هویت انسان کامل در اندیشه نهایی حکمت متعالیه: ظهور نخستین
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
سیده زهرا موسوی بایگی
1
,
سید مرتضی حسینی شاهرودی
2
,
عباس جوارشکیان
3
1 - دانش‌آموخته دکتری حکمت متعالیه، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
2 - استاد گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
3 - دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
کلید واژه: انسان کامل, مظهر, اسماء و صفات, اسم اعظم, ظهور جسمانی,
چکیده مقاله :
مسئلة انسان کامل یکی از مباحث مهم حکمی‌ـ‌عرفانی است که با آموزه‌های روایی شیعی نیز پیوندی نزدیک دارد، از اینرو در علوم متفاوتی چون عرفان، حکمت، کلام و... مطرح میشود. با این حال، هر یک از این علوم بر اساس مبانی و روش خاص خود به مسئلة انسان کامل توجه کردهاند. بر اساس نگاه رایج به فلسفة ملاصدرا، میتوان گفت او انسان کامل را بشری میداند که حرکت خود را از مهد طبیعت آغاز کرده و در اعلی علیین، به مقام عندیت رسیده است. پژوهش پیش رو که بروش تحلیلی‌ـ‌توصیفی نگاشته شده، میکوشد به این پرسش پاسخ دهد که «آیا حقیقت انسان کامل در دیدگاه نهایی بنیانگذار حکمت متعالیه، منحصر به تلقی رایج است؟» بررسیهای صورت گرفته نشان میدهد با نظر به مبانی عرفانی حکمت متعالیه و نیز اشارات کوتاه ملاصدرا، نمیتوان انسان کامل را منحصر به افرادی دانست که سلوک خود را از عالم طبیعت آغاز میکنند، بلکه در نگاه نهایی صدرالمتألهین، انسان کامل حقیقی، مظهر بالاصاله اسم اعظم، یعنی اولین معلول حق‌تعالی یا بتعبیر بهتر، ظهور نخستین پروردگار است؛ اگرچه این مظهر بعینه دارای ظهور جسمانی و طبیعی خاص نیز هست، همانگونه که بزرگان عرفان به این مسئله باور دارند. بدین‌ترتیب، اگر انسانهای رشدیافته از بستر طبیعت انسان کامل نامیده میشوند، بسبب رسیدن به مقام انسان کامل حقیقی است.
The issue of the perfect Man is one of the important philosophical-gnostic discussions that is closely linked with Shi’i narrative teachings; therefore, it is propounded in various sciences such as gnosis, philosophy, kalām, etc. However, each of these fields has addressed the issue of the perfect Man based on its own specific principles and methods. Based on the common view of Mullā Ṣadrā’s philosophy, it can be said that he considers the perfect Man to be a human being who began their journey from the cradle of nature and attained the station of immediate proximity in the highest of heavens. The present research, following an analytical-descriptive approach, seeks to provide an answer to the question of whether the reality of the perfect Man in the ultimate view of the founder of Transcendent Philosophy is limited to the common understanding of this concept. The conducted studies indicate that, based on the gnostic principles of Transcendent Philosophy and Mullā Ṣadrā’s brief references to this issue, the perfect Man cannot be limited to individuals who begin their spiritual journey from the world of nature. Rather, in his ultimate view, the true perfect Man is the original manifestation of the Greatest Name, i.e., the first effect of Almighty Truth or, in a better sense, the first manifestation of God. However, as great figures on gnosis acknowledge, this manifestation also has a specific physical and natural appearance. Hence, if the human beings grown in the realm of nature are called perfect men, it is because they have attained the station of the true perfect Man.
قرآن کریم.
آشتیانی، جلال¬الدین (1381) شرح بر زاد المسافر، قم: بوستان کتاب.
آشتیانی، مهدی (1377) اساس التوحید، تهران: اميرکبير.
ابن‌سینا (1379) النجاة، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌سینا (بی‌تا) سؤال أبى سعيد من الشيخ الرئيس، در رسائل ابن¬سینا، قم: بیدار.
ابن‌عربی، محیى‌الدين (1946م) فصوص الحكم، قاهره: دار إحياء الكتب العربية.
ابن‌عربی، محیى‌الدين (بی‌تا) الفتوحات المكية، بیروت: دار الصادر.
احمدی، مریم؛ کاوندی، سحر؛ جاهد، محسن (1400) «عدم عمومیت دستیابی به مقام انسان کامل از دیدگاه ملاصدرا؛ دلایل و پیامدهای آن»، خردنامه صدرا، شمارۀ 106، ص120ـ105.
اخویان، محمدعلی (1390) «مسئله فیض در حکمت اسلامی: بحثی در باب مسئله صدور «فیض» و نسبت آن با حقیقت محمدیه»، اندیشه دینی، شمارۀ 40، ص164ـ141.
اکبریان رضا؛ ملک‌اف، علاءالدین (1390)، «بررسی تطبیقی میان دیدگاه ملاصدرا درباب انسان کامل و آموزه ولایت»، مشرق موعود، شمارة 20، ص83ـ63.
ایزدی یزدان‌آبادی، احمد (1385) «بررسی تطبیقی آراء حکما و اندیشمندان ایرانی‌ـ‌اسلامی درباره انسان کامل»، خردنامه صدرا، شمارۀ 45، ص60ـ41.
بخشنده بالی، عباس؛ ابراهیمی، حسن؛ مصطفوی، زهرا؛ کوچنانی، قاسمعلی (1395) «انسان کامل؛ با تأکید بر کارکردهای دنیوی: بررسی دیدگاه ابن‌عربی و ملاصدرا»، انسان¬پژوهی دینی، شمارة 36، ص71ـ51.
بلخاری قهی، حسین؛ حسینی شاهرودی، سیدمرتضی (1394) «بررسی تطبیقی وجوه هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی انسان کامل در آرای ابن عربی و ملاصدرا»، آموزه‌های فلسفه اسلامی، شمارة 17، ص74ـ47.
جامی، عبدالرحمن (بی‌تا) اشعة اللعمات، تصحیح جامد ربانی، بی¬جا: گنجینه.
جوادی‌آملی، عبدالله (1386) رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه، تحقیق حمید پارسانیا، قم: اسراء.
جوادی‌آملی، عبدالله (1387) تفسیر موضوعی قرآن کریم: سیره رسول اکرم (ص) در قرآن، ج5، تحقیق حسن واعظی محمدی، قم: اسراء.
حسن‌زاده آملی، حسن (1387) شرح فارسی الأسفار الأربعة، قم: بوستان کتاب.
حسینی شاهرودی، سید مرتضی؛ موسوی بایگی، سیده زهرا (1401) «روش‌شناسی ملاصدرا؛ عینیت با دیدگاه‌های عرفانی»، پژوهشنامه عرفان، شمارۀ 26، ص268ـ247.
حقي، سيدعلي؛ حسيني، سيده سميه (1395) «احاطة علمي انسان كامل از ديد صدرا و نسفي»، حكمت معاصر، شمارة 19، ص34ـ19.
حكيم، سعاد (بی‌تا) المعجم الصوفى، بیروت: دندرة للطباعة و النشر.
خادمی، عین‌الله؛ پوراکبر، لیلا (1393) «علم انسان کامل از دیدگاه ملاصدرا»، اندیشه دینی، شمارة 53، ص138ـ103.
خلیلی، مصطفی (1384) «حقیقت محمدیه در حکمت متعالیه»، اندیشه نوین دینی، شمارة 2، ص161ـ147.
خمینی، روح‌الله (1381) تقریرات فلسفه امام خمینی، تحریر عبدالغنی موسوی اردبیلی، تهران: مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خمينی (س).
رحیم¬پور، فروغ¬¬¬السادات (1389) «تأملی در مبانی اختلاف نظر ابن‌سینا و ملاصدرا پیرامون صادر اول و انطباق آن با حقیقت محمدیه (ص)»، الهیات تطبیقی، شمارۀ 4، ص88ـ73.
سبزواری، ملاهادی (1390) شرح المنظومة فی المنطق و الحکمة، تصحیح محسن بیدار‌فر، قم: بیدار.
سجادی، جعفر (1375) فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، تهران: اميرکبير.
شيرازى، قطب¬الدين¬ محمود (1391) شرح حكمة الاشراق به انضمام تعلیقات صدرالمتألهین، تصحیح سیدمحمد موسوی، تهران: حکمت.
صانع‌پور، مریم (1392) «سیر معرفت¬شناختی انسان کامل در دو قوس نزول و صعود از دیدگاه صدرالمتألهین شیرازی»، حکمت معاصر، شمارۀ 7، ص115ـ87.
علویان، مرتضى؛ بخشنده بالى، عباس (1395) «زعامت سیاسى انسان کامل از منظر ابن¬عربى و صدرالمتألهین»، معرفت، شمارۀ 229، ص36ـ27.
الغراب، محمود (1414ق) الإنسان الكامل من كلام الشيخ الأكبر، دمشق: دار الكاتب العربى.
فنارى، شمس¬الدين محمد (2010م) مصباح الأنس بين المعقول و المشهود، تصحیح و تحقیق عاصم ابراهيم الكيالي، بیروت: دار الكتب العلميه.
قربانی، قدرت‌الله (1393) «مناسبات انسان کامل و خلافت‌اللهی در اندیشه ملاصدرا»، حکمت اسراء، شمارة 20، ص44ـ20.
قونوی، صدرالدين (2010م) مفتاح الغيب (مصباح الأنس)، تصحیح و تحقیق عاصم ابراهيم الكيالي، بيروت: دار الكتب العلميه.
قیصری، داوود (1375) شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: علمی و فرهنگی.
کبیر، یحیی (1384) مبانی عرفان اسلامی، قم: مطبوعات دینی.
گنجور، مهدی؛ مؤمنی ناصر (1396) «تبیین مبانی وجودشناختی، جایگاه تکوینی و آثار حقیقت محمّدیه در حکمت متعالیه»، خردنامه صدرا، شمارۀ 90، ص24ـ5.
محمودی، خیرالله (1392) آشنایی با مبانی عرفان و تصوف (مکتبها، سلسله‌ها و بزرگان عرفان اسلامی)، تهران: آییژ.
ملاصدرا (1378الف) المظاهر الإلهیة فی أسرار العلوم الکمالیة، تصحیح و تحقیق سیدمحمد خامنه‌ای، تهران: بنياد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1378ب) اجوبة المسائل(النصیریة، العویصة، الجیلانیة)، تصحیح عبدلله شکیبا، تهران: بنياد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1380) الحکمة المتعالیة فى الأسفار الأربعة ج2، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حكمت صدرا.
ملاصدرا (1381) المبدأ و المعاد، ج2، تصحيح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحکمة المتعالیة فى الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حكمت صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحکمة المتعالیة فى الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق علی‌اکبر رشاد، تهران: بنیاد حكمت صدرا.
ملاصدرا (1385) شرح الاصول من الکافی، ج3 و 4، تصحیح و تحقیق محمود فاضل یزدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386الف) ايقاظ النائمين، تصحیح و تحقیق محمد خوانساری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386ب) مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حكمت صدرا.
ملاصدرا (1389الف) تفسير القرآن الكريم، ج5، تصحیح محمد خواجوی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389ب) مجموعه رسائل فلسفی، ج2، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1391) الشواهد الربوبية فى المناهج السلوكية، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1393) شرح اصول کافی؛ حقیقت توحید(2)، ترجمه شهربانو محلاتی، تهران: برگ سبز.
ملاصدرا (1397) الحکمة المتعالیة فى الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حكمت صدرا.
موسوی بایگی، سیده زهرا؛ حسینی شاهرودی؛ سیدمرتضی، وطن¬دوست، محمدعلی (1400) «بررسی جایگاه پیامبر خاتم پیش از عالم طبیعت در روایات با رویکرد فلسفی»، حکمت اسلامی، شمارة 30، ص179ـ157.
موسوی بایگی، سیده زهرا؛ حسینی شاهرودی ، سیدمرتضی؛ جوارشکیان، عباس (1401) «اثبات تغیّر در عوالم فوق طبیعت بر اساس دو مبنای مختلف»، خردنامه صدرا، شمارۀ 109، ص70ـ57.
موسوی، سیده زهرا؛ حسینی شاهرودی، سیدمرتضی؛ وطن‌دوست، محمدعلی (1400) «روایات خلقت نوری و موضع سه حکیم بزرگ: صدرالمتألهین، فیض کاشانی و علامه طباطبایی»، آموزه‌های فلسفه اسلامی، شمارۀ 29، ص282ـ261.
میردامادی، سیدمجید (1400) «رابطه ولایت الهی و ضرورت انسان کامل درحکمت متعالیه»، پژوهشنامه کلام، شمارة 15، ص250ـ227.
میردامادی، سیدمحمدعلی؛ امامی جمعه، سیدمهدی؛ صادقی حسن‌آبادی، مجید (1400) «خوانشی فلسفی از ساحت اجتماعی انسان کامل در نهج البلاغه (با رویکرد حکمت متعالیه)»، خردنامه صدرا، شمارۀ 104، ص76ـ59.
نجفي سوادرودباري، رضوانه (1387) «تکامل برزخي نفس»، پژوهشنامه فلسفه دين، شمارة 34، ص110ـ97.
هنری احمدرضا (1389) «استکمال برزخی و اختیار در عالم برزخ»، نقد و نظر، شمارة60، ص169ـ146.
