روند تقابل معتزله و اشاعره از دوره مامون تا متوکل عباسی
محورهای موضوعی : کلام اسلامیمحمد حعفر واصف 1 , سیدمحمد ثقفی نژاد 2 , محمود سید 3
1 - دانشگاه آزاداسلامی، تهران
2 - دانشگاه آزاد اسلامی، تهران
3 - دانشگاه آزاد اسلامی، تهران
کلید واژه: معتزله, اشاعره, خلافت عباسی , مامون, متوکل عباسی,
چکیده مقاله :
از نیمه دوم قرن اول هجری، فرق و مذاهب مختلف کلامی شروع به نشو و نما کردند. فرقه معتزله توسط واصل بن عطا پایه گذاری شد. این فرقه در ایام خلافت مامون، معتصم، واثق به صورت جدی مورد حمایت قرار گرفت. زمانیکه متوکل به خلافت رسید معتزله را مورد آزارو اذیت قرار داد. مکتب اشعری در چهل سالگی ازاین مکتب جدا شد و مذهب جدیدی به نام اشاعره را بنیان نهاد. پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق تاریخی که مبتنی بر توصیف و تحلیل است، به این پرسش پاسخ می دهد، که با توجه به چنین فضایی آیا این مکتب توانست به سیره فکری خود ادامه دهد ؟ هدف از پرداختن به این موضوع چگونگی تداوم جریان اعتزالی در قرن چهارم هجری است و روند تقابل معتزله و اشاعره را مورد بررسی قرارمی دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد که ظهور ابوالحسن اشعری یکی از عوامل سقوط معتزله می باشد. هرچند عده ای معتقدند آیین معتزله در آن عصر در خطر انحلال قرار گرفته بود. اشعری برای زنده نگهداشتن آیین معتزلی سیاستی به کار گرفت که با هوشیاری تمام تغییر روش داد و معتزله را نجات داد. اما باید گفت که اشعری مناظرات مختلفی با ابوعلی جبائی، استاد خود داشتو از نظر فقهی پیرو اهل حدیث بود. اما از زمان متوکل تا زمان خلافت القادر بالله، معتزله دیگر در دستگاه خلافت عباسی جایگاهی نداشتند.
From the second half of the first century of Hijri, different theological sects and religions began to appear. The Mu'tazila sect was founded by Wasil bin Atta. This sect was seriously supported during the caliphate of Mamun, Mutasim, and Wathiq. When Mutawakkil reached the caliphate, he persecuted the Mu'tazilah. The Ash'ari school separated from this school at the age of forty and founded a new religion called Ash'ari. The current research, using the historical research method which is based on description and analysis, answers this question, according to such an atmosphere, was this school able to continue its way of thinking? The purpose of dealing with this issue is how the Atzali movement continued in the fourth century of Hijri and it examines the process of confrontation between Mu'tazila and Ash'ari. The findings of the research show that the emergence of Abul Hasan Ash'ari is one of the factors of the fall of Mu'tazila. Although some people believe that the Mu'tazila religion was in danger of dissolution in that era. In order to keep the Mu'tazili religion alive, Ash'ari used a policy that changed the method with all vigilance and saved the Mu'tazili religion. But it must be said that Ash'ari had various debates with Abu Ali Jabai, his teacher, and in terms of jurisprudence, he was a follower of Ahl al-Hadith. However, from the time of Mutawakkul to the time of the caliphate of Al-Qadir Ballah, the Mu'tazila did not have a place in the Abbasid caliphate system.
ابن ابی الحدید (1376)، شرح نهج البلاغه. ترجمه جعفر شهیدی. تهران.
ابن اثیر، عزالدین(1374)، تاریخ کامل، ترجمه: محمدحسین روحانی. انتشارات اساطیر.
ابن الجوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد (1357)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم. حیدرآباد. دایره المعارف العثمانیه.
ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن (بی تا)، مناقب امام احمد حنبل. بیروت.
ابن خلکان،(بی تا)، وفیات الاعیان. دار. صاد. بیروت.
ابن عماد حنبلی، شهاب الدین ابوالفرج عبدالحی (1986)، شذرات الذهب. بیروت.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر کثیر دمشقی (1986)، البدایه و النهایه. بیروت. دارالکفر.
ابن مسکویه. ابوعلی (1369)، تجارب الامم. ترجمه ابوالقاسم امامی. تهران.
اصفهانی، ابوالفرج (بی تا)، مقاتل الظالبین. ترجمه: سید هاشم رسولی محلاتی. بی جا.
اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین.(بی تا) الاغانی دارلاحیاءو التراث العردی. بیروت. لبنان.
اصفهانی، حمزه بن حسن (1346)، سنی ملوک الارض و الانبیاء. ترجمه: جعفر مشعار. تهران. بنیاد فرهنگ ایران.
اقبال آشتیانی، عباس (1388)، تاریخ ایران. تهران.
اوحدی حایری، پروین دخت (1385)، اوضاع شیعیان در دوره متوکل عباسی. شیعه شناسی. شماره 13.
بغدادی، ابومنصور عبدالقادر (1358)، الفرق بین الفرق. به اهتمام محمد جواد مشکور. تهران.
پاکتچی، احمد (1377)، دایره المعارف بزرگ اسلامی. موسوی بجنوردی. مرکز دایره المعارف اسلامی.
حسنی، هاشم معروف (1371)، جنبش های شیعی در تاریخ اسلام. ترجمه: محمد صادق عارف. مشهد. آستان قدس رضوی.
خطیب بغدادی، احمد بن علی (بی تا)، تاریخ بغداد. تحقیق عطا مصطفی عبدالقادر. بیروت. دارالکتب العلمیه.
ذهبی، شمس الدین (1414ق)، تاریخ اسلام. تحقیق: عمر عبد اسلام تدمری. بیروت. دارالکتاب العبری.
سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابوبکر (بی تا)، تاریخ الخلفاء. ترجمه: محمد محیی الدین عبدالحمید. مصر. طبعه الثانیه.
صابری، حسین (1390)، تاریخ فرق اسلامی. تهران. چاپ هفتم.
صفا، ذبیح الله (1356)، خلاصه تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران. از آغاز تا پایان عهد صفوی.
طبری، محمد بن جریز (1409 ق)، تاریخ طبری. ترجمه: محمد ابوالفضل ابراهیم، لبنان.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1365)، التنبیه الاشراف، ترجمه: ابوالقاسم پاینده. تهران.
مسعودی، علی بن حسین (1408 ق)، مروج الذهب، ج سوم. ترجمه ابوالقاسم پاینده.
مسعودی، علی بن حسین (1370)، مروج الذهب، ج دوم. ترجمه: ابوالقاسم پاینده.
مقدسی، ابو عبدالله (1906)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. بی جا. لیدن.
مقدسی، طاهر بن طاهر (1374)، البداء و التاریخ. محمد رضا شفیع کدکنی. تهران.
مقریزی، احمد بن علی (1996)، اتعاظ الحنفا با خبار الائمه الفاطمیین الخلفا قاهره. دارحیاء التراث الاسلامی.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 336 ـ 315
روند تقابل معتزله و اشاعره از دوره مامون تا متوکل عباسی
محمدجعفر واصف 1
سیدمحمدثقفی نژاد 2
محمود سید 3
چکيده
از نیمه دوم قرن اول هجری، فرق و مذاهب مختلف کلامی شروع به نشو و نما کردند. فرقه معتزله توسط واصل بن عطا پایه گذاری شد. این فرقه در ایام خلافت مامون، معتصم، واثق به صورت جدی مورد حمایت قرار گرفت.
زمانیکه متوکل به خلافت رسید معتزله را مورد آزارو اذیت قرار داد. مکتب اشعری در چهل سالگی ازاین مکتب جدا شد و مذهب جدیدی به نام اشاعره را بنیان نهاد.
پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق تاریخی که مبتنی بر توصیف و تحلیل است، به این پرسش پاسخ می دهد، که با توجه به چنین فضایی آیا این مکتب توانست به سیره فکری خود ادامه دهد ؟ هدف از پرداختن به این موضوع چگونگی تداوم جریان اعتزالی در قرن چهارم هجری است و روند تقابل معتزله و اشاعره را مورد بررسی قرارمی دهد.
یافته های پژوهش نشان می دهد که ظهور ابوالحسن اشعری یکی از عوامل سقوط معتزله می باشد. هرچند عده ای معتقدند آیین معتزله در آن عصر در خطر انحلال قرار گرفته بود. اشعری برای زنده نگهداشتن آیین معتزلی سیاستی به کار گرفت که با هوشیاری تمام تغییر روش داد و معتزله را نجات داد. اما باید گفت که اشعری مناظرات مختلفی با ابوعلی جبائی، استاد خود داشتو از نظر فقهی پیرو اهل حدیث بود. اما از زمان متوکل تا زمان خلافت القادر بالله، معتزله دیگر در دستگاه خلافت عباسی جایگاهی نداشتند.
واژگان کلیدی
[1] . دانشجوی دکتری گروه تاریخ اسلام، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.
Email: Mohamad.va.1402@gmail.com
[2] . استادیار گروه تاریخ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: Sf.saghafi@gmail.com
[3] . استادیار گروه تاریخ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
Email: . Mahmood.seyyed@yahoo.com
تاریخ دریافت: 8/1/1402 پذیرش نهایی: 4/4/1402
