهای بهداشتی در جوانان، سلامتی آنان را در بزرگسالی با مخاطره روبهرو میسازد و هزینههای گزاف و طولانیمدت بر دوش خانوادهها گذاشته، منابع خانواده را هدر میدهد. علاوه بر آن باعث به خطر افتادن میلیونها انسان شده، منجر به فقر میگردد.
مطالعـه حاضـر بـا هـدف واکاوی فرايند خودمراقبتي در بین جوانان با رویکردی کیفی با در نظر داشتن رفتارهای بهداشتی انجام شده است. مراقبت از خود، رفتارهایی با ابعاد متفاوت و پیچیده است. در این بررسی سعی شده است تا نقش عوامل اجتماعی و فردی در شکل دادن به خودمراقبتی در نظر گرفته شود. بنابراین پرسشهای این پژوهش عبارتند از:
- جوانان، خودمراقبتی را چگونه درک کرده و رفتار میکنند؟
- چگونه خودمراقبتی بر جنبههای سلامت آنان تأثیر میگذارد؟
- نقش دوستان و همسالان و محیط اجتماعی در رفتارهای خودمراقبتی جوانان چیست؟
- جوانان، چه انتظاراتی از سازمانها و نهادهای مرتبط دارند؟
ملاحظات نظری
با توجه به اینکه در مطالعات به روش کیفی، چارچوب نظری و فرضیه وجود ندارد، از نظریهها به عنوان چراغ راه و ایجاد حساسیت نظری بهره گرفته میشود. امروزه عوامل تعيينکننده سلامت از مسائل زیستي فراتر رفته و به دو قلمرو فردی و اجتماعي گسترش یافتهاند (فاضلی، 1395: 50). به عبارتی سلامت، مقولهای است که درون یک شبکه علّی گستردۀ متشکل از متغیرهای متنوع و فراوانی قرار گرفته است که به طور قطع نمیتوان جای مشخصی برای آن در این زنجیره علی تعیین نمود؛ چراکه خود گاهی معلول و گاهی علت متغیرهای متعددی است (علیزاده اقدام، 1393: 74).
مدل باور سلامتی6 شامل چندین سازه اساسی است که پیشبینی میکند که چرا مردم، عمل پیشگیری را انجام میدهند؛ چرا به دنبال انجام غربالگری میروند؛ چگونه شرایط بیماری خود را کنترل میکنند. اگر افراد، خودشان را در معرض خطر احساس کنند، به این باور رسیده باشند که بیماری، عواقب جدی برای آنها در بر خواهد داشت و یا اینکه این باور وجود داشته باشد که رفتار پیشگیریکننده در دسترس آنها در کاهش حساسیت یا جدیت بیماری مؤثر است و همچنین این باور که موانع قابل پیشبینی نظیر هزینههای شرکت در برنامهها از فواید آن کمتر است، رفتار پیشگیریکننده را در پیش میگیرند (گلنز و دیگران، 1397: 61).
باورها، تصورات ذهنی در نظر گرفته میشوند که با کنشهای افراد درباره بیماری و سلامتی در ارتباط هستند. الگویی که مدعی است رفتارهای مربوط به سلامتی (مانند تغذیه، تحرک بدنی و مصرف دخانیات) را میتوان از طریق باورها تبیین نمود. «طبق الگوی باورها برای سلامتی به طور آرمانی، تغییرات رفتاری به دو عامل بستگی دارد: از یکسو ادراک تهدید سلامتی، از سوی دیگر ادراک پیشه گرفتن رفتار خاصی میتواند از شدت تحریک بکاهد. هر یک از این دو عامل میتواند بر اساس باورهای زیربنایی و در واقع بر پایه اطلاعاتی که هیئت پزشکی به دست میدهد، پیدا شوند. این اطلاعات همانا باور کردن تهدید و پیامدهای آن، باور کردن و جدی گرفتن دستورهای مربوط به پیشگیری میباشند. چنین الگویی قبل از هر چیز مستلزم آن است که افراد، عقلانی فکر کنند و اجتناب از خطراتی که سلامتی را تهدید میکند، همیشه برای آنها ضروریترین برنامه زندگی باشد. آنگاه این الگو، باور یا اطلاعاتی را پایه کار قرار میدهد که جدا از سایر باورها و اطلاعات است، بیآنکه توجه کند چگونه در مجموعههای پیچیدهای که تصورات ذهنی به وجود میآورند، جا میگیرد. البته تصورات ذهنی مانند صافیهایی عمل میکنند که افراد، اطلاعات تازه را در آن میگذارند و تفسیر میکنند و آنگاه می‌پذیرند و یا از قبول آن امتناع میورزند. بالاخره باید گفت که این الگو، پیوند میان اطلاعات، باورها و رفتارها را صرفاً در سطح فردی مورد توجه قرار میدهد» (آدام و هرتسلیک، 1396: 105- 106).
روزنستاک7 (1974)، کاپلان، سالیس و پاترسون8 (1993) معتقدند که باورها درباره برآیندهای رفتار سلامتی و نیز درباره احتمالات و تلاش برای عملی کردن آنها شامل منافع ادراکشده و هزینهها یا موانع ادراکشده میشود (مسعودنیا، 1394: 271- 272).
نظریه اجتماعی- شناختی، از عوامل فردی در تغییر رفتار سلامتی فراتر رفته، عوامل محیطی و اجتماعی را به آن میافزاید. این نظریه، یکی از جامعترین الگوهای نظری رفتار انسانی است که تاکنون مطرح شده است. نظریه اجتماعی- شناختی، گاهی نظریه یادگیری اجتماعی9 نیز نامیده میشود. نظریه اجتماعی- شناختی، نوعی نظریۀ پیشبینی رفتار و مبین یک رویکرد بالینی در تغییر رفتار سلامتی است. این نظریه به طور گستردهای درباره رفتار سلامتی، با تأکید بر پیشگیری، تقویت تندرستی و تعدیل سبکهای زندگی ناسالم در مورد بسیاری از رفتارهای پرخطر به کار گرفته شده است. نظریه اجتماعی- شناختی، بر اینکه مردم چگونه فکر میکنند و اثرات آن بر رفتار آنان تأکید دارد. این نظریه فرض میکند که رفتار میتواند بر اساس تقابل سهگانه بین سه مفهوم اساسی، یعنی فرد، محیط و رفتار تبیین شود. بر این اساس نوعی تعامل مستمر و پویا میان فرد، محیط و رفتار وجود دارد، به صورتی که هرگونه تغییری در هر یک از عوامل، بر دو عامل دیگر نیز تأثیر میگذارد (مسعودنیا، 1394: 283-284).
نظریه فشار اجتماعی10، شکلی از نظریۀ یادگیری اجتماعی است. این نظریه در ارتباط با رفتارهای سلامتی، بر نقش مؤثر همسالان11 تأکید دارد و معتقد است که پذیرش رفتارهای خطرآفرین برای سلامتی، برای مثال مصرف سیگار، تحت تأثیر آنچه فشار اجتماعی آشکار12 نامیده میشود، قرار دارد. استدلال میشود که همسالان، سیگار را تعارف کرده، سپس از راه متلک و گوشه و کنایه یا انتقاد به فرد تحمیل میکنند (Evans & Raines, 1990، به نقل از همان: 286).
مدل فشار اجتماعی، پایه آنچه رویکرد تلقیح اجتماعی13 درباره پیشگیری نام دارد ایجاد کرده است. این رویکرد، از روشهای فیلمبرداری برای نشان دادن واکنش جسورانه نسبت به فشار اجتماعی استفاده میکند و سعی میکند مقاومت نوجوانان را نسبت به فشارهای همسالان درباره رفتارهای ناسالم افزایش دهد (مسعودنیا، 1394: 286).
رابرت اگنیو در شکل جدید نظریه فشار، سه نوع منبع فشار معرفی میکند. وی
«استدلال میکند که عدم دستیابی به اهداف ارزشمند مثبت14، اولین نوع فشار در نظریۀ فشار عمومی است که جامعه با داشتن چنین مشخصهای، احتمالاً بیشتر از سایر جوامع سبب انسداد اهداف میشود» (Agnew, 1998، به نقل از علیوردینیا و دیگران، 1386: 91). نوع دوم فشار با حذف محرک ارزشمند مثبتی15 که شخص بدان عادت کرده است، ایجاد میشود (Bao et al, 2004: 284). نوع سوم فشار با وجود یک محرک منفی16 ایجاد میشود؛ قرار گرفتن شخص در معرض موقعیتهای آزاردهنده و حوادث ناامیدکننده، مانند قربانی جنایت بودن، تنبیه بدنی شدن، مورد سوء استفاده قرار گرفتن یا روابط منازعهآمیز با والدین یا همالان (همان: 285). نظریه فشار عمومی، راهکارهای تقابلی غیر از جرم (راهکارهای تقابلی شناختی، عاطفی و رفتاری) را که افراد در چارچوب ابزار قانونی میتوانند با فشار مقابله کنند، معرفی کرده است (Agnew, 1992: 51).
نظریه هنجار اجتماعی17 بر ادراک افراد از هنجارهای اجتماعی درباره رفتار سلامت تأکید دارد که به عنوان شکلی از نفوذ اجتماعی عمل میکند. بهویژه در صورتی که رفتارهای مرتبط با سلامتی که افراد ادراک میکنند، از سوی گروه مرجع اجتماعی آنان نیز تأیید شود. بر اساس نظریۀ هنجار اجتماعی، این ادراک بهویژه درباره رفتارهایی نظیر مصرف سیگار مهم است؛ زیرا مطالعات نشان میدهد که چگونه افراد جوان و نوجوان تمایل دارند تا درباره تعداد سیگارهایی که مصرف کردهاند، در میان همسالان خود اغراق کنند. بنابراین این نظریه معتقد است که دلیل عمده گرایش افراد به رفتارهای پرخطر برای سلامتی، کیفیت برداشت و ادراک آنان از یک رفتار خاص، برای مثال سیگار کشیدن است. از اینرو صاحبنظران نظریۀ هنجار اجتماعی معتقدند که این نظریه در برنامههای پیشگیری که با هدف کاهش شروع مصرف سیگار انجام میشود، کاربرد فراوانی دارد (مسعودنیا، 1396: 287).
با مرور تئوریهای مرتبط درمییابیم که عدم خودمراقبتی ناشی از فشارهای اجتماعی و فشار گروه همسالان و روی آوردن به رفتارهای پرخطر نظیر مصرف سیگار و مواد مخدر و مشروبات الکلی، شرکت در جمعها و جشنهایی که برای چنین رفتارهای پرخطری ترتیب داده میشود، میتواند نقش پررنگی در به خطر انداختن سلامت اجتماعی جوانان و افزایش آسیبهای اجتماعی در میان آنان داشته باشد.
پیشینه پژوهش
تحقیقات انجامشده نشان داده است که نقش اقدامات فردی و درک صحیح از خود در مراقبتهای بهداشتی اولیه از سوی افراد در حفظ و بهبود تندرستی تأثیرگذار است. این در حالی است که تأثیر عوامل اجتماعی همواره وجود داشته است. همچنین یافتههای مطالعات انجامشده بر اهمیت سیاستگذاریها تأکید داشتند.
غلامی و گرامی (1403) در پژوهش خود با عنوان «واکاوی روشهای نفوذ و خنثی‌سازی فشار همسالان در استفاده از دخانیات و مواد مخدر در دانشجویان خوابگاهی» با هدف واکاوی روشهای نفوذ و خنثی‌سازی فشار همسالان در استفاده از مواد مخدر به چهار مقوله اصلی نفوذ غایب همسالان، روشهای نفوذ منفعلانه، روشهای نفوذ فعالانه همسالان و روش مقابله مؤثر رسیدند.
مطالعه سرابیان و همکاران (1402) با عنوان «عوامل مؤثر بر خودمراقبتی جوانان شهر تهران» که به روش کمّی انجام شد، مؤید این بود که هرچه جوانان، موانع و محدودیتهای بیشتری بر سر راه خودمراقبتی ادراک کنند، خودمراقبتیشان کاهش مییابد و با بیشتر شدن فشار اجتماعی گروه همسالان نیز مراقبت از خود در بین جوانان کمتر میشود.
مفتون و همکاران (1397)، مطالعهای با عنوان «تبیین محورهای اصلی خودمراقبتی به تفکیک سطوح پیشگیری و تعیین ابعاد مدیریتی آن» به روش کیفی طی نشستی با صاحبنظران حوزههای بهداشتی و بالینی انجام دادند. یافتههای این تحقیق نشاندهندۀ محورهای اصلی خودمراقبتی در سطوح پیشگیری اولیه شامل حفظ و ارتقای سلامت، اصلاح شیوۀ زندگی و پیشگیری از بیماریها و در سطح بعدی موارد تشخیص زودرس، درمان و کنترل بیماریهای پنهان، سازگاری بیمار با تشخیص احتمالی بیماری، تبعیت از شروع به موقع درمان مناسب و در سطح سوم پیشگیری شامل تشخیص بیماری، درمان و کنترل بیماری، سازگاری بیمار با بیماری یا ناتوانی، ارزیابی علایم و مصرف داروی مناسب، مراقبت تسکینی و توانبخشی بود. همچنین ابعاد مدیریتی برنامههای خودمراقبتی در نظام ارائه خدمت شامل ﺳﻪ جنبۀ آﻣـﺎدهﺳـﺎزی ﺳﯿﺴﺘﻢ سلامت، آماده‌سازی افراد جامعه و بیماران و سازوکارهای پرداخت میشد. بر اساس نتایج این مطالعه، خودمراقبتی، جزئی از حیطههای مراقبت است.
افراسیابی و امیرمحمدی (1397) در پژوهش خود با عنوان «مطالعه کیفی مصرف قلیان در میان پسران جوان شهر جیرفت» به هشت مقولۀ اصلی از جمله فشار دوستان دست یافتند. نتایج این مطالعه نشان داد که مصرف قلیان در زمینه اجتماعی و تعاملات متناسب با مصرف شکل میگیرد و رشد میکند.
در مطالعه پناهی و همکاران (1396) با عنوان «عوامل مرتبط با مصرف سیگار در دانشجویان: کاربرد الگوی باور بهداشتی»، تفاوت معناداری میان سازههای الگوی یادشده وجود داشت که پیشگوییکننده مصرف سیگار در بین دانشجویان بود.
زارع و همکاران (1394) تحقیقی با عنوان «تبیین مفهوم خودمراقبتی در نوجوانان» در رشته بهداشت باروری به روش کیفی با رویکرد تحلیل محتوا انجام دادند. یافتهها در پنج مضمون اصلی و ده مضمون فرعی شامل تغذیه سالم، فعالیت فیزیکی، رعایت بهداشت، خواب و مصرف توتون، تنباکو، مواد مخدر و الکل خلاصه شد. در نتایج، بررسی ضرورت تدوین برنامههای سلامتمحور بر خودمراقبتی از سوی سیاستگذاران عنوان شد.
نتایج مطالعه مقایسهای که میرزائیان و همکاران (1392) با عنوان «بررسی و مقایسه وضعیت خودمراقبتی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تبریز و دانشگاه تبریز» انجام دادند، نشان داد که بیشترین درصد واحدهای مورد پژوهش در دو دانشگاه از سطح متوسط خودمراقبتی و کمترین درصد آنان از سطح خودمراقبتی خوب برخوردارند. بین خودمراقبتی دانشجویان دو دانشگاه اختلاف معنادار وجود داشت که نشاندهنده تأثیر نوع دانشگاه و برخی خصوصیات فردی و اجتماعی دانشجویان بر خودمراقبتی آنان بود.
لیچنر و همکاران (2021) با مطالعه ارتباط میان مفهوم خودمراقبتی و رفتار ریسکی جوانان، به توصیف ارتباط میان رفتار پرخطر و خودمراقبتی می پردازند که بر رفتار جوانان اثرگذار است. از اینرو بر اساس ارتباطات تعیینشده میتوان میزان توسعۀ خودمراقبتی را برای پیشگیری از رفتار پرخطر تعیین نمود.
جونز (2018) در بررسیای که با عنوان «قدرت معنوی و ارتقا خودمراقبتی با دیدگاه فوکویی» انجام داد، طی مطالعه قومنگارانه در نظر داشت که چگونه سیاستهای دولت برای ارتقای خودمراقبتی در نظام مراقبتهای بهداشتی انگلستان نهتنها تأکید بیشتری بر مسئولیت بیمار و سلامت خود دارد، بلکه به دنبال تشکیل شیوههای جدید معنوی به عنوان مسئول رفتار بیماران از طریق جمعآوری دانش مدیریت شیوههای آموزشی دارد.
کاراهاسون و بیلگل (2018) در پژوهش خود با عنوان «خودارزیابی سلامت و انتخاب درونی در مراقبتهای اولیه» که با هدف بررسی اثرات علّی مراقبتهای اولیه در وضیعت سلامت ذهنی در کشور ترکیه انجام شد، نشان دادند که مراقبتهای اولیه به صورت درونی تعیین میگردد و استفاده از مراقبتهای اولیه ارزیابی سلامت به طرز قابل توجهی بعد از کنترل وضعیت اجتماعی- اقتصادی، عوامل دموگرافیک، رفتارهای بهداشتی، عوامل پرخطر و دسترسی به مراقبتهای بهداشتی سلامت را بهبود میبخشد.
مطالعهای که شاندرا و سونالکار (2016) با عنوان «خودمراقبتی از سلامت در ایالات‌متحده» انجام دادند، شامل فعالیتهایی مانند مصرف دارو، تزریق به خود و مراقبت از زخم میشد. در این تحقیق، قومیت، جنسیت، نژاد، درآمد، سن، تحصیلات، وضعیت اشتغال و سلامت بررسی شد. نتایج بهدستآمده نشان داد که خودمراقبتی، یکی از مشکلات مداوم مدیریت سلامت است که به طور برابر در دسترس همگان نیست و از نظر زمان، مکان و دسترسی به طور یکسان توزیع نمیگردد.
نتایج پژوهشها نشان میدهد که خودمراقبتی تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله باورها و فشارهای اجتماعی قرار دارد. بر اساس این مطالعات، درک موانع و محدودیتها نیز مانند فشار اجتماعی به کاهش خودمراقبتی میانجامد. همچنین درک صحیح از خود و توانایی مدیریت سلامت از عوامل کلیدی در انجام رفتارهای بهداشتی و مؤید اهمیت سیاستگذاریهای بهداشتی است. تمرکز تحقیقات انجامشده، بیشتر بر نوجوانان و سالمندان بوده و مطالعه حاضر به طور خاص بر جوانان تمرکز دارد. برنامهریزی بهداشتی برای جوانان ضروری است تا نیازها و چالشهای این گروه سنی شناسایی شود.
روش پژوهش
در این مطالعه برای بررسی دقیق دادهها از رویکرد کیفی (اکتشافی) و برای تجزیه و
تحلیل دادهها از روش تحلیل مضمون استفاده شده است. «تحقیق کیفی به مجموعه فعالیتهای بامعنایی اطلاق میگردد که با هدف توسعۀ درک و فهم زندگی اجتماعی انسانها و کشف چگونگی ساخت معنا از سوی انسانها انجام میشود» (ایمان، 1388: 149). تحلیل مضمون18، روشی برای شناخت، تحلیل و گزارش الگوهای موجود در دادههای کیفی است. این روش، فرایندی برای تحلیل دادههای متنی است و دادههای پراکنده و متنوع را به دادههایی غنی و تفضیلی تبدیل میکند (Braun & Clarke, 2006: 3). برای دستیابی به پاسخ سؤالهای بخش کیفی تحقیق از فن مصاحبه عمیق و سؤالات نیمهساختاریافته استفاده شد.
جامعه آماری در این مطالعه، جوانان 18 تا 34 ساله مناطق 22گانه شهر تهران بود که بر اساس آخرین اطلاعات درگاه ملی آمار در سال 1395، 2851085 نفر بودند. شرکتکنندگان شامل جوانانی بودند که با روش نمونهگیری هدفمند انتخاب شدند. یعنی تلاش شد جوانانی از مناطق مختلف شهر و دارای ویژگیهای مختلف شامل مجرد، متأهل، شاغل، دانشجو، دختر و پسر و... جزء مشارکتکنندگان باشد. حجم نمونه در حین پژوهش تا رسیدن به اشباع اطلاعات ادامه داشت. مصاحبه هشتم به اشباع رسیدیم و پس از تکراری شدن آن، سه مصاحبه دیگر برای بهتر شدن روند جمعآوری اطلاعات ادامه یافت و در نهایت یازده مصاحبه انجام شد.
برای اعتبار دادههای کیفی پس از جمعآوری دادهها و رسیدن به اشباع، مصاحبهها چندین بار مرور و بازخوانی شد و پس از کشف اطلاعات، کلیه عناصر و اجزا، ارزیابی شد و در فرایندی منظم، این مفاهیم به یکدیگر مرتبط و محورهای بهدستآمده با شیوه تحلیل مضمون ششمرحلهای کلارک و براون (2006) کدگذاری شد.
در فرایند تجزیه و تحلیل مصاحبهها، ابتدا مفاهیم اولیه استخراج شد. سپس با دستهبندی مفاهیم، مضامین فرعی شناسایی شده، در نهایت بعد از دستهبندی مضامین فرعی، مضامین اصلی از متن مصاحبهها شناسایی شد. در طول تحلیل با قرار دادن کدهای باز یا مضمونهای فرعی شبیه به هم در یک دسته، مضمون اصلی به دست آمد. بدین منظور با انتخاب دقیق نمونهها در سطح دادهها و تحلیل آنها از طریق کدگذاری، ثبات و پایداری کدها نزد کدگذار دیگر حاصل شد.
جدول 1- اطلاعات جمعیتشناختی شرکتکنندگان
شماره | نام مستعار | سن | جنس | وضعیت تأهل | منطقه سکونت | میزان تحصیلات | میزان درآمد |
1 | صبا | 20 | زن | مجرد | 5 | دانشجوی کارشناسی | 10 میلیون (خانواده) |
2 | ریحانه | 25 | زن | مجرد | 5 | کارشناسی | 15 میلیون (خانواده) |
3 | ملیحه | 19 | زن | مجرد | 5 | دانشجوی کارشناسی | 30 میلیون (خانواده) |
4 | فریبا | 20 | زن | مجرد | 2 | دانشجوی کارشناسی | 100 میلیون به بالا (خانواده) |
5 | امیر | 19 | مرد | مجرد | 10 | دانشجوی کارشناسی | 8 میلیون (خانواده) |
6 | بهروز | 26 | مرد | مجرد | 14 | کارشناسیارشد | 5 میلیون (شخصی) |
7 | صادق | 26 | مرد | مجرد | 3 | کارشناسی | 12 میلیون (شخصی) |
8 | آرمان | 34 | مرد | متأهل | 2 | دیپلم | 10 میلیون (شخصی) |
9 | امید | 31 | مرد | مجرد | 4 | کارشناسی | 14 میلیون (شخصی) |
10 | نرگس | 28 | زن | متأهل | 2 | کارشناسی | 15 میلیون (خانواده) |
11 | مریم | 30 | زن | متأهل | 2 | کارشناسی | 15 میلیون (خانواده) |
پرسشهای اصلي پژوهش در مجموع 12 پرسش بود و با توجه به ماهيت نيمه‌ساختار يافته، در هر مصاحبه با جوانان، پرسشهای ديگری نيز با توجه به پاسخها و برای روشنتر شدن مفهوم پاسخهای ارائهشده طرح گرديد. محتواي اين مصاحبهها ضبط شد و براي تحليل‌هاي بيشتر به شکل متن کلمه به کلمه به روی کاغذ آمد که هر کدام حدود 1200 تا نزديک به 4000 واژه بود.
پرسشها به دو دستۀ عوامل درونی و بیرونی تقسیم شد. عوامل درونی مرتبط با باورهای فرد و تجربههای وی میشد و پرسشهایی که مرتبط به عوامل بیرونی بود شامل انتظاراتی که از نهادها داشتند، تأثیراتی که از محیط اجتماعی گرفته بودند و امکانات موجود برای جوانان بود. برخی از پرسشها به باورهای شخصی درباره خودمراقبتی و یا اعتقاد به اینکه آیا اصولاً نیاز میدانند خودمراقبتی کنند یا آیا خودمراقبتی در جوانی میتواند در سلامتی آینده فرد مؤثر باشد یا خیر بود. در پرسشهای بعدی از مصاحبهشونده خواسته میشد که توضیح دهد چه رفتارهای بهداشتی را لازم میداند تا انجام دهد، چه رفتارهایی را عملاً انجام میدهد، درباره داشتن یا نداشتن خودمراقبتی، چه تجربههایی دارد یا چه سود و زیانهایی از انجام دادن و یا حتی انجام ندادن آن میبرد و اینکه تا چه حد باور دارد آیا قادر است با خودمراقبتی، سلامتیاش را مدیریت کند. تعدادی دیگر از پرسشها به موانع یا محدودیتهای موجود و تأثیرات عواملی چون دوستان و همسالان و محیط اجتماعی میپرداخت. دستهای از آنها شامل عوامل کلانتری چون انتظاراتی که از سازمانها و نهادهای مربوطه داشتند، میشد.
در عین حال منابعی که جوانان برای به دست آوردن اطلاعات مفید درباره مراقبت از خودشان به آن رجوع میکردند نیز دستهبندی شد. ویژگیهای فردی نظیر سن، جنس، میزان تحصیلات، رشته تحصیلی، وضعیت تأهل، میزان درآمد و منطقهای که در آن سکونت میکنند نیز مورد پرسش قرار گرفت. مسائل اخلاقی و عوامل تأثیرگذار «سيبر19» (1992) چون محرمانگي20، رازنگهداري21 و ناشناس ماندن22 نیز رعایت شد.
یافتهها: مضامین اصلی و فرعی
رفتارهای سلامتمحور
مراقبت از خود برای هر فرد، معنای متفاوتی داشت. از نظر برخی، تحرک بدنی مناسب و تغذیه سالم، خودمراقبتی محسوب میشد و از نظر برخی دیگر از شرکتکنندگان، مراقبت از خود، چیزی بیشتر از تغذیه و انجام ورزش بود. استفاده از خدمات پزشکی مانند چکاپهای منظم پزشکی یا طب تکمیلی بررسی عوامل خطرساز و اقدامات لازم را نیز در برمیگرفت. توانایی حل مسئله یا آنچه به عنوان هنر نه گفتن مطرح میشود نیز یکی از مضمونهای خودمراقبتی از نظر شرکتکنندگان معرفی شد.
صبا: «اینکه آدمهای اطرافمان را بشناسیم. آنقدری عاقل شده باشیم که بدانیم اطرافمان ممکن است چه خطرهایی وجود داشته باشد که بتوانیم خودمان را حفظ کنیم. اینکه ممکن است چه خطرهایی به سرمان بیاید، چه فیزیکی و چه روانی. وقتی در اجتماع هستیم، اگر کسی پیشنهاد مواد مخدر یا دخانیات داد، اینقدر عقلمان برسد که بدانیم چه جوابی بدهیم و آلوده به آن نشویم. یا اینکه سیگار یا هر چیز دیگری».
علاوه بر مراقبتهای جسمی، مراقبتهای روانی و ذهنی نیز عنوان شد. برخی، فنون آرامسازی مانند مدیتیشن، مشاوره با روانشناس، دور کردن استرس و قرار گرفتن در محیطهای آرامشبخش را شامل رفتارهای خودمراقبتی دانستند. توجه به ورودیهای ذهنی نیز اهمیت داشت. ورودیها شامل چیزهایی میشد که میبینیم، می‌شنویم و مصرف میکنیم. این ورودیها، تأثیر مستقیمی بر سلامت ذهنی و روانی ما دارند و با کنترلشان میتوانیم از وارد شدن اطلاعات منفی و استرس‌زا به ذهن جلوگیری کنیم و سلامت روانی خود را بهبود بخشیم.
بهروز: «از طرفی هم میتونه روانی باشه. میتونه بگه من هرچی رو گوش ندم. من هر چیزی را نبینم. ورودیهای خودم رو کنترل کنم. مراقب اینپوتهام (Input) باشم».
شکل 1- نقشه تحلیل مضمون رفتارهای سلامتمحور
فواید انجام رفتار بهداشتی
داشتن سلامتی که لازمهاش مراقبت از خود در همه سنین زندگی است، ابعاد گستردهای دارد. سازمان بهداشت جهانی، سلامتی را حالتی از رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی میداند و نه صرفاً نداشتن بیماری یا ناتوانی (سازمان بهداشت جهانی2024). صرفه اقتصادی، حفظ توانایی، تعامل بهتر با اطرافیان، کسب موقعیتهای اجتماعی بالاتر، احساس ارزشمندی و حفظ سلامت در سالمندی از جمله مواردی بود که به عنوان مضمونهای اصلی شناسایی شد.
کسب موقعیتهای اجتماعی بالاتر بیانکننده بدن سالم به سرمایه فیزیکی و تبدیل آن به سرمایه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی اشاره میکند. به دست آوردن شغل بهتر، روابط اجتماعی، تحصیلات و داشتن اوقات فراغت بهتر در سایه داشتن بدن سالم میسر میگردد. در این مصاحبهها دقیقاً به شغل و تحصیلات و اوقات فراقت اشاره شده است.
صبا: «شاید در کارها موفقتر باشم. شغل بهتر، آینده بهتر و تحصیلات بهتر به نظرم در خیلی چیزها تأثیر دارد. مثلاً آدم وقتی بدن سالمی داشته باشد، خیلی راحتتر میتواند هر جا دلش خواست برود. لازم نیست به دیگران بگوید نمیتوانم این کار را بکنم».
از آنجا که سلامت در سنین بالا، یکروزه به دست نمیآید و روندی ادامهدار و مستمر است، جوانان پاسخگو، مراقبت از خود را پروسهای کاملاً پویا ارزیابی کردند و معتقد بودند که شاید در جوانی، بازخورد آن دیده نشود، ولی در آینده فرد کمتر دچار مشکل میگردد.
صادق: «بعداً آدم خودش آسیب نمیبینه. در سنین پیریش حداقل کمتر به کسی وابسته میشه. اون چیزی که به نظر من خیلی مهمه اینکه آدم سنش زیاد بشه، از کار افتاده نشه».
شکل 2- نقشه تحلیل مضمون فواید کسبشده از خودمراقبتی
محدودیتها و موانع
ملیحه: «اولین چیز، درآمده. نداشتن درآمد مستقل. الان دندونم خرابه یا حس میکنم چشمم ضعیف شده یا الان یه مشکلی دارم ولی چون می‌دونم باید برم از پدرم پول بخوام تا اون کار رو انجام بدم. [...] این مستقل نبودنه، خوب میگم بیخیال، حالا بعداً میرم انجام میدم».
صادق: «من خوب خیلی ساله که دارم تقریباً مستقل زندگی میکنم و این زندگی تنهایی باعث میشه که تمام بار زندگی رو دوش یک نفر باشه. یک ماه کار نکنی، یک ماه نمیتونی غذا بخوری. در نتیجه آدم ترجیح میده که مثلاً یک ماه بیشتر کار بکنه، ولی موقعیتی که داره رو از دست نده. بعد در ازاش خیلی وقتها زندگی خود آدم تحتالشعاع قرار میگیره».
شکل 3- نقشه تحلیل مضمون محدودیتها در خودمراقبتی
عوامل تأثیرگذار
بهروز: «یه جا با خودم نشستم فکر کردم که مثلاً این کاری که الان دارم میکنم، درست نیست. این وضعیت من قراره در آینده به کجا برسه یا سلامتی من چقدر دیگه قراره به خطر بیفته. خوب من یکجا نشستم، هیچ حرکتی نمیکنم یا مثلاً تغذیه درستی ندارم و بیشتر درونی از سمت ذهن بود. از جانب بدش میدیدم آینده رو و باعث میشد ترغیب بشم یه کاری رو انجام بدم. بیشتر از اون ترسه که کارها رو انجام میدادم».
رسانهها نیز در بعد مثبت، نقش کلیدی در انتقال اطلاعات و آموزشهای مرتبط با خودمراقبتی داشت.
مریم: «هر سؤالی دارم، سرچ میکنم و جوابش معمولاً هست. برای مراقبت از خودم هم همین کار را کردم تا الان».
شکل 4- نقشه تحلیل مضمون عوامل تأثیرگذار بر خودمراقبتی
فشار اجتماعی گروه همسالان
بهروز: «بعد از اینکه آدم وارد دانشگاه میشه، شاید از ۱۸ سالگی یه سری داستانها شروع بشه، چون ۱۸ سالگی، جایی که شما وارد دانشگاه می‌شید و شاید اولین پارتی زندگیتون باشه، اولین مسافرت دوستانه زندگی باشه. ۱۸ سالگی معمولاً این اتفاق میفته. قبل از اون شاید شما مسافرت با پنج تا دوستت نری. چرا؟ چون اونا تو ۱۶ سالگی گواهینامه ندارن که بخوان مثلاً با همدیگه سوار ماشین یکی بشن برن مسافرت. ولی بعد ۱۸ سالگی، یکی گواهینامه میگیره، یکی ویلای پدرش رو میگیره. خودبه‌خود وارد این قضیه میشه. بعد ۱۸ سالگی یه سری چیزا ما تجربه میکنیم. تو این هشت سالی که از ۱۸ سالگیام گذشته، سعی و خطا کردم».
نرگس: «ولی وقتی با دوستام هستم، همونطور که گفتم، باید همهچیز رو در نظر بگیرم، چون نمیتونم خیلی مخالفت کنم. ممکنه مسخرهام کنن یا بگن خیلی استریل شدم».
شکل 5- نقشه تحلیل مضمون نقش گروه همسالان در خودمراقبتی
تأثیر محیط اجتماعی
نرگس: «محیط اجتماعی برای من کاری نکرده. مثلاً شب‌ها میخوام برم راه برم، امنیت نیست. واقعاً احساس امنیت ندارم برم بیرون و دستگاههای موجود در این پارک‌ها، استانداردهای لازم رو ندارن و بسیار بیکیفیت هستن. نیاز دارم قبل از خواب، کالری بسوزونم که نمیشه».
بهروز: «هیچکی نمیخواد ارزش قائل بشه، آدم خسته میشه. احساس میکنم ارزشی تو این جامعه ندارم ]...[ انتظار دارم از جامعه که ارزش بیشتری به من بده».
آرمان: «محیط اجتماعی، هیچ تأثیری رو خودمراقبتیام نداشته. هیچکس دلش برای آدم نمیسوزه».
شکل 6- نقشه تحلیل مضمون تأثیر (مثبت و منفی) محیط اجتماعی بر خودمراقبتی
انتظارات از سازمانها و نهادها
با توجه به پیشرفت فنآوری هماکنون ابزار دیجیتال و اپلیکیشنهایی برای بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی در دسترس هستند. از این ابزار برای مانیتورینگ تغذیه سالم، ورزش و تحرک فیزیکی متناسب با فرد، اندازهگیری استرس، فشارخون و غیره به کار میرود. اپلیکیشنهای مورد اعتماد میتواند به ارتقای سلامتی افراد کمک کند. این مضمون به استفاده از فناوری برای مراقبت از خود اشاره دارد.
صادق: «برنامههایی که جذاب باشه، در سطح چیزی باشه که تو دنیا داره تولید میشه که آدم بتونه جذبش بشه. ببینه قاعدتاً باعث آگاهی دادن میشه».
ملیحه: «به نظر من باید از بچگی شروع شه، چون همون عادته‌اس. الان هر چقدر سن آدم بره بالاتر، بخواد تغییر ایجاد کنه، سختتره دیگه یا بخواد عادت تو خودش ایجاد کنه. هر چی کوچکتر باشه اون بچه، ولی این جوری نباشه، کلاس اول، دوم بهش بگی و دیگه نگی».
آرمان: «الان من فکر میکنم کشور ما رتبه اول اچ پی وی (HPV) رو تو دنیا داره. این یه نمونه سادهاش میتونه باشه. همین نهادهای بهداشتی و نهادهای آموزشی اگر آموزش می‌دادند، این اتفاق نمی‌افتاد. همه بچههای دهه هفتاد و دهه هشتاد، این بلا داره سرشون میاد».
شکل 7- نقشه تحلیل مضمون انتظارات از نهادها و سازمانها
توانایی مدیریت سلامت
مدیریت سلامت در حفظ و نگهداری از سلامتی در بین جوانان به معنای توانایی و مهارتهای فردی و همچنین باور فرد برای مدیریت و ارتقای سلامت جسمی و روانی خود است که شامل مجموعهای از فعالیتها و رفتارهای بهداشتی است و به حفظ و بهبود سلامت فرد کمک میکند.
باور به توانایی مدیریت سلامت در بین شرکتکنندگان در پاسخ به اینکه «تا چه حد توانایی مدیریت سلامت خود را دارید؟» از حداقل 40% تا حداکثر 90% درصد بود.
جدول 2- توانایی مدیریت سلامت شرکتکنندگان
شماره | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
درصد | 40% | 60%-50% | 60%-50% | 90% | 60%-65% | 80%-90% | 50% | 30%-40% | 50% | 40%-50% | 60% |
عوامل تأثیرگذار بر مراقبت از خود، به دو بخش بیرونی و درونی تقسیم شد. عوامل بیرونی، ده عامل و درونی، هفت عامل به دست آمد.
جدول 3- عوامل بیرونی و درونی تأثیرگذار بر خودمراقبتی
عوامل بیرونی | صرفه اقتصادی، کسب موقعیتهای اجتماعی بالاتر، تعامل بهتر با اطرافیان، رسانه، تأثیر دیگران، مشکلات اقتصادی- اجتماعی، اشتغال به کار یا تحصیل، عملکرد نامناسب سازمانها، فضای نامناسب منازل، امکانات موجود در فضاهای عمومی |
عوامل درونی | احساس ارزشمندی، حفظ و نگهداری سلامت، خودکارآمدی، نگرانی از از دست دادن توانمندی و سلامت در میانسالی و سالمندی، فشارهای روانی و ذهنی، الگوهای نامناسب |
بحث و نتیجهگیری
مطالعه حاضر با رویکرد کیفی با هدف واکاوی و شناخت خودمراقبتی از طریق مصاحبه در بین جوانان 18-34 ساله شهر تهران و با استفاده از تحلیل مضمون تجزیه و تحلیل دادهها انجام شده است.
در مطالعه کیفی (اکتشافی) انجامشده به هفت مضمون اصلی، محدودیتها و موانع انجام خودمراقبتی، فواید بهدستآمده از خودمراقبتی، رفتارهای سلامتمحور، عوامل تأثیرگذار بر خودمراقبتی، فشار گروه همسالان، تأثیر محیط اجتماعی بر خودمراقبتی و انتظارات جوانان از سازمانهای مرتبط دست یافتیم و به دانستههای جدید درباره رفتارهای سلامتی و عوامل مؤثر بر آن رسیدیم.
عوامل به دو دسته بیرونی و درونی تقسیم شد. ده عامل بیرونی برای انجام دادن یا ندادن خودمراقبتی شناسایی شد. داشتن صرفه اقتصادی، کسب موقعیتهای اجتماعی بالاتر، تعامل بهتر با اطرافیان، رسانهها، تأثیر دیگران، مشکلات اقتصادی و اجتماعی، اشتغال به کار یا تحصیل، عملکرد نامناسب سازمانها، فضای نامناسب منازل و امکانات موجود در فضاهای عمومی از عوامل بیرونی بود. هفت عامل نیز از جمله عوامل درونی دستهبندی شد که شامل احساس ارزشمندی با انجام مراقبت از خود، حفظ و نگهداری سلامت و توانایی، خودکارآمدی، نگرانی از از دست دادن سلامت و توانایی در میانسالی و سالمندی، فشارهای روانی و ذهنی، الگوهای نامناسب و نبودن اراده میشد.
در پاسخ به پرسشهای «خودمراقبتی شامل چه رفتارهایی است، چگونه از سلامت خود مراقبت میکنید و چه تجربههایی دارید»، به رفتارهای سلامتمحور رسیدیم. برخی از این رفتارها، محورهایی بود که در مطالعۀ اولیه، هدفگذاری شده بود و برخی نیز به واسطه نظر شرکتکنندگان به مفاهیم پیشین اضافه شد. هدف از پرسیدن این پرسشها، جلب توجه شرکتکنندگان به رفتارهای بهداشتی بود که اعتقاد به انجام آن داشتند. رفتارهای سلامتی، شامل رفتارهایی میشد که در عمل انجام داده یا تجربه انجام دادن و یا ندادن آن را داشتند.
با استفاده از تحلیل مضمون در مصاحبه‌هایی که با جوانان درباره رفتارهای سلامتمحور و خودمراقبتی انجام شد، به مضمونهای اصلی رسیدیم که شامل پرهیز از دخانیات و الکل، تغذیه سالم، رفتارهای خودمراقبتی جسمی و روانی، توانایی‌های حل مسئله در شرایط پرخطر، استفاده از خدمات پزشکی و داشتن تعادل در کارها بود. بر اساس تحلیل این مضمونهای اصلی میتوان نتیجه گرفت که خودمراقبتی به عنوان یکی از مفاهیم گسترده و چندبعدی، شامل مواردی همچون «هنر نه گفتن در مواجهه با پیشنهادهایی که سلامتی فرد را با خطر مواجه میکند، تغذیه سالم و استفاده از مکمل‌های مورد نیاز فرد بسته به شرایط جسمانی، انجام ورزش، خواب کافی و کنترل وزن، استفاده از خدمات پزشکی از قبیل آزمایش، معاینات و طب مکمل» است. پژوهش حاضر نیز مؤید مطالعات لینچر و همکاران (2021) و زارع و همکاران (1394) بوده و ارتباط تغذیه سالم، فعالیت فیزیکی مناسب، رعایت بهداشت، خواب کافی و مصرف الکل و دخانیات با خودمراقبتی تأیید شد.
مضمون‌هایی که در مصاحبه با جوانان درباره خودمراقبتی شناسایی شده، به عنوان چارچوبی کلی برای تحلیل رفتارهای جوانان در حوزۀ خودمراقبتی استفاده میشود. با شناخت آنها میتوان به رفتارهای خاص جوانان در این زمینه پی برد و عوامل مؤثر بر آن را شناسایی کرد. برای مثال با بررسی مضمون پرهیز از دخانیات و الکل میتوان به رفتارهای جوانان درباره استفاده از سیگار و الکل، عوامل مؤثر بر این رفتارها، اثرات سلامتی این مواد و راه‌های پیشگیری از استفاده آنها پرداخت. توانایی حل مسئله، رفتارهای خاص جوانان درباره تصمیم‌گیری‌های سلامتی، یا دوری از خطر و عوامل مؤثر بر تصمیم‌گیری‌های آنها را شناسایی میکند. همچنین با بررسی خودمراقبتی ذهنی و روانی میتوان رفتارهای جوانان درباره اعتماد به نفس، رفع استرس و اضطراب و مراقبت از سلامت روانی را دریافت و راه‌های پیشگیری از بروز بیماریها و اختلالات را بررسی کرد و در نتیجه برنامههای آموزشی و پیشگیری مؤثری برای بهبود سلامت جامعه ارائه کرد. در این راستا ایجاد آگاهی و آموزش درباره اهمیت خودمراقبتی و ترویج رفتارهای سالم میتواند از مهمترین راه‌ها برای بهبود سلامت جامعه و جلوگیری از بروز بیماریها باشد.
نظریۀ باور سلامتی به برآیندهای رفتار سلامتی و نیز درباره احتمالات و تلاش برای عملی کردن آنها به موانع و منافعی که افراد به آن باور دارند، اشاره میکند. منافع ادراکشده، به قضاوتها درباره کارآمدی احتمالی یک اقدام در کاهش خطر بیماری اشاره دارد. پس از تجزیه و تحلیل مصاحبه با جوانان، مضمونهای اصلی مرتبط با فواید و منافع خودمراقبتی شناسایی شد. مواردی چون احساس ارزشمندی و به عبارتی داشتن روحیه بهتر و اعتماد به نفس بالاتر، صرفه اقتصادی یا کاهش هزینههای درمانی در طول زندگی، کسب موقعیتهای اجتماعی بالاتر شامل شغل، تحصیلات و موقعیتهای بهتر، سلامتی در سالمندی و جلوگیری از از کار افتادگی و در نتیجه وابستگی کمتر، حفظ سلامتی به عنوان سبک زندگی سالم، توانایی بیشتر برای انجام کارهای روزانه و تعامل بهتر با اطرافیان و جلوگیری از آسیب ناشی از بیماری به خانواده است که در مجموع نقش مهمی در ایجاد احساس ارزشمندی و اعتماد به نفس و موقعیتهای آینده آنان دارد. همچنین بسیاری از جوانان عقیده داشتند که خودمراقبتی موجب کاهش هزینههای درمانی شده، نیاز به مراجعه پزشکی و درمانهای پرهزینه بعدی را کمتر میکند. این امر، ارتباط مستقیم با کاهش بار مالی حال حاضر، دوران میانسالی و سالمندی بر دوش فرد خواهد شد. مطالعه محبی و همکاران (1392) نیز نشاندهنده ارتباط فواید ادراکشده از رفتارهای بهداشتی با مراقبت از خود بود.
هزینهها یا موانع درکشده در نظریۀ باور سلامتی، هم از نظر مادی و هم روانشناختی، بر پیامدهای بالقوه منفی ناشی از درگیری در یک رفتار خاص و همچنین احتمال انجام رفتارهای پیشگیرانه تأثیر میگذارد. باور داشتن موانع و محدودیتها شامل عوامل متعدد درونی و بیرون از فرد میشود. یافتههای پژوهش هزاوهای و همکاران (1394) نیز رابطۀ موانع درکشده و خودمراقبتی را نشان داد؛ موانع اجتماعی و یا اقتصادی که موجب محدودیت بهداشتی درمانی یا خرید محصولات سالم میشود. فشارهای روانی که شامل افسردگی و کم بودن عزت نفس بود، یکی از مضمونهای قابل ملاحظه است. زندگی مستقل داشتن که موجب کمبود وقت و کمبود منابع مالی شده و زندگی در آپارتمانها از موانع اجتماعی محسوب میشود و تحرک و ورزش را در فضاهای مشترک محدود میکند. نداشتن درآمد مستقل نیز کمبود منابع مالی در پی دارد. مهمان بودن، موجب نبودن گزینههای انتخاب و عدم تمایل به دنبال کردن یک روند خودمراقبتی و پیشگیری است.
مضمون بعدی، اشتغال به تحصیل یا کار به دلیل فشار کار و کوتاهی زمان، کم بودن ورزشگاهها در محلههاست که موجب بالا رفتن هزینه و مسافت طولانی میشود. نبودن اراده برای مراقبت از خود، نگرانی از خطرات آینده و در واقع تهدیدی که فرد از انجام ندادن رفتارهای بهداشتی احساس میکند، از عوامل مثبتی است که افراد را ترغیب به خودمراقبتی میکند. یکی از مهمترین عوامل، خودکارآمدی است که فرد در خود، توانایی مدیریت حفظ و نگهداری سلامتیاش را دارد و در نهایت نقش همسالان و دوستان به دلیل فشار و همنوایی با همتایان عنوان شد. برخی بیماریهای مزمن یا ناتوانیهای جسمی نیز توجه به خودمراقبتی را کمتر میکرد.
با توجه به موانعی که برای خودمراقبتی در بین جوانان وجود دارد، باید برنامههای مناسبی برای ترویج این موضوع در جامعه ارائه شود. این برنامهها میتواند شامل برگزاری کارگاه‌های آموزشی، توسعۀ برنامههای ترویجی در رسانه‌های جمعی، فراهم کردن شرایط مناسب برای دسترسی به فضاهای ورزشی و غیره باشد.
با توجه به تحقیق انجامشده با استفاده از روش تحلیل مضمون مصاحبههای انجامشده درباره فشار اجتماعی گروه همسالان با رفتارهای بهداشتی، مشخص شد که مواردی از جمله تجربههای پر خطر، تغذیه ناسالم، مورد تمسخر قرار دادن و همراهی نکردن در خودمراقبتی، تحت فشار اجتماعی قرار میگیرد. مطالعه غلامی و گرامی (1403) نیز فشار گروه همسالان را تأیید میکند. «فشار گروه همسالان تا جایی پیش میرود که سیگار کشیدن به عنوان نمادی از هویت گروه همسالان در نظر گرفته میشود» (غلامی و گرامی، 1403: 102).
یافتهها، تأییدی بر نظریۀ فشار اجتماعی است. در همین زمینه اوانز و راینز (1990) معتقدند که در ارتباط با رفتارهای سلامتی، همسالان نقش مؤثری ایفا کرده، پذیرش رفتارهای خطرآفرین سلامتی تحت تأثیر آنچه فشار اجتماعی آشکار نامیده میشود قرار دارد. نتایج نشان داد که فشار اجتماعی میتواند تأثیر چشمگیری بر رفتارهای بهداشتی جوانان داشته باشد. در واقع میتواند نشاندهنده این باشد که فشار اجتماعی همتایان، عاملی مهم در ایجاد رفتارهای ناسالم است. برای مثال افراد ممکن است به دلیل فشار اجتماعی، تغذیه ناسالمی داشته باشند یا به وسیله همسالانشان مورد تمسخر قرار گیرند و از انجام رفتارهای بهداشتی خودداری کنند.
بنابراین نتیجهگیری می شود که آگاهی از تأثیر فشار اجتماعی بر رفتارهای بهداشتی افراد میتواند بهبودی در این رفتارها را ایجاد کند. به این منظور باید افراد را برای مقابله با فشار اجتماعی و ایجاد رفتارهای بهداشتی، آموزش داد. همچنین باید برای ایجاد فرهنگ سالم در جامعه تلاش کرد، تا توجه به سلامت، بهداشت فردی و جامعه، به عنوان یک ارزش عمومی بالا نگاه داشته شود.
این فشار میتواند تأثیر زیادی بر رفتارهای بهداشتی افراد داشته باشد. اما مضمونهای فرعی مانند تجربههای پرخطر به شرایطی اشاره دارد که در آنها، افراد با خطراتی مواجه میشوند که ممکن است بر رفتارهای بهداشتی آنها تأثیر داشته باشد.
متغیرهای گوناگونی برخودمراقبتی افراد تأثیر میگذارد؛ از جمله مؤلفههای اجتماعی وضعیت اقتصادی که یکی از تعیینکنندههای سلامت افراد معرفی شده است. در مطالعه کاراهاسون و بیلگل (2018) نیز نقش وضعیت اقتصادی و ارتباط آن با خودمراقبتی تأیید شده است. ترغیب به مراقبت از خود و تغییر رفتارهای بهداشتی نیازمند بهبود شناخت عوامل فردی و اجتماعی است. عوامل اقتصادی و اجتماعی، محرکهای اولیه سلامت به شمار رفته، در شکلدهی به رفتارهای بهداشتی، اهمیت بالایی دارد. خاستگاه اجتماعی- اقتصادی دسترسی و محدودیت منابع درآمدی، تغذیه و بهداشت، خودمراقبتی جوانان را به خطر میاندازد.
با توجه به اینکه خودمراقبتی، پدیدهای چندعاملی است و تحقق آن مستلزم در نظر داشتن ابعاد مرتبط با ساختارهای تأثیرگذار و عاملیت آن است، با در نظر گرفتن رابطۀ معکوس درک منافع از طرف فرد و محدودیت و موانع ادراکشده مداخلات آموزشی به طور غیر مستقیم موجب کاهش درک موانع شده و همچنین سیاستگذاری و آموزش مهارتهای زندگی و توسعۀ سیاستهای حمایتی برای بالا بردن خودمراقبتی در جوانان ضروری به نظر میرسد و نیز استفاده از فناوریهای نوین مانند پلتفرمها و اپلیکیشنهای بهروز برای پیگیری مدیریت خودمراقبتی، شامل یادآوری روزانه، مشاوره آنلاین و منابع آموزشی که به طور مؤثرتری بر مراقبت از خود نظارت داشته باشند.
همچنین طراحی برنامههای ارزیابی و نظارت برای بررسی نتایج مداخلات خودمراقبتی بر رفتارهای جوانان به منظور ارتقای این برنامهها بر اساس بازخوردهای بهدستآمده و تشکیل گروههای حمایتی در دانشگاهها و مدارس برای احساس ارزشمندی و تعلق بیشتر و کاهش فشار اجتماعی پیشنهاد میشود. ضمن اینکه برای نهادینه کردن خودمراقبتی در جوانان از دوران کودکی باید اقدام شود و برنامههای آموزشی جذاب نظیر کتاب‌ها و اپلیکیشنهای بازی و پویانمایی و سایر امکانات رسانه‌ای متناسب با سن کودکان زیر دبستان و سنین دبستان و دوره اول و دوم دبیرستان طراحی و تهیه گردد. در این برنامهها، فواید خودمراقبتی و معایب رعایت نکردن آن به صورت غیر مستقیم و به نحوی جذاب ارائه شود. همچنین در برنامه مهدکودک‌ها، دبستان‌ها و سایر مراکز نگهداری کودک، برنامههای عملی برای آموزش این موضوع به صورتی جذاب و پرنشاط گنجانده شود. با توجه به اهمیت شکل‌گیری شخصیت فرد در سال‌های اولیه کودکی قطعاً چنین روشی مؤثرتر از سایر روش‌ها خواهد بود.
منابع
آدام، فیلیپ و کلودین هرتسلیک (1396) جامعهشناسی بیماری و پزشکی، ترجمه لورانس دنیا کتبی، چاپ دوم، تهران، نشرنی.
افراسیابی، حسین و ضیاءالله امیرمحمدی (1397) «مطالعه کیفی مصرف قلیان در میان پسران جوان شهر جیرفت»، مجله پژوهشهای راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، دوره هفتم، شماره 1، صص 65-80.
ایمان، محمدتقی (1388) مبانی پارادایمی روشهای تحقیق کمی و کیفی در علوم انسانی، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
پناهی، رحمن و دیگران (1396) «عوامل مرتبط با مصرف سیگار در دانشجویان: کاربرد الگوی باور بهداشتی»، نشریه پایش، دوره شانزدهم، شماره 3، صص 315-324.
رفیعیفر، شهرام و دیگران (1393) بسته خدمت خودمراقبتي، همياري و مشاركت جمعي مراكز بهداشتي شهري روستايي (طرح تحول نظام سلامت)، تهران، مهر متین.
زارع، الهام و دیگران (1394) «تبیین مفهوم خودمراقبتی در نوجوانان»، مجله تحقیقات کیفی در علوم سلامت، دوره چهارم، شماره 4، صص 395- 405.
سرابیان، میترا و دیگران (1402) «عوامل مؤثر بر خودمراقبتی جوانان شهر تهران»، نشریه پایش، دوره بیستودوم، شماره 4، صص 415-422.
عباسزاده، محمد و دیگران (1391) «بررسی عوامل اجتماعی و فرهنگی موثر بر سبک زندگی خودمراقبتی شهروندان»، فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی- فرهنگی، دوره اول، شماره 1، صص 119-141.
علیزاده اقدام، محمدباقر و دیگران (1393) «سلامت و عوامل اجتماعی تعیینکننده آن: مطالعهای بر روی نابرابریهای سطوح سلامت بین شهروندان تبریزی»، نشریه جامعهشناسی کاربردی، دوره بیستوپنجم، شماره 4 ، صص 73-90.
غلامی، سمیه و محمدرضا گرامی (1403) «واکاوی روشهای نفوذ و خنثی‌سازی فشار همسالان در استفاده از دخانیات و مواد مخدر در دانشجویان خوابگاهی»، فصلنامه علمی اعتیادپژوهی، دوره هجدهم، شماره 72، صص 79-108.
فاضلی، عصمت (1395) «مدلیابی گرایش به مصرف سیگار بر اساس باورهای سلامت، نگرشها، هنجارهای ذهنی و تابآوری»، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش در سلامت روانشناختی، دوره دهم، شماره 3، صص 49-55.
گلنز، کارن و دیگران (1397) رفتار سلامت و آموزش سلامت، ترجمه صدیقه سادات طوافیان و دیگران، تهران، عقیل.
محبی، سیامک و دیگران (1392) «بررسی همبستگی خودمراقبتی تغذیهای با سازههای الگوی ارتقای سلامت در زنان مبتلا به سندرم متابولیک»، مجله دانشگاه علوم پزشکی قم، دوره هفتم، شماره 5، صص 42- 52.
محسنی تبریزی، علیرضا (1396) جامعهشناسی بالینی حیطه مداخلاتی رفتارهای پرخطر، رفتار سلامت، کار و شغل، سالمندان و گروههای آسیبپذیر، جلد دوم، تهران، دانشگاه تهران.
مسعودنیا، ابراهیم (1396) جامعهشناسی پزشکی، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
مصدقراد، علی محمد (1400) «مدل کاربردی سیاستگذاری و تحلیل سیاست سلامت»، نشریه پایش، دوره بیستویکم، شماره 1، صص7-21.
مفتون، فرزانه و دیگران (1397) «تبیین محورهای اصلی خودمراقبتی به تفکیک سطوح پیشگیری و تعیین ابعاد مدیریتی آن»، نشریه پایش، دوره هفدهم، شماره 4، صص 361-370.
میرزاییان، راضیه و دیگران (1392) «بررسی و مقایسه وضعیت خودمراقبتی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تبریز و دانشگاه تبریز»، مجله دانشگاه علوم پزشکی ایلام، دوره بیستودوم، شماره 6، صص 76-87.
هزاوهای، سید محمدمهدی (1394) «بررسي عوامل مرتبط با رفتارهاي خودمراقبتي بيماران مبتلا به فشارخون با مدل اعتقاد بهداشتي»، نشریه کومش، دوره هفدهم، شماره 1، صص 37-41.
Bao, Wan-Ning; Haas, Ain; Pi, Yijun; (2004) »Life strain, negative emotions, and delinquency: An empirical test of general strain theory in the People’s Republic of China«, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 48, 281-297.
Bilgel, Fırat; karahasan, Burhan Can; (2018) »Self-rated health and endogenous selection into primary care«, Social Science & Medicine, 197, 168-182.
Braun, Virginia; Clarke, Victoria; (2006) »Using thematic analysis in psychology«, Qualitative Research in Psychology, 3 (2), 77-101.
Jones, Lorelei; (2018) »Pastoral power and the promotion of self-care« Sociology of Health & Illness, 40 (6), 988-1004.
Lichner, Vladimír; Petriková, Františka; Žiaková, Eva; (2021) »Adolescents' self-concept in the context of risk behaviour and self-care«, International Journal of Adolescence and Youth, 26 (1), 57-70.
Shandra, Carrie L; Sonalkar, Nihil; (2016) »Health self-care in the United States«, Public Health, 138, 26-32.
Sieber, Joan E; (1992) Planning ethically responsible research: A guide for students and internal review board, Sage Publications, Inc.
https://www.who.int/health-topics/self-care#tab=tab_1.
https://health.behdasht.gov.ir.
https://www.who.int/about/governance/constitution.
[1] * دانشجوی دکتری جامعهشناسی گرایش گروههای اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران m.sarabian55@gmail.com
[2] ** نویسنده مسئول: استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران Parvin.savadian@iau.ac.ir
[3] *** استاد بازنشسته گروه جامعهشناسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران
[5] . Self-care
[6] . Health belief model
[7] . Rosenstock
[8] . Kaplan, Sallis & Patterson
[9] . Social learning theory
[10] . Social pressure theory
[11] . Peers
[12] . Explicit social pressure
[13] . Social inoculation approach
[14] . Failure to achieve positively goals
[15] . Removal of positively valued stimuli
[16] . Presentation of negative stimuli
[17] . Social Norm Theory
[18] . Thematic analyze
[19] . Sieber
[20] 2. privacy
[21] 3. confidentiality
[22] 4. anonymity
