بنیان‌های چرخش زبانی و تأثیر آن در شکل‌گیری روش تحلیل گفتمان انتقادی
محورهای موضوعی : پژوهش سیاست نظری
1 - استادیار گروه حقوق عمومی و بینالملل دانشگاه شیراز، ایران
2 - دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه شیراز، ایران
کلید واژه: چرخش زبانی, گفتمان انتقادی, ویتگنشتاین, پساساختارگرایی, سوسور.,
چکیده مقاله :
زبان‌شناسی و کاربست آن در علوم اجتماعی در قرن نوزدهم، متکی بر نگاهی ساختارگرایانه و در نتیجه تاحدود زیادی تقدیرگرایانه و متصلب بود. در ابتدای قرن بیستم با وقوع چرخش زبانی، فرصتی مهیا شد تا این رویکرد متصلب، منعطف‌تر شود و همچنین فرصت‌های روشی و معرفتی مورد نیاز برای تأویل و تبیین گفتمان‌ها و بازی‌های زبانی متکثر را فراهم آورد. خود این تقابل در شخص «ویتگنشتاین» تجمیع شده است. او که در فاز متقدم اندیشه خویش در مقام یک فیلسوف تحلیلی بهشدت متکی بر منطق صوری، در عمل تنها برای یک گفتمان و بازی زبانی قائل به فرصتِ طرح بود، در فاز متأخر اندیشه خویش، بنیان‌های پذیرش تکثر در عرصه بازی‌های زبانی را فراهم آورد. میراث فکری او و تمام متفکرانی که در قرن بیستم در قالب رویکردهای پساساختارگرا دست به اندیشه در عرصۀ زبان و معرفت‌شناسی زدند، روش‌شناسی‌ای بود که در قالب «تحلیل گفتمان انتقادی» از یکسو فرصت تکثر و تنوع در عرصه گفتمان‌ها را به کارگزاران انسانی و اجتماعی می‌دهد و از سوی دیگر در تحلیل بازی‌های زبانی و گفتمانی این کارگزاران، هم به زمینه عینی و شخصی ایشان توجه دارد و هم متن و زبان ایشان را تأویل میکند. از رهگذر این مجاهدت نظری، روش‌شناسی‌ای خلق شده که به نظر برای تأویل و نیز تبیین هر عرصۀ تعامل اجتماعی که قائم به روابط قدرت باشد، می‌تواند واجد فایده و کاربرد باشد.
Linguistics and its application in the social sciences in the nineteenth century relied on a structuralist perspective and, as a result, was largely fatalistic and rigid. At the beginning of the twentieth century, with the occurrence of the linguistic turn, an opportunity was provided for this rigid approach to become more flexible and also to provide the methodological and epistemological opportunities needed to interpret and explain plural discourses and language games. This opposition itself is embodied in the person of Wittgenstein. In the early phase of his thought, as an analytical philosopher heavily relying on formal logic, he practically considered only one discourse and language game as the opportunity for design, but in the later phase of his thought, he provided the foundations for accepting pluralism in the field of language games. His intellectual legacy and that of all the thinkers who in the twentieth century, in the form of post-structuralist approaches, began to think in the field of language and epistemology, was a methodology that, in the form of "critical discourse analysis", on the one hand, gives the opportunity for plurality and diversity in the field of discourses to human and social agents, and on the other hand, in analyzing the linguistic and discursive games of these agents, it pays attention to both their objective and personal context and interprets their text and language. Through this theoretical struggle, a methodology has been created that seems to be useful and applicable for interpreting and explaining any field of social interaction that is based on power relations.
Key Words: Linguistic Turn, Critical Discourse, Wittgenstein, Post-Structuralism, Saussure.
Introduction
Linguistics and its application in the social sciences in the 19th century relied on a structuralist view and, as a result, was largely deterministic and rigid. At the beginning of the 20th century, with the occurrence of the linguistic turn, an opportunity arose for this rigid approach to become more flexible and also provide the methodological and epistemological opportunities needed for the interpretation and explanation of multiple discourses and language games. This very opposition is embodied in the person of "Wittgenstein." He, who in the early phase of his thought as an analytical philosopher was heavily reliant on formal logic, in practice only considered one discourse and language game worthy of being proposed, in the later phase of his thought, laid the foundations for accepting plurality in the realm of language games. The intellectual legacy of him and all the thinkers who in the 20th century, in the form of post-structuralist approaches, engaged in thought in the fields of language and epistemology, was a methodology that in the form of "critical discourse analysis" on the one hand gives the opportunity of plurality and diversity in the realm of discourses to human and social agents, and on the other hand, in the analysis of the linguistic and discursive games of these agents, pays attention to both their objective and personal context and interprets their text and language. Through this theoretical endeavor, a methodology has been created that seems to be useful and applicable for the interpretation and also the explanation of any field of social interaction that is based on power relations.
Discourse analysis, as a relatively new field in the social sciences, is the result of philosophical endeavors that have become known as the linguistic turn. Before the beginning of the linguistic turn phase in the social sciences, these sciences were mostly under the control of essentialism. The linguistic turn caused "language" itself to become involved as a factor and a determining element in the developments of social science scholars.
Research Methodology
The research method of this article is qualitative and based on grounded theory. This method, in avoiding deductive prejudices, tries to first, apart from various theories in its field of study, examine the raw data, then comment on what that phenomenon is, and even create a new theory. Therefore, in this research as well, instead of relying on existing theories, more emphasis is placed on the methodology related to linguistic and discursive action and procedure. In the next section, we will see how the method of discourse analysis has emerged from the criticism of essentialism.
Theoretical Framework
Essentialism is a doctrine according to which each specific thing is assumed to have inherent, a priori, and eternal characteristics. Essence or substance is a characteristic that a thing always possesses and it is impossible for it to be removed from it. In contrast, accident is a characteristic that an epistinc thing may or may not possess. The removal and %limination of akcident from an existing thing does not deótroy its existEnce, but the removal od essence or substance from an exi3ting thing is!imposqible and meáns its non-e8istencg.
Essentiil)sm is bi no means¤pro"lematic when it comes to natural phenomena such as materials that have constant pro`erties. Thå xrobLem begin{ wheî Ue intòoducethis concept knto thg human anl social spheres. Social objects primari|y ha~e a multiplicitY anl`diversity of chqracteristIcó and elements That can€bd considered essentéan or accidental; secondly, many or perhaps all!of these elements are subject to change in uhe long term.
a|tributing0essentiality to sociAl affairs {s a very daneerous task; because, fOr exampla,$many f the characterisTics tjat individuals possess are$due to thc proceós Of socIaliúation, situationam and0temporary moods,and srecific individual abilities, and uherefore it is not an inher%nt e!tter but a matter conuingenô n tie indivhdual's speciæic experimnces.$The same is true of the cha2actmristics that are attrébuted to societies and human groups.
Eó3entkalities exist in all spheres. Buv the issue is that, contrary to the apparent meafing of the`Word essence, Esrmntial characteristics, especially in the civil"and human realm, are not necessarily eterþan. Essentiaìities in tle nat1ral wordd are almost stable and eternal. It cao be accepted that thå properties on Material{ cnd alsk the laws of physics are eternal and everlasting. But even in the fiåld of biology, different species have evolVed and clanged whape over ti-e.
Thu issue is a bit more complicated in$phe reilm of social scienCeS. The essence of qocial institwtions in the ontologicál dimension is fl}id and"changing. T`e other issue, however, has an epistemological nature and goes bqck to how"Anä nrom what"perspective we observe the essence. For example, gender!is"certainly cons)dered an esóential matter for individuals.°Buu the0questiof is fbom wjat perspective and in what realm. For example, gender in childbirth and reproduction is an essential matter; but in the realm of competence and professional ability of individuals, it is not only not essential, but even considered an irrelevant matter.
Let's examine a familiar example of confusing an essence with an unrelated consequence in the field of international relations. Anarchy, at least in the current conditions, is considered an essential characteristic of the international system. By definition, the absence of a central authority is the essential definition of anarchy, and this definition is currently valid. The realists claim that the consequence and result of this anarchic essence of the international system is the pessimism of states towards each other and, as a result, their constant recourse to self-help.
But Alexander Wendt questions this relationship and emphasizes that self-help is not caused by anarchy, but by the egoismof states. Precisely because the premise of anarchy does not have an essential relationship with the consequence claimed by the realists, namely self-help, other forms of interactionism between states can be imagined; a form in which states seek absolute and unrestrained conflict with each other; a content and culture that Wendt calls Hobbesian anarchy. A form in which states seek restrained self-help and competition, not absolute conflict with each other, which is called Lockean anarchy, and also a content in which states have abandoned the principle of self-help and relied on collective security, which is called Kantian anarchy (Wendt, 1386: 27 and 359-450). Therefore, it is conceivable and probable that the essence, even assuming its stability, can bring about different results depending on other side conditions.
Research Findings
As we said earlier, essentialism is sometimes the issue of relating two unrelated matters; such as relating a physiological essence like gender to the competence and professional ability of individuals. But in addition to this, essentialism is sometimes the issue of reducing one matter to another matter that may not be fully expressive and informative of that issue.
The common characteristic in all essentialist approaches is the emphasis on a characteristic in the phenomenon under study and, as a result, neglecting other characteristics of that phenomenon. Social science theories generally resort to essentialist formulas in an attempt to achieve a central element in explaining phenomena, and ultimately, by resorting to abstraction, they reach a single and universal theory. These theories, of course, are very useful in understanding social phenomena, but they are generally not able to describe all the processes of creating a phenomenon.
Conclusion
This article began with references to the opposition between essentialism and the linguistic turn. We explained how people like Saussure and Wittgenstein made claims against the objective truth and the essential and original attribution of signifiers to signify. Saussure's discussion is important to us because it deals with the internal relations of the language system. Although the theories of discourse analysis and also the methods derived from these theories are more based on post-structuralism in linguistics than Saussurean structuralism, his emphasis on the internal relationship of signifiers within the language system has a practical aspect for us.
Also, according to the two main teachings of Wittgenstein's linguistic developments, the issue of language games and the emphasis on the logic specific to each language game in explaining and clarifying the discursive discontinuity observed between each political discourse can be utilized.
The emphasis on the discussions of Saussure's linguistic structuralism was done in order for the reader to understand a stage in the history of contemporary linguistics during which the self-reliance and endogenous nature of the linguistic structure and system were emphasized, and as a result, the essential or inherent connection of language and linguistic signifiers to signified became irrelevant, and finally, the conventional element of these signifiers was emphasized. However, as observed in the discussion of Wittgenstein's transition from the early to the later phase of his reflections, the linguistic turn ultimately went beyond structural stability and also the emphasis that logical positivists or positivists had on the "truth condition" and the correspondence theory of the linguistic signifier with the external objective signified, and thus the opportunity for the emergence of post-structuralists was provided.
Although the post-structuralist tradition is not limited to Foucault and includes great figures such as Derrida, Barthes, Deleuze, Lyotard, Baudrillard, Laclau, Mouffe and many others, in this article, in order to maintain brevity, an attempt was made to briefly introduce Michel Foucault as one of the most influential figures in the formation of the methodology of critical discourse analysis. It was mentioned that Foucault, especially in his genealogical project, tries to examine the role and impact of power on the formation of discourses and regimes of truth and representations that are presented of the social world.
Finally, in the next section, we referred to the main figure of the critical discourse analysis approach, namely Norman Fairclough. Although it was not possible to address the details of Fairclough's predominantly linguistic methodology in discourse analysis, we explained that Fairclough divides each discursive procedure, according to its function in representation, into three functions: ideation or representation of the world in which discursive interaction takes place; representation of the subject positions that inevitably and based on the represented dictionary of this field of interaction establish a power relationship with each other; and finally, representation of a specific type of interaction logic between these subject positions.
References
Akmaljonovna, Z. A., & Usmonalievna, A. R. (2022). Analysis of views on the formation of the linguistic landscape of the world. Anglisticum. Journal of the Association-Institute for English Language and American Studies, 11(1), 11-18.
Āqāgolzāda, F. (2011). Taḥlīl-i guftimān-i intiqādī [Critical discourse analysis]. ‘Ilmī va Farhangī. (in Persian)
Biletzki, A., & Matar, A. (2011). Ludwig Wittgenstein. In E. N. Zalta (Ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2011 Edition). Retrieved from http://plato.stanford.edu/archives/sum2011/entries/wittgenstein/
Bozorgī, V. (2003). Didgāhhā-yi jadīd dar ravābiṭ-i bayn al-milal [New perspectives in international relations]. Nī. (in Persian)
De Saussure, F. (1959). Course in general linguistics (W. Baskin, Trans.). Philosophical Library.
Dabāgh, S. (2008). Sukūt va ma’nā: Justārhā’ī dar falsafah-yi Vitginstāyn [Silence and meaning: Essays on Wittgenstein's philosophy]. Sirāt. (in Persian)
Fairclough, N. (1992). Discourse and text: Linguistic and intertextual analysis within discourse analysis. Discourse & Society, 3(2), 193–217.
Fairclough, N. (1993). Discourse and social change. Polity Press.
Fāẓilī, M. (2004). Guftimān va taḥlīl-i guftimān-i intiqādī [Discourse and critical discourse analysis]. Pazhūhishnāmah-yi ‘Ulūm-i Insānī va Ijtimā‘ī, 14, 81–107. (in Persian)
Foucault, M. (1990). The history of sexuality: An introduction. Knopf Doubleday Publishing Group.
Foucault, M. (2009). History of madness (J. Khalfa, Trans.). Routledge.
Freeman‐Core, C. (2021). Wittgenstein and meaning. Philosophical Investigations, 44(4), 403-425.
Gane, M. (2013). Towards a critique of Foucault: Foucault, Lacan and the question of ethics. Routledge.
Gutting, G. (2012). Michel Foucault. In E. N. Zalta (Ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2012 Edition). Retrieved from http://plato.stanford.edu/archives/fall2012/entries/foucault
Harris, R. (1988). Language, Saussure and Wittgenstein: How to play games with words. Psychology Press.
Jørgensen, M. W., & Phillips, L. J. (2002). Discourse analysis as theory and method. SAGE.
Magī, B. (1998). Falāsifah-yi buzurg: Āshnā’ī bā falāsifah-yi Gharb [Great philosophers: An introduction to Western philosophers] (I. Fūlādvand, Trans.). Khwārazmī. (in Persian)
Mills, S. (2004). Discourse. Routledge.
Mohammadī, M., & Vaezie, A. (2022). A critical study of two conceptions of Wittgenstein’s “family resemblance.” Journal of Philosophical Investigations, 16(41), 222-241.
Neumann, I. B. (2009). Discourse analysis. In A. Klotz & D. Prakash (Eds.), Qualitative methods in international relations: A pluralist guide (pp. 61–77). Palgrave Macmillan.
- Wolf, M. (2009). Philosophy of language. The Internet Encyclopedia of Philosophy. Retrieved from http://www.iep.utm.edu/lang-phi
Radford, G. P., & Radford, M. L. (2005). Structuralism, post‐structuralism, and the library: De Saussure and Foucault. Journal of Documentation, 61(1), 60-78.
Reynolds, J. (2023). Jacques Derrida. The Internet Encyclopedia of Philosophy. Retrieved from http://www.iep.utm.edu/derrida
Sarā’ī, Ḥ., et al. (2008). Ravesh-i kayfī dar mutāla‘āt-i ijtimā‘ī bā ta’kīd bar ravesh-i taḥlīl-i guftimān va taḥlīl-i guftimān-i intiqādī [Qualitative method in social studies with emphasis on discourse analysis and critical discourse analysis]. Pazhūhishnāmah-yi ‘Ulūm-i Ijtimā‘ī, 2(3), 83–106. (in Persian)
Sayer, A. (1999). Realism and social science. SAGE.
Swoyer, C. (2010). The linguistic relativity hypothesis. In E. N. Zalta (Ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2010 Edition). Retrieved from http://plato.stanford.edu/entries/relativism/supplement2
Tājīk, M. R. (2011). Pasā-siyāsat; naẓarīyah va ravesh [Post-politics: Theory and method]. Nī. (in Persian)
Vent, A. (2007). Naẓarīyah-yi ijtimā‘ī-yi siyāsat-i bayn al-milal [Social theory of international politics] (H. Mushīrzādah, Trans.). Daftar-i Mutāla‘āt-i Siyāsī va Bayn al-Milalī. (in Persian)
آقاگل‌زاده، فردوس (1390) تحلیل گفتمان انتقادی، تهران، علمی و فرهنگی.
بزرگی، وحید (1382) دیدگاه‌های جدید در روابط بینالملل، تهران، نشرنی.
تاجیک، محمدرضا (1390) پساسیاست؛ نظریه و روش، تهران، نشرنی.
دباغ، سروش (1387) سکوت و معنا؛ جستارهایی در فلسفه ویتگنشتاین، تهران، صراط.
سرايي، حسن و دیگران (1387) «روش کیفی در مطالعات اجتماعی با تأکید بر روش تحلیل گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، پژوهشنامه علوم اجتماعی، سال دوم، شماره سوم، صص 83-106.
فاضلی، محمد (1383) «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی، شماره 14، صص 81-107.
مگی، برایان (1377) فلاسفه بزرگ: آشنایی با فلاسفه غرب، ترجمه عزت‌الله فولادوند، تهران، خوارزمی.
ونت، الکساندر (1386) نظریه اجتماعی سیاست بینالملل، ترجمه حمیرا مشیرزاده، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
Akmaljonovna, Zukhro Akbarova, and Abdullazizova Rokhatoy Usmonalievna (2022) Analysis of Views on The Formation of The Linguistic Landscape of The World. Anglisticum. Journal of The Association-Institute for English Language And American Studies, 11(1), 11-18.
Biletzki, A. & Matar, A. (2011) Ludwig Wittgenstein. In: E. N. Zalta (Ed.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2011 Edition). http://plato.stanford.edu/archives/sum2011/entries/wittgenstein/.
De Saussure, Ferdinand. (1959) Course in general linguistics, trans. Wade Baskin. Fairclough, Norman. (1992) Discourse and Text: Linguistic and Intertextual. Analysis within Discourse Analysis. In Discourse & Society (Vol. 3, Issue 2, pp. 193–217).
------------------------ (1993) Discourse and social change, Cambridge: Polity Press Foucault, M. (1990) The History of Sexuality: An Introduction. Knopf Doubleday Publishing Group.
--------------- (2009) History of Madness. Trans. J. Khalfa. New York: Routledge.
Freeman‐Core, Charles (2021) Wittgenstein and Meaning. Philosophical Investigations, 44(4), 403-425.
Gane, M. (2013) Towards a Critique of Foucault: Foucault, Lacan and the Question of Ethics. Routledge.
Gutting, Gary (2012) Michel Foucault in The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.). Retrieved from: http://plato.stanford.edu/archives/fall2012/entries/foucault in 4/25/ 2013.
Harris, Roy (1988) Language, Saussure and Wittgenstein: How to play games with words. Psychology Press.
Jørgensen, M. W., & Phillips, L. J. (2002). Discourse Analysis as Theory and Method. SAGE.
Mills, Sara (2004) discourse, London: Routledge.
Mohammadi, Mahdi, and Asghar Vaezie (2022) A Critical Study of Two Conceptions of Wittgenstein’s “Family Resemblance”. Journal of Philosophical Investigations, 16(41), 222-241.
Neumann, Iver B (2009) ‘Discourse Analysis’ in Audie Klotz and Deepa Prakash: qualitative methods in international relations: a pluralist guide, pp 61- 77, London: Palgrave Mcmillan.
P. Wolf, Michael (2009) Philosophy of Language in The Internet Encyclopedia of Philosophy, retrieved from: http://http://www.iep.utm.edu/lang-phi in 2/2/2023.
Radford, Gary P., and Marie L. Radford (2005). Structuralism, post‐structuralism, and the library: de Saussure and Foucault. Journal of documentation, 61(1), 60-78.
Reynolds, Jack (2023) Jacques Derrida in The Internet Encyclopedia of Philosophy. Retrieved from: http://www.iep.utm.edu/derrida in 3/18/2023.
Sayer, Andrew (1999) Realism and social science. Realism and social science, 1-224.
Swoyer, C. (2010) The linguistic relativity hypothesis. E. N. Zalta, ed. Stanford Encyclopedia of Philosophy, Winter 2010 ed. http://plato .stanford.edu/entries/relativism/supplement2.
دوفصلنامه علمي «پژوهش سیاست نظری»
شماره سی و ششم، پاییز و زمستان 1403: 229- 199
تاريخ دريافت: 24/03/1403
تاريخ پذيرش: 09/08/1403
نوع مقاله: پژوهشی
بنیان‌های چرخش زبانی و تأثیر آن در شکل‌گیری
روش تحلیل گفتمان انتقادی
هادی صالحی1
سروش آریا2
چکیده:
زبان‌شناسی و کاربست آن در علوم اجتماعی در قرن نوزدهم، متکی بر نگاهی ساختارگرایانه و در نتیجه تاحدود زیادی تقدیرگرایانه و متصلب بود. در ابتدای قرن بیستم با وقوع چرخش زبانی، فرصتی مهیا شد تا این رویکرد متصلب، منعطف‌تر شود و همچنین فرصت‌های روشی و معرفتی مورد نیاز برای تأویل و تبیین گفتمان‌ها و بازی‌های زبانی متکثر را فراهم آورد. خود این تقابل در شخص «ویتگنشتاین» تجمیع شده است. او که در فاز متقدم اندیشه خویش در مقام یک فیلسوف تحلیلی بهشدت متکی بر منطق صوری، در عمل تنها برای یک گفتمان و بازی زبانی قائل به فرصتِ طرح بود، در فاز متأخر اندیشه خویش، بنیان‌های پذیرش تکثر در عرصه بازی‌های زبانی را فراهم آورد. میراث فکری او و تمام متفکرانی که در قرن بیستم در قالب رویکردهای پساساختارگرا دست به اندیشه در عرصۀ زبان و معرفت‌شناسی زدند، روش‌شناسی‌ای بود که در قالب «تحلیل گفتمان انتقادی» از یکسو فرصت تکثر و تنوع در عرصه گفتمان‌ها را به کارگزاران انسانی و اجتماعی می‌دهد و از سوی دیگر در تحلیل بازی‌های زبانی و گفتمانی این کارگزاران، هم به زمینه عینی و شخصی ایشان توجه دارد و هم متن و زبان ایشان را تأویل میکند. از رهگذر این مجاهدت نظری، روش‌شناسی‌ای خلق شده که به نظر برای تأویل و نیز تبیین هر عرصۀ تعامل اجتماعی که قائم به روابط قدرت باشد، می‌تواند واجد فایده و کاربرد باشد.
واژه‌های کلیدی: چرخش زبانی، گفتمان انتقادی، ویتگنشتاین، پساساختارگرایی، سوسور.
مقدمه: تقابل جوهرگرایی با چرخش زبان‌شناختی
تحلیل گفتمان به عنوان عرصه‌ای نسبتاً جدید در علوم اجتماعی، معلول مجاهدت‌های فلسفی است که به چرخش زبان‌شناختی3 شهرت یافته است. پیش از آغاز فاز چرخش زبان‌شناختی در علوم اجتماعی، این علوم بیشتر تحت سیطرة جوهرگرایی4 قرار داشتند. چرخش زبان‌شناختی موجب شد تا «زبان» خود به عنوان عامل و عنصری تعیین‌کننده در تطورات عالمان علوم اجتماعی مدخلیت یابد.
جوهرگرایی، آموزه‌ای است که طی آن هر شیء خاص دارای خصایصی ذاتی، پیشینی و همیشگی فرض می‌شود. ذات یا جوهر5، خصیصه‌ای است که آن شیء همواره واجد آن است و امکان ندارد از آن زائل گردد. در مقابل، عَرَض6 خصیصه‌ای است که موجود ممکن است واجد آن باشد یا نباشد. ارتفاع و ازالة عَرَض از موجود، موجودیت آن را از بین نمی‌برد، اما ازالة ذات یا جوهر از موجود، ناممکن بوده، به معنای عدم آن است.
جوهرگرایی درباره پدیده‌هایی طبیعی مانند مواد که دارای خواص ثابتی هستند، ابداً مشکل‌ساز نیست. مشکل زمانی آغاز می‌شود که این مفهوم را به عرصه‌های انسانی و اجتماعی وارد کنیم. ابژه‌های اجتماعی نخست دارای تعدد و تکثر خصایص و عناصری هستند که می‌توان آنها را جوهری یا عرضی دانست؛ دیگر آنکه بسیاری یا شاید بتوان گفت تمامی این عناصر در درازمدت تغییرپذیرند (Sayer, 1999: 83-84).
نسبت دادن ذاتی بودن به امور اجتماعی، کاری بسیار پرخطر است؛ زیرا برای مثال بسیاری از خصایصی که افراد واجد آن هستند، ناشی از فرایند جامعه‌پذیری، روحیات موقعیتی و موقتی و توانایی‌های خاص فردی است و از اینرو نه امری ذاتی که امری منوط7 به تجربههای خاص فرد است. همچنین است خصایصی که به جوامع و گروه‌های بشری نسبت داده می‌شود (Sayer, 1999: 86).
ذاتیات در همة عرصه‌ها وجود دارند. اما مسئله این است که برخلاف مدلول ظاهری لفظ ذات، خصایص ذاتی بهویژه در ساحت مدنی و انسانی لزوماً ابدی نیستند. ذاتیات در عالم طبیعت تقریباً پایدار و ابدی‌اند. می‌توان پذیرفت که خواص مواد و نیز قوانین فیزیک، ازلی و ابدی باشند. اما حتی در عرصة زیست‌شناسی، گونه‌های مختلف در طول زمان تکامل یافته و تغییر شکل داده‌اند (Sayer, 1999: 88).
مسئله در ساحت علوم اجتماعی، کمی پیچیده‌تر است. ذات نهادهای اجتماعی در بعد هستی‌شناختی8، سیال و متغیر است. مسئلة دیگر اما ماهیتی معرفتشناختی9 دارد و به این بازمی‌گردد که ما چگونه و از چه منظری، ذات را رصد می‌کنیم. برای مثال قطعاً جنسیت برای افراد، امری جوهری محسوب می‌شود. اما سؤال این است که از چه منظر و در چه ساحتی. برای مثال جنسیت در زایش و تناسل، امری است جوهری؛ اما در عرصة صلاحیت و توانایی حرفه‌ای افراد نهتنها جوهری نیست، بلکه حتی امری بی‌ربط10 محسوب می‌شود.
بگذارید مثالی آشنا از خلط یک ذات با تالی بی‌ارتباط با آن در عرصة روابط بینالملل را بررسی کنیم. آنارشی، لااقل در شرایط کنونی، خصیصة جوهری نظام بینالملل محسوب می‌شود. بنا بر تعریف، نبود اقتدار مرکزی، تعریف جوهری آنارشی است و این تعریف در شرایط حاضر جاری است. ادعای رئالیست‌ها این است که تالی و نتیجة این ذات آنارشیک نظام بینالملل، بدبینی دولت‌ها به یکدیگر و در نتیجه توسل همیشگی ایشان به خودیاری است.
اما «الکساندر ونت11»، این رابطه را زیر سؤال می‌برد و تأکید میکند که خودیاری، نه ناشی از آنارشی، که ناشی از خودمحوری12 دولت‌هاست. دقیقاً به این علت که مقدمة آنارشی، رابطه‌ای جوهری با تالی مورد ادعای رئالیست‌ها، یعنی خودیاری ندارد، می‌توان اشکال دیگری از تعامل‌گرایی میان دولت‌ها را متصور شد؛ شکلی که در آن دولت‌ها در پی تخاصم مطلق و افسارگسیخته با هم باشند؛ محتوا و فرهنگی که ونت آن را آنارشی هابزی می‌نامد. شکلی که دولت‌ها در پی خودیاری خویشتندارانه و رقابت و نه تخاصم مطلق با هم باشند، که آنارشی لاکی نام گرفته و نیز محتوایی که در آن دولت‌ها اصل خودیاری را ترک کرده و به امنیت دستهجمعی تکیه کرده باشند که آنارشی کانتی نام گرفته است (ونت، 1386: 27 و 359-450). از اینرو متصور و محتمل است که ذات، حتی با فرض ثباتش، نتایج متفاوتی را برحسب شرایط جانبی دیگر به بار آورد.
همانطور که پیشتر گفتیم، جوهرگرایی گاه مسئلة ارتباط دادن دو امر بی‌ربط است؛ مانند ارتباط دادن یک ذات فیزیولوژیک مانند جنسیت به صلاحیت و توانایی حرفه‌ای افراد. اما علاوه بر این، جوهرگرایی گاه مسئلة تقلیل یک امر به امر دیگری است که ممکن است به کمال مبین و معرف آن مسئله نباشد.
خصیصة مشترک در تمامی رویکردهای جوهرگرایانه، تأکید بر خصیصه‌ای در پدیدة مورد بررسی و در نتیجه غفلت از دیگر خصایص آن پدیده است. تئوری‌های علوم اجتماعی عموماً در تلاش برای دستیابی به یک عنصر محوری در علت‌یابی پدیده‌ها به فرمول‌های جوهرگرایانه متوسل شده، در نهایت با دست زدن به تجرید13 به یک تئوری واحد و جهانشمول می‌رسند. این تئوری‌ها البته در درک پدیده‌های اجتماعی بسیار مفیدند، اما عموماً قادر به توصیف تمام فرایندهای خلق یک پدیده نیستند.
روش پژوهش این مقاله، کیفی و مبتنی بر تئوری زمینه‌مند14 است. این روش در گریز از پیش‌داوری‌های قیاسی تلاش میکند ابتدا فارغ از نظریههای مختلف در حوزة مطالعاتی خود، دست به بررسی داده‌های خام زده، سپس درباره چیستی آن پدیده اظهارنظر کرده، حتی دست به خلق تئوری جدید بزند. از اینرو در این پژوهش نیز تلاش می‌شود به جای تکیه بر نظریههای موجود، بیشتر بر روش‌شناسی مرتبط با کنش و رویة زبانی و گفتمانی تأکید شود. در قسمت بعد خواهیم دید که روش تحلیل گفتمان به چه کیفیت از بطن نقد جوهرگرایی بیرون آمده است.
ماهیت چرخش زبان‌شناختی
چرخش زبان‌شناختی که به‌نوعی اصلی‌ترین دستور کار فلسفه در قرن بیستم می‌باشد، عبارت است از نوعی تغییر تمرکز از پدیده‌های عینی و نیز مفاهیم نظری به کلمات و کاربست زبان و نقشی که زبان در تکوین ادراک و ذهنیت انسان بازی میکند. بدین ترتیب حتی نحوه ادراک و در نهایت بازنمایی زبانی عینیت‌ها نیز تابع فضای زبانی و گفتمانی کارگزاران انسانی است (Akmaljonovna & Usmonalievna, 2022: 11-18). تعدادی از فلاسفه در این دوره به این مسئله پرداختند که زبان و ساختارها و نیز عینیت اجتماعی آن، چگونه به ادراک انسان و در نتیجه به کنش انسان و در نهایت به واقعیت و عینیت اجتماعی او شکلی خاص می‌دهد (Swoyer, 2010: 2.1).
در جعل عنوانی دقیق‌تر و گویاتر برای چرخش زبان‌شناختی می‌توان آن را چرخش «به» زبان‌شناسی نامید. در حالی که تا پیش از این دغدغة اصلی فلسفه، کشف مفاهیمی بود که درک آنها و نیز ثبات آنها مفروض گرفته می‌شد، به ناگاه کسانی مانند ویتگنشتاین (البته ویتگنشتاین متأخر) بر این امر تأکید کردند که خارج از زبان، مفهومی وجود ندارد. هرچند بی‌شک واقعیت مستقل از ادراک و فهم آدمی وجود دارد، اما از آنجا که انسان ادراکگر همواره محصور در حصر زبان است، نمی‌توان مدعی مکاشفات استعلایی و ورازبانی مفاهیم شده، صدق باورهای خویش را مفروض گیرد. این به معنی کذب زبان نیست. زبان نه صادق است نه کاذب، چون هیچ بنیان فرازبانی وجود ندارد که بر آن بایستیم و صدق و کذب مدرکات قائم به زبان را قضاوت نماییم (مگی، 1377: 548).
به این ترتیب پس از چرخش زبان‌شناختی، دستور کار فلسفه، نه فحص و بحث در باب مفاهیم، که فحص و بحث در باب ابزار درک امور و جعل مفاهیم، یعنی زبان پنداشته می‌شود. در واقع فلسفه به کار تشریح مشغول است، نه تبیین‌های علیت‌محور (همان: 556). دو تن از اصلی‌ترین چهره‌های چرخش زبان‌شناختی، «فردیناند دو سوسور»15 و «لودویگ ویتگنشتاین»16، هرچند اولی زبان‌شناس و دومی فیلسوف است، هر دو در این باور که زبان، نقشی محوری در خلق ذهنیت انسان بازی میکند، با یکدیگر هم‌راستا هستند (Harris, 1988: 2).
نقش زبان تا پیش از این مفروض17 گرفته می‌شد و آن را عاملی ثابت و هرچند مهم اما به دلیل بی‌ارتباطی‌اش با حقیقت مستقل از ادراک انسان، عنصری غیر حیاتی می‌پنداشتند. با چرخش زبان‌شناختی آنگونه که ویلفرد سلارز می‌گوید، زبان به‌مثابة واسط ادراک18 به یک مسئله بدل شد و از این زمان، مورد مسئله‌سازی19 قرار گرفت. شاید اصلی‌ترین عاملی که در قرن نوزدهم، مقدمات را برای چرخش زبان‌شناختی در قرن بیستم فراهم کرد، افول استعلایی‌گرایی20 باشد (ر.ک: P.Wolf, 2009). از میان چهره‌های مطرح در جنبش چرخش زبان‌شناختی، دو چهره، شهرت بیشتری دارند و از آثار ایشان می‌توان در این پژوهش استفاده نمود: فردیناند دو سوسور و لودویگ ویتگنشتاین.
سوسور
اثر مشهور سوسور در واقع نگاشتة خود او نیست. کتاب «دروسی در زبان‌شناسی عمومی21»، مجموعه جزواتی است حاصل تدریس شفاهی او در دانشگاه ژنو که دو تن از شاگردان او جزوه‌برداری، تدوین و در نهایت پس از مرگ خود او، در سال 1916 منتشر کردند. او را باید از اولین زبان‌شناسان جنبش چرخش زبان‌شناختی دانست. از دید او، تفکر و زبان درست مانند صفحات راست و چپ22 یک کتاب از هم تفکیکناپذیر بوده، در کنار هم معنا دارند. تفکر بدون نمود زبانی خویش، ماهیتی بی‌شکل، مبهم و شبح‌گونه دارد. هیچ ایده‌ای پیش از کاربست زبان تولید نمی‌شود ( Harris 1988: 30; Saussure 1959: 112).
ماهیت قراردادی دلالت
احتمالاً‌ً اصلی‌ترین و مشهورترین آموزه‌ای که به سوسور نسبت داده می‌شود، تأکید بر قراردادی بودن نسبت میان دال‌ها و مدلول‌هاست23. از دید او، هیچ نسبت ذاتی میان کلمة خواهر با نسبت خانوادگی‌ای که میان فرزند اناث یک خانواده با دیگر فرزندان خانواده برقرار است، وجود ندارد. این نامی است که ما بر این نسبت نهاده‌ایم. آنچه این نسبت را برقرار میکند، صرفاً قرارداد و رفتار جمعی24 است. حتی دال‌هایی که ظاهراً طبیعی انگاشته می‌شوند، مثل ژست‌های بدنی25 درباره احترام گذاشتن با خم شدن و رکوع کردن، به واسطة عرف تثبیت می‌شود. به همین دلیل اصلی‌ترین شعبة مورد علاقة سوسور، نشانه‌شناسی26 است. نکته‌ای که سوسور ضمن جوهرزدایی از دلالت بر آن تأکید میکند این است که دال‌ها هرگز شناور و خالی27 نیستند. عرف زبانی همواره دلالت‌ها را تثبیت میکند و قدرت مانور را از اصحاب خویش سلب میکند. او حتی تأکید میکند که کلمات مبتنی بر تقلید صدا28 نیز ماهیت قراردادی دارند. برای مثال ما نام صدای سگ را هم عوعو گذاشته‌ایم، هم واق‌واق. البته ما همیشه با تحول آوایی29 در زبان مواجهایم، اما این به معنای خلأ دال‌ها و آزادی متکلمان یک زبان نیست (Saussure, 1959: 67-69).
بنا بر گفتة «روی هریس»، این نگاه قراردادی به دلالت هرچند به نام سوسور تثبیت شده، ستیزشی است دامنه‌دار در سنت فلسفه و زبان‌شناسی قرن نوزدهم. در کتاب «پیدایش30» در عهد عتیق روایت شده که خداوند در باغ عدن، تمامی نام‌های وحوش ارض و سماء را به آدم آموخت (سفر پیدایش /باب 19، آیه2). همین روایت در قران کریم نیز به‌نوعی ذکر شده است (بقره/ 31). از اینرو زبان حتی در دوران روشنگری، ودیعه‌ای الهی دانسته می‌شد که در آن نوعی عنصر جوهری و قدسی، رابطة میان کلمات و معانی را مقدر میکند (Harris, 1988: 8). اما این نگاه در انتهای قرن عموماً تغییر کرده بود و برای مثال «هنری سویت» با تجزیة زبان به دو ساحت معنایی و آوایی تأکید میکند که این دو ساحت بی‌ارتباطند و اگر در زبان به هم می‌آمیزند، این آمیزش، نتیجة قرار داد انسانی است، نه وضع الهی یا بار جوهری کلمات (Harris, 1988: 15).
حال پرسش این است که اگر رابطة دلالت میان واحدهای زبانی یا همان دال‌ها با مفاهیم یا مدلولات خویش، رابطه‌ای قراردادی است، چه چیز سبب تعیین و تعین این دلالت می‌شود؟ به دیگر سخن، یک سوی این رابطه، عرف و جامعه‌ای قرار دارد که دلالت را وضع کرده است. اما چه سازوکار درون‌زبانی، معنایابی واحدها را میسر می‌سازد؟ سوسور معتقد است که زبان، منطقی مبتنی بر تأکید بر شباهت‌ها و تمایزات دارد. این منطق، معنای دال‌های زبانی را در بطن خود سیستم زبان می‌جوید و آن را به عناصر جوهری و خارجی احاله نمی‌دهد.
سوسور، زبان را به دو ساحت سیستم زبانی31 و کلام32 تقسیم میکند. سیستم زبانی همان ساختار انسجام‌یافته و باثبات و متجانس است، در حالی که بیان، شکل کارکردی زبان است و از اینرو با تکثر و فاعلیت و ارادة نسبی اهالی زبان همراه است. نباید یک سیستم را با کاربست آن (که در این مورد خاص بیان یا parole است) اشتباه گرفت (Harris, 1988: 37). از دید سوسور، اصلی‌ترین مانع پیشِ روی بدل شدن زبان‌شناسی به یک علم، همین تفکیک نشدن میان ساختار باثبات و قابل مطالعه از کنش دارای سیالیت و عدم تجانس زبان است.
در این بین، سوسور نقش اصلی در سازوکار معنایابی دال‌ها را بر عهدة همین ساختار منسجم زبان می‌گذارد. سوسور تأکید میکند که تعیین معنای هر دال باید واجد سازوکاری بی‌ارتباط با جهان خارج از سیستم باثبات زبان (langue) باشد. معنای هر دال را باید در بطن سیستم جست. سازوکار معنابخشی دال در بطن سیستم زبان از دید او در مفهوم تمایز33 نمود یافته است (Radford & Radford, 2005: 61).
از دید سوسور، هویت یک دال در زبان، به واسطة تمایز و نیز شباهتش با دیگر دال‌ها مشخص می‌شود. او هویت و تمایز را دو روی یک سکه می‌داند. سوسور این مسئله را در مثالی بسیار گویا تشریح میکند: خیابانی را در نظر بگیرید که کاملاً تخریب شده و با مصالحی نو در همان مکان قبلی ساخته می‌شود. آیا ما این خیابان را همان خیابان قبل نمی‌دانیم؟ البته که می‌دانیم، اما چرا؟ به این جهت که عناصر مادی ساخته شدن آن برای ما بی‌اهمیت است. یک خیابان در بطن یک سیستم که شامل دیگر خیابان‌ها و مکان دقیق هر یک در سیستم است، شناخته می‌شود. بنابراین ما می‌دانیم چون این خیابان با خیابانی دیگر، متقاطع و با دیگری موازی است، همانطور که خیابان قبل از تخریب نیز چنین بود، پس این خیابان دقیقاً همان خیابان است (Saussure, 1959: 108-109).
باور ساختارگرایانة سوسور، روش‌شناسی او را نیز شکل داده است. روش غالب بر زبان‌شناسی قرن نوزدهم را در اصطلاح «در زمانی»34 می‌گفتند. این روش در واقع در پی کشف الگوی پویایی زبان است. سوسور در عوض به دنبال مطالعة ایستایی زبان است. این روش را «همزمانی»35 می‌گویند (Saussure, 1959: 81). از دید او، ما با «اینکِ» زبان مواجهایم. پویایی تاریخی زبان ابداً قادر نیست اصحاب آن را از ماهیت سرسخت آن در اینجا و اکنونش نجات دهد. فارغ از اینکه زبان از کجا آمده و کلمات طی چه فرایندی خلق شده‌اند، زبان در هر عصری، وضعیت تعین‌یافته‌ای دارد که اهالی خود را به شکلی خاص از تفکر و مکالمه مجبور میکند. به همین اعتبار، سوسور را ساختارگرا می‌دانند، زیرا او زبان را ساختاری منسجم و پایا می‌داند که در آن ستیزش در بازتعریف دال‌ها، جایی ندارد (Reynolds, 2023: 2). باز برای اشاره تأکید می‌کنیم که پساساختارگرایان، این آموزه را رد می‌کنند. برای مثال لاکلا و مووف در مکتوبات خویش همواره به ماهیت ستیزه‌جویانه36 زبان و گفتمان تأکید داشته و برآنند که نوعی مبارزة دائمی برای بازتعریف و تخصیص معنا به دال‌ها وجود دارد و چهرة معنایی زبان می‌تواند بسیار سیال باشد.
سوسور تأکید میکند که هرچند دلالت دال‌ها بر مدلول‌ها، ماهیت قراردادی دارد، لزوماً باثبات و مقیدکننده است. نکتة جالب و به اعتراف خود سوسور «ظاهراً تعارض‌آمیز» این است که حتی عرف و جامعه نیز نمی‌تواند این قرارداد را تغییر دهد (Reynolds, 2023: 71). هریس می‌گوید که سوسور، مرز بسیار مشخصی میان دو عامل عرف37 و اراده38 با مرزهای باثبات ساختار زبانی وضع کرده است. صدالبته انسان و نیز جامعه در کاربست زبان دارای اراده هستند و همچنین هر صنفی و هر طبقه‌ای از جامعه، ادبیات خاص خود و شیوة خاص خود در استفاده از زبان را دارند. اما تمام اینها به کلام یا کنش موردی زبان برمی‌گردد، نه به سیاست باثبات زبان یا همان «langue». این افراد نیستند که مرزهای زبان را خم می‌کنند، بلکه برعکس، زبان تمام آن چیزی است که افراد برای تعامل و نیز تفکر در دست دارند و در مرزهای آن محصورند (Harris, 1988: 48-49).
در یک جمع‌بندی کلی، سوسور معتقد است که سیستم خودبنیادِ زبان، یک دستگاه معنابخشی تمام‌‌عیار است که آدمی توان الگوسازی39 خود در محیط بیرون را به واسطة آن کسب میکند. بدون زبان، مواجهة انسان با محیط چیزی به جز یک تکانش ادراکی بی‌معنا نخواهد بود. شخص نابینایی را در نظر بگیرید که از نوباوگی نابینا شده و حال پس از چهل یا پنجاه سال درمان می‌شود. او پس از چشم گشودن به جهان، ادراکی درست مانند همة افراد بینا دارد، اما تقسیماتی که میان طیف‌های مختلف نور و اشکال هندسی وجود دارد، برای او بی‌معناست. چون او ابعاد هندسی متعارف یک انسان و یک میز را درک نکرده و از اینرو تمایز این دو برایش فاقد معناست (Radford & Radford, 2005: 62-63). کاری که زبان برای ما میکند، ارائة الگوهای از پیش تولیدشده است. اینکه الگوها چطور تولید شده‌اند، بحثی «در زمانی» است و برای سوسور بی‌اهمیت. مهم این است که آدمی، نظام الگویاب زبان را کسب کرده، با آن، ادراکات خویش را معنادار و منسجم میکند. در یک توصیف و قضاوت نهایی و کلّی، سوسور برای نخستین‌بار زبان را جوهرزدایی کرد. با این حال تأکید نمود که زبان ساختاری است منسجم و پایدار.
ویتگنشتاین متقدم: وضع شرط صدق برای زبان
نگاه ویتگنشتاین به زبان در طول حیات حرفه‌ای وی، تحولی عظیم را پشت سر گذاشته، چنان‌که شارحانش در بازنمایی و معرفی آثارش از ویتگنشتاین متقدم، آنچنان که در رسالة منطقی و فلسفی40 نمود دارد و ویتگنشتاین متأخر، آنچنان که در پژوهش‌های فلسفی41 نمود یافته، نام می‌برند.
ویتگنشتاین متقدم، نگاهی برون‌سیستمی به زبان داشت. از دید او، هر عنصر زبان تنها در شرایطی صادق و قابل گفتن است که نخست بر امری خارجی و وقوعیافته دلالت کند و دوم اینکه نسبت‌هایی که بین امور واقعی برقرار است، بهدقت در زبان نیز رعایت شده باشد. در واقع او زبان را آینة امر عینی می‌دانست. البته جمله می‌تواند معنادار و غیر صادق باشد، اما به شرطی که یک نسبت محتمل و بالقوه ممکن را بازنمایی کند (مگی، 1377: 536-537). این تفسیر از کتاب رساله، مورد وفاق اکثر شارحان ویتگنشتاین است. هرچند سروش دباغ معتقد است که این نگاه صحیح نیست و ویتگنشتاین متقدم نیز شرط عینیت برای صدق کلام را مدنظر نداشته است (دباغ، 1387: 65-63). با این حال از آنجا که به اعتراف خود دباغ، اکثر شرح‌هایی که بر او نوشته شده، در جهت عکس این مدعاست، جانب احتیاط آن است که شکاف میان عقاید ویتگنشتاین
متقدم و متأخر را بپذیریم.
نگاه سنتی به زبان از زمان ارسطو این بود که اشیا و عینیات در جهان خارج وجود دارند و انسان آنها را درک میکند. این ادراک، نوعی تأثیر فکری یا روحی42 بر فرد می‌گذارد. ارسطو تأکید میکند که هر واژه‌ای که دال بر این حالت روحی ناشی از مشاهدة عینی نباشد، از اساس مشمول واژة زبان نیست. روی هریس، این نگاه به زبان را در کنار نگاهی که در کتب آسمانی به زبان شده، نگاه مبتنی بر صدق واژه43 می‌داند (دباغ، 1387: 47-48؛ Harris, 1988: 27-28). این نگاه به‌وضوح با نگاه سوسور که بر اساس آن زبان و معناداری واحدهای آن خودبسنده و مبتنی بر نظم داخل سیستم است، در تمایز و تزاحم است.
همانطور که اشاره شد، ویتگنشتاین متقدم، این باور را پذیرفته بود. از دید او، زبان زمانی واقعی است که گزارشگر امر واقع باشد. در غیر این صورت به عنصری بی‌معنا بدل خواهد شد. او تأکید می‌کرد که فلسفه، متافیزیک، معنای زندگی، مرگ، اشعار و دیگر امور که بیشتر ماهیتی انتزاعی دارند، هرچند اموری هستند بسیار مهم، ذاتاً و ماهیتاً ناگفتنی هستند (مگی، 1377: 539-540). بدین ترتیب ویتگنشتاین متقدم، منادی تئوری تصویری معنا44 بود.
ویتگنشتاین متأخر: اعتقاد به ساحت کاربردی و عرفی زبان و طرح مفهوم بازی‌های زبانی
ویتگنشتاین متأخر از این تئوری نسبتاً صدق‌باورانه در باب واژه‌ها فاصله می‌گیرد و به تئوری برداشت کاربردی از معنا45 نزدیک می‌شود. معنای هر واژه در این تئوری براساس کاربردش در زبان است که مشخص می‌شود. رابطة زبان و واقعیت در این تئوری جدید دقیقاً عکس رابطه‌ای است که او در رسالة منطقی و فلسفی بیان داشته بود. اینک این زبان ماست که واقعیت ما را شکل می‌دهد. برای مثال اینکه ما پدیده‌ای را یک پدیدة واحد ببینیم یا چند پدیده و یا اصلاً آن را پدیدة قابل توصیفی نبینیم، به ساختار زبان ما بازمی‌گردد. زبان، مخزنی از مفاهیم است که جهان خارج را برای انسان معنادار و قابل فهم می‌سازد. به همین دلیل ویتگنشتاین متأخر، زبان را ابزاری در برسازش واقعیت می‌داند. البته واقعیت نه آنگونه که هست، بلکه آنگونه که انسان واجد زبان آن را درک میکند (مگی، 1377: 541).
شباهت خانوادگی
اصلی‌ترین مفهومی که ویتگنشتاین متأخر برای تشریح این سازوکار از آن استفاده میکند، مفهوم شباهت خانوادگی46 است (Mohammadi & Vaezie, 2022: 222-234). پیش از پرداختن به معنای این استعاره در آرای ویتگنشتاین، بیایید ببینیم شباهت خانوادگی چه سنخی دارد. چه زمان می‌گوییم دو نفر اعضای یک خانواده‌اند؟ مسلماً اعضای خانواده، خیلی شبیه به هم نیستند و همچنین شباهت‌های ایشان همیشه ثابت و تطبیقی نیست. برای مثال ممکن است ابروی یک خواهر به ابروی برادری شبیه باشد، ولی خواهر دوم در حالی که هیچ شباهتی به خواهر اول ندارد، دهانی شبیه به برادر داشته باشد. اعضای یک خانواده، خصایص فیزیکی خود را از یک منبع ژنتیکی واحد دریافت می‌کنند که می‌تواند خصایصی بسیار متعدد و متکثر را به هر یک از اعضای خانواده ببخشد (مگی 1377: 544؛ دباغ، 1387: 49-50).
او سپس در تکمیل این مفهوم، مثالی بسیار گویا می‌زند. انسان‌ها به بسیاری از فعالیت‌های خود بازی می‌گویند. اما به‌راستی چه شباهتی میان مصادیقی چنین متفاوت از یک عنوان کلی مثل بازی وجود دارد؟ چه شباهتی بین بازی کامپیوتری، بازی بسکتبال، بازی‌های کلامی مثل مشاعره یا چیستان و نیز بازی و مبارزة کشندة گلادیاتورهای رومی وجود دارد؟ با این حال انسان‌ها به همة این امور، دال «بازی» را اطلاق می‌کنند. ویتگنشتاین می‌گوید بین این مصادیق بسیار متکثر، شباهت خانوادگی وجود دارد. همة آنها، خصایصشان را از مجموعه‌ای وسیع و نیز نامتعین از خصایص گرفته‌اند؛ مانند سرگرم‌کننده بودن، قاعده داشتن، رقابتی بودن و... . اما این به این معنی نیست که همة بازی‌ها در همة این خصایص با هم مشترکند؛ زیرا همة بازی‌ها لزوماً رقابتی یا قاعده‌مند و... نیستند (Freeman‐Core, 2021: 412). اکثر دال‌های زبانی، حتی دال‌هایی مثل خوب و زیبا نیز مانند بازی، چنین حالتی دارند. چه شباهتی بین هوای خوب، غذای خوب، حال خوب و... وجود دارد؟ چه شباهتی میان عمل و نیت زیبا، منظرة زیبا، صورت زیبا و... وجود دارد؟ (مگی، 1377: 542-543).
سؤال اینجاست، حال که دلالت دال‌های زبانی بر امور، چنین سیّال است، چه سازوکاری از شدت این سیالیت میکاهد و به اصابت و اطلاق دال به مدلول مورد ارادة اهالی زبان کمک میکند؟ این بخش دوم آرای ویتگنشتاین را هریس به عرف‌گرایی47 او مرتبط می‌داند. از دید او، محتوای دال‌ها را عرف و قرارداد جمعی اهالی یک زبان مشخص میکند و قادر است مسیر دلالتی را تغییر نیز بدهد. برای مثال اهالی یک جمع، قراردادی وضع کنند که به موجب آن از آن به بعد دال سرد بر گرما دلالت کند و دال گرم بر سرما (Harris, 1988: 50-52).
به دنبال آن او توصیه میکند حال که مرزهای دلالت زبانی، چنین بی‌جوهر و فاقد اصالت است، در درک فرایند دلالت‌ها ما باید به عرصة عملیاتی و عرفی رجوع کنیم. به دیگر سخن باید ببینیم که اهالی یک زبان، هر دال را در دلالت به چه امری به کار می‌برند (دباغ، 1387: 50-51). ویتگنشتاین، به تعبیر و توصیف کریپکی، شرط اظهارپذیری48 را جایگزین شرط صدق49 نموده است (همان: 60). این نظر ویتگنشتاین را می‌توان بسیار سیال‌تر و سهل‌گیرانه‌تر از معیار تمایز درون‌سیستمی دال‌ها در آرای سوسور دانست. زبان در این میان ساختاری نیست که کنشگر فردی و بهویژه جمعی را کاملاً در خود محصور کند. همچنین چندان مرزهای متصلب و تغییرناپذیری نیز ندارد. مهم‌ترین عامل درک یک زبان، نه مطالعة آن، بلکه درگیر شدن50 در آن است. به همین دلیل ویتگنشتاین که خود مدت‌ها معلم دبستان بوده است، طرح مثال‌های عینی را از بهترین ابزار آموزشی در تفهیم دال‌ها و مفاهیم زبانی می‌داند (دباغ، 1387: 52-55). هنجارهای زبان همیشه زمینه‌مند51 هستند. پس باید آنها را در زمینة عملیاتی‌شان رصد کرد (همان: 55).
بازی‌های زبانی
ویتگنشتاین از مثال بازی در تفهیم مفهوم شباهت خانوادگی، استفاده‌های بیشتری نیز میکند. او زبان یا ادبیات یا گفتمان‌های مختلف را به بازی تشبیه میکند و با این تشبیه، ترکیب بازی‌های زبانی را خلق میکند. بازی و زبان هر دو در دو امر با هم شباهت دارند: هر دو قاعده‌مندند و قواعد هر دو را افراد درگیر در آن وضع می‌کنند (مگی، 1377: 45-46). گفتمان‌ها یا زبان‌های مختلف، درست مثل بازی‌های مختلف، قواعد مخصوص به خود را دارند. هر یک قاعده و نیز دال‌های تکراری خاص خود را دارند که سبب می‌شود بتوانیم میان بازی‌های زبانی مختلف قائل به مرز شویم.
هر دال خارج از بازی زبانی خاص خود، معنایی بسیار شناور و نامتعین دارد. بگذارید از بازی شطرنج مثال بزنیم. مهرة شاه در بازی شطرنج در کدام جایگاه‌ها می‌تواند بنشیند؟ در جایگاه‌هایی متعدد و در هر جایگاه معنا و موقعیتی خاص نسبت به دیگر مهره‌ها دارد. دال‌ها خارج از بازی‌های زبانی مشخص، درست مثل یک شطرنجِ بازینشده می‌مانند. هر مهره یا دال در یک شطرنج بازینشده، معنایی نامتعین دارد. اینکه هر بازی زبانی، یک دال را در جایگاهِ چه مهره‌ای از معناداری52 بنشاند، به آن مهره یا دال، معنایی مخصوص به خود می‌دهد. او همچنین تأکید میکند که منطق هر بازی زبانی با دیگر عناصر فعالیت اجتماعی انسان مرتبط است و زبان، ماهیتی وقوعیافته در زمینة اجتماعی و تعاملی بشر دارد (همان: 546).
به نظر می‌رسد که این مفهوم در ادبیات فرکلا، شبیه به تمثیل شطرنج بازینشدة ویتگنشتاین است. هر دال به هر حال معانی بالقوه‌ای دارد. اما این معانی بسیار متعددند. درثانی، بسیار محتمل است که یک دال، بسته به شیوة کاربستش در متن و موقعیت، در معنایی استعاری و یا کنایی53 به کار رود که در این شرایط، مفهوم دال حتی از دامنه معنای بالقوه‌اش نیز خارج شده است. در واقع هر دال درست مانند یک مهرة شطرنج ممکن است در جایگاه‌های متعددی قرار گیرد. هرچند حرکت‌های این دال دارای سطحی از ثبات و محتوای بالقوه است، دقیقاً نمی‌دانیم که کدام مفهوم بالقوه در هر موقعیت، فعال خواهد شد.
نکته‌ای که ویتگنشتاین متأخر در ضدیت با ویتگنشتاین متقدم بر آن تأکید میکند، مسئلة تکثر بازی‌های زبانی است. زبان برای ویتگنشتاین متأخر، هیچ معیار صدق فرازبانی‌ای ندارد. هرچند ما می‌توانیم درباره واقعیت صحبت کنیم، نخست اینکه بازی زبانیِ «واقعیت» تنها یکی از بازی‌های زبانی در میان بی‌شمار بازی زبانی دیگر است. دوم اینکه تفکر و نیز کنش انسان، محصور در حصار زبان است و به همین دلیل هیچ منظر یا پرسپکتیو فرازبانی متصور نیست که در آن به مسئله نگاه کنیم و منکر صدق زبان شویم. البته این به معنای صدق همیشگی زبان نیست. مسئله این است که اصولاً به دلیل نبود این منظر استعلایی و فرازبانی، نه می‌توان مدعی صدق زبان شد و نه کذب آن (مگی، 1377: 548-549).
این انکار معیار صدق عینی و استعلایی را که از ابتدا با منظرگرایی نیچه طرح شده و با تلاش‌های ویتگنشتاین در قالب فلسفة زبان تبیین گردیده، بعدها فوکو نیز بر آن تأکید میکند. فوکو که پیوسته گفتمان و رژیم‌های حقیقت را دارای قدرت و قدرت را دارای عنصر تولیدکننده دانش می‌دانست، بر آن بود که هر رابطة انسانی و گفتمانی، یک رابطة قدرت است. انسان‌ها همیشه محصور در این شبکه‌ها و تعاملات قدرت- گفتمان هستند و از اینرو توان فرارفتن و استعلای از این موقعیت و سخن گفتن از ورای آن را ندارند (Jorgensen & Phillips, 2002: 14).
اما اینکه زبان محور اصلی ادراک بشر است، چه ارتباطی با کنش او دارد؟ بخشی از مبحثی که در آن هستیم، تکثر هستی‌شناختی بود. اگر بپذیریم که کنش انسان، اصلی‌ترین ابژة تحقیق در علوم اجتماعی است و نیز ادراک و تعقل منوط به زبان، اصلی‌ترین موتور کنش اوست، آنگاه می‌توان با احتیاط مدعی شد که وجود تکثر در بازی‌های زبانی به معنی وجود تکثر در عقلانیت و منطقِ کنشِ کنشگران انسانی است.
ویتگنشتاین، قضاوت یک بازی زبانی بر اساسِ منطق بازی زبانی دیگر را کاری از اساس اشتباه می‌داند. برای مثال او از اساس با ترکیب «فرضیة وجود خدا» مخالف است؛ زیرا «فرضیه» دالی متعلق به بازی زبانی علم است و خداوند، مفهوم و دالی متعلق به بازی زبانی دین (مگی، 1377: 555).
صدالبته این‌طور نیست که متن و زبان تنها عنصر هادی کنش‌های بشری باشد. با این حال از آنجا که زبان، عنصر اصلی تفکر بشر محسوب می‌شود، در تمامی محاسبات او، نقشی محوری بازی میکند. اما باید راهی یافت تا زبان را با عناصر عینی‌تر و مادی‌تر درهم آمیخت. این مهم را تحلیلگران گفتمان و بهویژه تحلیلگران انتقادی گفتمان برعهده گرفته‌اند.
هم تلاش‌های سوسور و هم تلاش‌های ویتگنشتاین، تأثیرات عمیقی بر تکوین سنت گفتمان‌پژوهی داشته‌اند. هر دو نخست به قائم بودن تفکر انسان به نظام زبان تأکید دارند و نیز هر دو، البته ویتگنشتاین متأخر، به برساخته بودن ساختارهای زبانی اعتراف می‌کنند. در ادبیات گفتمان‌محور، ما همواره با مسئلة بازنمایی54 مواجهایم و بدین ترتیب زمانی که ابنای بشر از گفتمان‌های مختلف یا ادبیات مختلف برای بازنمایی یک واقعه، ولو واقعة طبیعی استفاده می‌کنند، نه فقط در حال گزارش عینیت آن، که در حال تفسیر و الگویابی در آن نیز هستند. برای مثال واقعه‌ای واحد مثل پدیدة آب و هوایی ال‌نینو و یا زلزله در گفتمان مذهبی می‌تواند به معنای آزمون الهی، در گفتمان علوم طبیعی به عنوان یک توالی از علت‌ها و در گفتمان سیاسی، نشانی از بی‌تدبیری دولت در پیش‌بینی و مهار این وقایع باشد (Jorgensen & Phillips, 2002: 8-10). هر یک از گفتمان‌های یادشده نهتنها دارای استدلال55 خاص خود هستند، بلکه نتایج عملیاتی خاصی نیز دارند. این درک از گفتمان که در ادامه بیشتر درباره آن بحث خواهد شد، به این موضوع می‌پردازد که هر گفتمان یا بازی زبانی، چگونه می‌تواند به‌مثابة کنش گفتاری56، نتایج عملیاتی مختلفی در عرصة سیاسی و مدنی داشته باشد.
با این حال ادبیات گفتمان‌پژوهی و بهویژه سنتی که به پساساختارگرایی شهرت
یافته و در آثار کسانی چون ارنستو لاکلا و شانتال مووف نمود دارد، بیشتر مدیون ویتگنشتاین است تا سوسور. دلیل تأکید ایشان بر وجود گفتمان‌ها یا به بیان ویتگنشتاین، بازی‌های زبانی، متعدد و متکثر است. اما ایشان این پروژة پذیرش تکثر گفتمان را فراتر برده و شیوه‌های تحول گفتمان‌ها با توجه به تحولات عینی محیطی را نیز مدنظر قرار می‌دهند (Jorgensen & Phillips, 2002: 12).
دلالت‌های روش‌شناختی: گفتمان به‌مثابه واحدی وقوعیافته از زبان
تعریف گفتمان
از گفتمان، تعاریف متعددی ارائه شده است. فرکلا، تعریفی موسع و زبان‌شناختی از آن ارائه کرده و بر آن است که گفتمان به‌لحاظ زبانی، واحدی بزرگتر از جمله است. گفتمان می‌تواند یک متن یا یک گفتوگو باشد. در این تعریف، گفتمان ماهیتی دیالوگی و دوطرفه داشته، صرفاً به یک جریان یکطرفه اشاره ندارد، بلکه بر جریان بیان، دریافت، کدگشایی و تفسیر (مصرف متن) و نیز زمینة موقعیتی متن نیز اشاره دارد (Fairclough, 1992: 3). استوبز نیز در ساده‌ترین تعریف، زبان ورای جملهها و عبارات تک‌افتاده را گفتمان می‌داند (فاضلي، 1383: 82). این تعریف موسع بهویژه در بحث روش، بسیار به کار ما خواهد آمد، اما در بحث تعریف تلاش می‌کنیم تا تعاریفی بیشتر معطوف به هدف و کاربرد خاص گفتمان را بیان کنیم که با دستورکار اصلی این پژوهش مرتبط باشد.
گفتمان، واحدی از زبان است که از واحد سنتی در زبان‌شناسی صوری، یعنی کلمات و جملهها، بزرگتر است (آقاگل‌زاده، 1390: 121). از میان دیگر نویسندگان شناختهشده در این عرصه، «سارا میلز» نیز بر همین تعریف تأکید دارد. او بر آن است که هر واحد زبانی بیش از جمله، یا به عبارت دیگر متن را می‌توان گفتمان دانست. همانطور که عناصر یک جمله دارای ارتباط قابل درک با یکدیگر هستند، گفتمان نیز اجزایی دارد که می‌توان روابطشان را کشف کرد (Mills, 2004: 116).
برخی گفتمان را شیوة خاص زبانی که بهواسطة آن در باب جهان سخن می‌گوییم و جهان را درک می‌کنیم می‌دانند (Jorgensen & Phillips, 2002: 1). این تعریف را باید تعریفی مبتنی بر بازنمایی دانست. بدین ترتیب گفتمان، اسباب مشاهده و نه دیدن فیزیکی جهان خارج است. گفتمان در این ساحت از حالت صرفاً زبانی خارج شده، ابعاد هنجاری و نیز نهادی می‌یابد. در بعد نهادی، زمانی که بازنمایی امور با گفتمان پیوسته در طول زمان تکرار می‌شود، از حالت یک کنش کلامی مقطعی به وضعیت یک نهاد باثبات ارتقا می‌یابد. در این ساحت است که گفتمان، بعد هنجاری نیز می‌یابد، بدین ترتیب که مبنای بایستة عمل افراد قرار گرفته، عملاً قدرت مانور ایشان را میکاهد. در این ساحت، گفتمان و کنش عینی کنشگران دارای نوعی هم‌راستایی است. برای مثال زمانی که یک دولت تصمیم می‌گیرد روابط خصمانه‌اش با دولتی دیگر را بهبود بخشد، مجبور است کیفیت بازنمایی خصم در گفتمان حاکم خویش را تغییر دهد، تا تعامل و تنش‌زدایی با دولت مذکور مشروع جلوه نماید (Neumann, 2009: 61-63).
همانطور که در قسمت‌های قبل شرح آن رفت، پیش از چرخش زبان‌شناختی، ما یا با مفروض گرفتنِ یک رابطه قطعی و حتی جوهری یا ذاتی بین دال/ زبان و مدلول یا عینیت و حقیقت مورد دلالت زبان مواجه بودیم و پس از آن نیز با مفروض گرفتن حاکمیت و اصالت تناظر و معیار صدق در زبان مواجه شدیم، امری که ویتگنشتاین متقدّم و پوزیتیویست‌های حلقۀ وین نیز بر آن تأکید داشتند. چرخش زبان‌شناختی، زبان را به یک مسئلة درخور توجه بدل کرد که دارای پویایی خاص خود است. این باور هم در بین ساختارگرایان و هم پساساختارگرایان زبانی تداوم یافت. با این تفاوت که ساختارگرایی سوسوری، سازوکار معنابخشی را ثابت و در بطن سیستم زبان می‌جوید، اما پساساختارگرایی، آن را منعطف و سیال و در ارتباط با پویش‌های اجتماعی و زمینه‌ای می‌جوید. نتیجة این اختلاف برای تعریف ما از گفتمان به‌مثابة زبان وقوعیافته در زمینة اجتماعی57 بسیار حائز اهمیت است. برای سوسور، زبان یک سیستم مستقل از زمینه است؛ اما برای پساساختارگرایان، زبان و زمینة اجتماعی، رابطه‌ای تکوینی با هم دارند و باید پویایی ایشان را در ارجاع مداوم به یکدیگر بررسی کرد و همانطور که زمینة عینی اجتماعی تغییرپذیر است، زبان نیز تغییر میکند (Radford & Radford, 2005: 61).
فوکو: قدرت و گفتمان
اکثر نویسندگان متفق القول‌هستند که فوکو، یکی از بانیان اصلی سنت تحلیل گفتمان است. او فرضیههایی را در باب ساختارهای معرفتی بشر و تأثیر آن در حد زدن و مشخص کردن مرزهای تفکر و کنش ممکن بشر ارائه کرد که تا به امروز در سنت تحلیل گفتمان پابرجاست. عموماً روش‌شناسی فوکو را به دو فاز دیرینه‌شناسی58 و تبارشناسی59 تقسیم می‌کنند.
اگر بخواهیم به طور خلاصه این دو رویکرد روشی را از هم تفکیک کنیم، باید بگوییم که تفاوت بین این دو رویکرد در عاملیتِ عنصر «قدرت» نهفته است. در دیرینه‌شناسی، فوکو صرفاً به دنبال یافتن شباهت‌هایی است که در هر دوره‌ای بین عناصر مختلف یک گفتمان و یا جهان‌بینی یا سازه فکری جمعی وجود دارد. دیرینه‌شناسی، درباره چرایی شکل‌گیری یک نظام معنایی و دلالی، اظهار نظری نکرده، صرفاً به شباهت و اشتراک منطق در این نظام‌های فکری و گفتمانی می‌پردازد. اما در مقابل، فوکو ملهم از نیچه، در طرح مفهوم تبارشناسی به دنبال این است که علت پیدایش روابط معنایی مشخص بین مفاهیم متفاوت در یک گفتمان چیست. همانطور که اشاره شد، او روابط بین مفاهیم در یک نظام گفتمانی را در قامت روابط قدرت و یا ملهم از این روابط می‌بیند (Gutting, 2012, section3: 2).
استفاده فوکو از استعارۀ دیرینه‌شناسی نیز احتمالاً به همین جهت است. همانطور که آثار باستانی متعلق به یک اثر مشترک در یک لایه در زیر خاک نهفته شده‌اند، در دیرینه‌شناسی نیز ما به دنبال کشف اشتراک‌ها و هم‌سطحی‌های معنایی هستیم. پژوهشگر گفتمانی بدون اینکه خود را درگیر چرایی شکل‌گیری نظام‌های معنایی و گفتمانی کند، صرفاً منطق مشترک در این نظام‌ها را واکاوی و توصیف میکند. در مقابل، استعاره تبارشناسی دقیقاً به دنبال کشف تبار و ردپاهای ژنتیکی‌ای است که در روابط قدرت وجود دارد و در خلقت یک نظام گفتمانی نیز آثار خود را برجای گذاشته است. در یک جمع‌بندی کلی می‌توان دیرینه‌شناسی را روشی توصیفی و تبارشناسی را روشی تبیینی دانست. در این بین بزرگترین آموزه‌ای که از دیرینه‌شناسی فوکو می‌توان استنباط نمود، مسئلة گسستگی تاریخ است (بزرگی، 1382: 152).
فوکو بهویژه قدرت را در دنیای مدرن و معاصر، پدیده‌ای تألیفگر می‌داند که با استفاده از گفتمان‌های مختلف، از جمله علم، علاوه بر ارائه بازنمایی‌ای از دنیای واقعی، ملهم از این بازنمایی خاص، روابط قدرت خاصی را بین نهادها و اتباع جامعه برمی‌سازد. اگر قدرت پیشامدرن، بیشتر در کار حذف فیزیکی و جان ستاندن از اتباع بود، قدرت مدرن با خلق این گفتمان‌ها و تحمیل موقعیت‌ها و تألیف الگوهای تعاملی مشخص بین این موقعیت‌ها، تلاش میکند تا هنجارهایی را بر اتباع خود تحمیل کند و در واقع در هر ساحت نهادی‌ای، اعم از برای مثال مدرسه و کارخانه و بیمارستان و زندان و مانند اینها، اتباع جامعه را بهنجار کند60 (Foucault, 1990: 53).
بنابراین تعریف و تحمیل هنجار را می‌توان اصلی‌ترین خصیصة قدرت مدرن از نگاه فوکو دانست. او تأکید میکند که قدرت مدرن برخلاف قدرت سنتی که قدرتی تنبیهی و حذفی بود، شکلی از زیست قدرت61 است. با توجه به مطالب بالا تقریباً مشخص است که فوکو به چه اعتبار از این ترکیب نامأنوس استفاده میکند. قدرت مدرن نه در پی تحمیل مرگ یا درد، که در پی تحمیل شکل خاصی از هنجارمندی به تمام ابعاد زیستی بشر است. خواه این زیست، زیست مدنی و حقوقی باشد، آنچنان که در زندان اعمال می‌شود؛ خواه زیست فیزیولوژیک باشد، آنچنان که در بیمارستان اعمال می‌شود و حتی زیست سلیقه‌ای، آنچنان که در مد و تبلیغات توده‌ای دیده می‌شود. در این بین فوکو تأکید میکند که اصلی‌ترین ابزار قدرت مدرن برای این مهم، علم است. کافی است به علوم مدرن نگاه کنیم. حقوق و جرم‌شناسی، پزشکی مدرن، آمار، جامعه‌شناسی و... همگی در کار تدبیر زیستی انسان، مدخلیت دارند (تاجیک، 1390: 75-78).
بخش مهمی از آموزه‌های تئوریک گفتمان، شامل بحث از جفت قدرت/ دانش است که فوکو مطرح میکند؛ زیرا عملاً هنجارهای هر دوره آنچنان بدیهی می‌نمایند و طبیعی جلوه می‌کنند62 که مرزهای تفکر و کنش قابل پذیرش و عاقلانه را مشخص می‌سازند. بدین اعتبار فوکو معتقد است که انسان نیز تماماً به وسیله گفتمان برساخته می‌شود (سرايي و دیگران، 1387: 88-89).
به دیگر سخن، چیزی که با عنوان علم امروز دارای سیطره است، نه به واسطة صدق عینی و ماهیت کاشفانه‌اش، بلکه به واسطة فواید عملگرایانه‌اش دارای مشروعیت و هژمونی آکادمیک است. علم امروز بیشتر فناوری قدرت است تا صرفاً معرفت و دانش. روابط قدرت و دانش، افراد را طبقه‌بندی میکند. آنها را به مجنون، مجرم، بیمار، فاقد دانش قابل قبول و... تقسیم‌بندی میکند و بر اساس این دسته‌بندی‌اش، شکل خاصی از رابطة قدرت را میان نهادهای مختلف جامعه مثل تیمارستان، زندان، بیمارستان و مدرسه با آنها برقرار می‌سازد. غایت این رابطة قدرت، هنجارمندسازی فرد به‌مثابة ابژة مفعول قدرت است (تاجیک، 1390: 146-153).
در اینجا بد نیست یادآور شویم که تأکیدات فوکو بر این مسئله که گفتمان‌ها حتی وقتی در مواردی مانند گفتمان علم، مدعیِ تناظر با عالم عینی هستند، هم به نوعی محصول روابط قدرت و بازتولیدگر این روابط هستند، چقدر با تأکیدات بهشدت منطقی و اثبات‌گرایانه ویتگنشتاین متقدّم در تضاد بوده، در مقابل چقدر با تأکیدات ویتگنشتاین متأخر دال بر تکثر بازی‌های زبانی و اینکه هر بازی زبانی، قواعد و منطق درونی خودش را دارد، تناسب و هم‌سنخی دارد.
آنچه در اینجا برای ما اهمیت دارد، درک این معناست که «قدرت» چطور روابط مفهومی را در بطن گفتمان‌ها خلق میکند و یا اگر ماجرا را از مسیری معکوس ببینیم، روابط قدرت در عرصه اجتماعی، چطور خود را در بطن گفتمان‌ها منعکس می‌کنند. چهار کارکرد بیانی دال‌ها63 که به واسطة آنها، بیانات و در واقع محتواهای گفتمان‌ها بیان می‌شوند، عبارتند از:
1- ارجاع به ابژه‌ها: دال‌ها، عامل ارجاع و اشارة گفتمان به ابژه‌های خود هستند. این ارجاع، ماهیتی برسازنده دارد. ارجاع در این معنا در واقع نسبت دادن خصایص به امور و در واقع خلق و بافتن آنهاست. مثالش را در گفتمان روان‌شناسی در
خلق مفهوم جنون دیدیم.
2- برسازش سوژه یا خلق موقعیت‌های سوژگی: هر سوژة انسانی در هر گفتمان دارای جایگاهی است. این همان نقشی است که روابط میان افراد مختلف را در نظم‌های گفتمانی مختلف شکل می‌دهد. برای مثال یکی را کشیش و دیگری را معترف و گناهکار معرفی میکند و رابطه‌ای میان ایشان خلق میکند. به واسطة این کارکرد، ما با خلق موقعیت‌های سوژگی مواجه می‌شویم. مسئلة موقعیت سوژگی بهویژه برای فرکلا، بسیار الهام‌بخش بوده است که در ادامة فصل به آن می‌پردازیم.
3- رابطه‌ای که دال‌ها با دیگر دال‌ها برقرار می‌کنند و بدین ترتیب مفاهیم را خلق می‌کنند.
4- رابطه‌ای که قیود تبیینی64 با امور عینی بیرونی برقرار می‌کنند. از دید فوکو، این رابطه مشکل‌ساز است، زیرا هم امور واحد به شیوه‌های مختلف قابل بیان و اشاره‌اند و هم بیانی واحد می‌تواند در ارجاع و اشاره به اموری متعدد به کار رود. اینکه این رابطه چگونه باشد، به استراتژی‌های گفتمانی بازمی‌گردد (Gane, 2013: 41-43).
مفهوم قیود تبیینی بهویژه در تعاملات گفتمانی دوطرفه و برای مثال در تحلیل گفتوگو65 کاربرد دارد. با این حال بخش مهمی از این مبحث به کار ما می‌آید. به طور خلاصه قیود تبیینی مشخص‌کنندة جایگاه دو طرف تعامل گفتمانی هستند. مثال مورد علاقة فوکو، تعامل پزشک و بیمار است. نخست اینکه کدام‌یک از طرفین سخن می‌گوید. برای مثال پزشک به واسطة صلاحیت علمی‌اش در مقام اقتدار نسبت به بیمار قرار دارد. نکتة دوم، جایگاه تعامل است. برای مثال سلطة پزشک بر بیمار تنها در جایگاه‌های درمانی معنا دارد. بسا که همان پزشک در حیطه‌ای دیگر، مثلاً در تاکسی، در مقامی یکسان یا شاید فرودست نسبت به بیمار قرار گیرد. سومین عنصر، همانطور که پیشتر اشاره شد، جایگاهی است که گفتمان برای ابژه‌های مختلف و نیز اعیان و وسایط و رابطة ایشان با سوژه‌ها قائل است. برای مثال ابزار معاینه و درمان، نسبتی با بیمار دارند. این ابزار به شکلی خاص، بیمار را به تابع پزشک بدل می‌کنند. بحث از قیود تبیینی بهویژه برای ما از آن حیث اهمیت دارد که تأثیر گفتمان را از عرصة خلق ابژه‌ها و عناصر ثابت به عرصه تأسیس روابط66 وارد میکند (Foucault, 2009: 55- 59).
مسئلة بازنمایی جهان، رابطه‌ای بسیار وثیق با بازنمایی کنشگران و تعیین کیفیت تعامل میان ایشان دارد. فرکلا ملهم از فوکو، در طرح سه کارکرد گفتمان به این ارتباط می‌پردازد. برای مثال، زمینة اجتماعی که به پزشکان، صلاحیت حرفه‌ای بخشیده، عملاً ایشان را نسبت به بیمارانشان در موضع قدرت و سلطه قرار می‌دهد. از اینرو قیود تبیینی که تعامل پزشک و بیمار را ترتیب می‌دهد، در یکسو به رسوب تدریجی و هژمونی یافتن گفتمان پزشکی آکادمیک و در دیگر سو به پذیرش آن توسط جامعه بازمی‌گردد. از اینرو خود گفتمان‌ها، زمانی که به مقام هژمونیک می‌رسند، فرصت می‌یابند تا زمینة اجتماعی را خلق کرده یا بر آن اثر بگذارند. همین زمینه است که موجب می‌شود پزشک در تعامل با بیمار، توانایی‌های خاصی کسب کند که بیمار در این تعامل فاقد آن است؛ مانند توانایی ایجاد دستور کار برای مکالمه67 (Mills, 2004: 132-135).
نکته دیگری که فرکلا به اهمیت آن در مباحث فوکو اشاره دارد، بحث زمینه یا کانتکست است. البته کانتکست در آن معنا که مورد تأکید فوکو است، هم بر شرایط عینی و پیرامونیِ اجتماعی اشاره دارد و هم به عناصر گفتمانی و مفهومی که لزوماً در خودِ متن مورد بررسی مستقیماً نیامده (و در نتیجه بخشی از متن یا تکست محسوب نمی‌شود) اما در آن نظم گفتمانی، بار معنایی خاصی را به یک دال یا نشانه می‌بخشد. به تأکید فوکو، شیوة تفسیر و کاربست و مدلول‌یابی متون و عناصر گفتمانی مختلف، به زمینه‌های عینی و نیز گفتمانیای که در بطن آن به کار برده می‌شوند، بستگی خواهد داشت. البته تأثیر زمینه بر استعمال و نیز تفسیر و خوانش یک متن یا عناصر گفتمانی همواره با ابهام مواجه بوده، عناصر متعددی را در برمی‌گیرد. مثال فرکلا این است که جنسیت، هویت و طبقة یک زیست‌شناس احتمالاً در محتوای علمیای که در یک کنفرانس دانشگاهی ارائه می‌دهد، تأثیر چندانی ندارد؛ اما برای مثال همین عنصر جنسیت، در بستر تعاملی خانوادگیِ همان زیست‌شناس، واجد تأثیر خواهد بود. از اینرو در ارجاع به پارامتر «زمینه» همواره باید نگاهی منعطف و مخصوص به موردِ خاص
پژوهش داشت (Fairclough, 1992: 47-48).
تحلیل گفتمان نورمن فرکلا
نورمن فرکلا و دیگر چهره‌های سنت تحلیل گفتمان انتقادی68 عمدتاً زبان‌شناسانی هستند که به جای محصور کردن خود در تحلیل صرف زبان‌شناختی، به دنبال بررسی تأثیر و تأثر متقابل زمینه عینی و اجتماعی و بهویژه سیاسی با عرصۀ گفتمانی و زبانی هستند (آقاگل‌زاده، 1390: 119-120). این رویکرد ایشان به‌نوعی تأکیدات میشل فوکو و متفکران پساساختارگرای دیگری همچون لاکلا و مووف در ارتباط متقابل گفتمان و قدرت را مدنظر داشته، در عین حال آموزه‌ها و اعانت‌های زبان‌شناختی بیشتری را به دانشجویان رشته‌های علوم اجتماعی ارائه می‌دهد تا از آنها به‌مثابه ابزار روش‌شناختی در تحلیل گفتمان استفاده کنند.
تأکیدات فرکلا بر رابطه متقابل متن و زمینه مؤید این معناست که متن را باید در بستر و در ارجاع به زمینه، تأویل و تفسیر کرد. فرکلا تأکید میکند که زبان‌شناسی اجتماعی پیش از تحلیل گفتمان انتقادی، این نقد را به زبان‌شناسی ساختارگرای سوسوری وارد ساخت که «بیان» را نه کنشگر فردی و نه ساختار «زبان» که تاحد بسیار زیادی، محیط اجتماعی پیرامونی مقدر می‌سازد (Fairclough, 1993: 62-63). مثالی که فرکلا می‌زند این است که مدلول تروریست و مبارز آزادی‌خواه هر دو یکی است، اما اینکه در دلالت به کسی که سلاح به‌دست می‌گیرد و علیه یک حکومت مستقر می‌ستیزد کدام دال را به کار ببریم به این باز می‌گردد که دال مورد نظر در چه زمینة اجتماعی و در چه فرایند و کنش گفتمانی و توسط چه کارگزاری خلق شود (Fairclough, 1993: 75).
فرکلا، گفتمان را «اسلوب بازنمایی»69 می‌داند. به عبارت دیگر، زمانی که کنش‌های زبانی را در یک بستر اجتماعی به‌مثابه گفتمانی می‌بینیم، باید همیشه در ذهن داشته باشیم که گوینده به‌صراحت یا تلویح، در پی بازنمایی جهان است. فرکلا برای اینکه این کارکرد گفتمان را قابل پژوهش‌تر کند، سه کارکرد متفاوت گفتمان در بازنمایی را از هم تفکیک میکند. این سه کارکرد عبارتند از:
1. کارکرد هویت‌یابانه70: به واسطة این کارکرد، گفتمان، انسان‌ها را در موقعیت‌های سوژگی71 مشخص قرار می‌دهد. برای مثال همانطور که در بخش قبل در مورد تأکیدات فوکو درباره روابط قدرت در قالب‌های گفتمانی می‌گفتیم، به موقعیت‌های سوژگی پزشک و بیمار و رابطه قدرتی که به واسطه گفتمان بالینی بین این دو موقعیت برقرار می‌شود، مثال زدیم.
2. کارکرد تعاملی72: گفتمان پس از تخصیص موقعیت‌های سوژگی به هر یک از اطراف یک تعامل گفتمانی، عملاً سنخ خاصی از تعامل را میان ایشان برقرار میکند.
3. کارکرد معنایی یا ایده‌پردازانه73: که می‌توان آن را کارکرد جهان‌بینانة گفتمان دانست. هر گفتمانی در کنار سوژه‌ها، از اعیان و ابژه‌هایی که به آنها می‌پردازد نیز تعریفی ارائه کرده، روابطی را میان آنها در جهان خارج تبیین میکند (Fairclough, 1993: 64-65).
فرکلا در طرح کارکرد هویت‌یابانه یا تخصیص موقعیت‌های سوژگی به افراد از مفهوم استیضاح74 آلتوسر الهام گرفته است. به تأکید خودش، برای اینکه یک سوژه در مقابل یک ندادهی یا استیضاح پاسخی بدهد و به سوژة متن بدل شود، اول باید قادر به خواندن متن باشد تا درک کند که مورد خطاب قرار گرفته است (Fairclough, 1993: 86-87).
در طرح این بحث، فرکلا تاحدی تحت تأثیر مفهوم قیود تبیینی فوکو نیز بوده است. اینکه جایگاه متقابل افرادی که به واسطة یک گفتمان وارد تعامل با هم شده‌اند چه باشد، به نحوة بازنمایی ایشان در گفتمان بازمی‌گردد. مثال مورد علاقة فرکلا، تعامل پزشک و بیمار است. چون در بطن گفتمان درمان، پزشک دارای موضع مسلط است، از اینرو فرصت طرح موضوع در مکالمه از آن اوست. در مقابل بیمار، موضعی فروتنانه‌تر و سلطه‌پذیرتر در قبال پزشک دارد. در این بین، بیمار که موقعیت تهدیدپذیرتر و تحت سلطه‌تری نسبت به پزشک دارد، به وضوح مجبور به استفاده از استراتژی‌های نزاکتی75 بیشتری است و در واقع اینگونه فرصت قائلیت و فاعلیت بیشتری در اختیار پزشک قرار می‌دهد. فرکلا تأکید میکند که افراد در بطن گفتمان‌ها، شخصیت بومی76 پیدا می‌کنند. به دیگر سخن، گفتار و سلوک گفتمانی ایشان، نمایندة جغرافیای گفتمانیای خواهد بود که در آن قرار گرفته‌اند (Fairclough, 1993: 137-143).
کارکرد دوم یعنی کارکرد ایده‌پردازانه، محیط اجتماعی‌ای را که تعامل طرف‌ها یا سوژه‌های گفتمانی در بطن آن با یکدیگر دست به تعامل می‌زنند، بازنمایی میکند. ناگفته پیداست که در این بازنمایی، تلویحاً دلایل تخصیص موقعیت‌های سوژگی نیز نهفته است. برای مثال هرچند اکثر بیماران، چیزی از علم پزشکی نمی‌دانند، گفتمان بالینی و بیمارستانی این مسئله را برای مراجعان به محیط‌های درمانی، درونی کرده که اطبا نسبت به چگونگی عملکرد بدن انسان و شیوه‌های درمان امراض دارای دانش مکفی هستند. این بازنمایی از محیطِ اجتماعی بالینی را اگر مراجع یا بیمار بپذیرند، خود به خود یک ساختار قدرت گفتمانی ایجاد کرده، دو موقعیت سوژگی درمانگر و درمان‌شونده را در بطن این بازنمایی از محیط اجتماعی و گفتمانی خلق و بین طرفین تقسیم میکند.
کارکرد ایده‌پردازانه گفتمان، بیشتر با عناصر محتوایی در متن محقق می‌شود، زیرا گفتمان در بازنمایی جهان، صراحت بیشتری دارد و در نتیجه می‌توان عناصر مختلف این بازنمایی را با کاربست روش‌های زبان‌شناسانه بررسی کرد؛ عناصری مانند: معنایابی کلمات77، واژگان‌گزینی78 و نیز استعاره79. پرداختن به جزئیات این ابزار روش‌شناختی در حوصله این مقاله نیست، اما این ابزار به تدقیق در کتاب فرکلا (1993) ذکر شده‌اند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
این مقاله با اشاراتی به تقابل جوهرگرایی و چرخش زبان‌شناختی آغاز شد. توضیح دادیم که چگونه کسانی مانند سوسور و ویتگنشتاین علیه صدقِ عینی و اطلاق جوهری و اصیل دال‌ها بر مدلول‌ها، ادعاهایی طرح نمودند. بحث سوسور از آن جهت برای ما اهمیت دارد که به روابط درونی سیستم زبان می‌پردازد. هرچند نظریههای تحلیل گفتمان و نیز روش‌های منبعث از این نظریهها، بیشتر بر پساساختارگرایی در زبان‌شناسی استوار است تا ساختارگرایی سوسوری، با این حال تأکید او بر رابطه درونی دال‌ها در بطن سیستم زبان، برای ما جنبة کاربردی دارد.
همچنین طبق دو آموزة اصلی از تطورات زبانی ویتگنشتاین، مسئلة بازی‌های زبانی و تأکید بر منطق مخصوص به خود هر بازی زبانی در تشریح و تبیین انقطاع گفتمانی مشهود میان هر گفتمان سیاسی قابلیت بهره‌برداری دارد.
هرچند سنت پساساختارگرایی، محدود به فوکو نشده و بزرگانی چون دریدا، بارت، دلوز، لیوتار، بودریار، لاکلا و مووف و بسیاری دیگر را نیز شامل می‌شود، با این حال در این مقاله برای حفظ اختصار تلاش شد تا میشل فوکو به عنوان یکی از تأثیرگذار‌ترین چهره‌ها بر تکوین روش‌شناسی تحلیل گفتمان انتقادی به صورت مختصر معرفی شود. اشاره شد که فوکو بهویژه در پروژه تبارشناسی خود تلاش میکند تا نقش و تأثیر قدرت را بر شکل‌گیری گفتمان‌ها و رژیم‌های حقیقت و بازنمایی‌هایی که از جهان اجتماعی ارائه می‌شود، مورد مداقه قرار دهد.
در نهایت در بخش بعد به اصلی‌ترین چهرۀ رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی یعنی نورمن فرکلا اشاره کردیم. هرچند پرداختن به جزئیات روش‌شناسیِ عمدتاً زبانی فرکلا در تحلیل گفتمان مقدور نبود، توضیح دادیم که فرکلا، هر رویه گفتمانی را برحسب کارکردی که در بازنمایی دارد، به سه کارکرد تقسیم میکند: ایده‌پردازی یا بازنمایی جهانی که تعامل گفتمانی در بطن آن انجام می‌شود؛ بازنمایی موقعیت‌های سوژگی که لاجرم و بر اساس قاموس بازنماییشده این عرصه تعامل با یکدیگر رابطه قدرتی برقرار می‌کنند و در نهایت بازنمایی سنخ خاصی از منطق تعامل میان این موقعیت‌های سوژگی.
منابع
آقاگل‌زاده، فردوس (1390) تحلیل گفتمان انتقادی، تهران، علمی و فرهنگی.
بزرگی، وحید (1382) دیدگاه‌های جدید در روابط بینالملل، تهران، نشرنی.
تاجیک، محمدرضا (1390) پساسیاست؛ نظریه و روش، تهران، نشرنی.
دباغ، سروش (1387) سکوت و معنا؛ جستارهایی در فلسفه ویتگنشتاین، تهران، صراط.
سرايي، حسن و دیگران (1387) «روش کیفی در مطالعات اجتماعی با تأکید بر روش تحلیل گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، پژوهشنامه علوم اجتماعی، سال دوم، شماره سوم، صص 83-106.
فاضلی، محمد (1383) «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی، شماره 14، صص 81-107.
مگی، برایان (1377) فلاسفه بزرگ: آشنایی با فلاسفه غرب، ترجمه عزت‌الله فولادوند، تهران، خوارزمی.
ونت، الکساندر (1386) نظریه اجتماعی سیاست بینالملل، ترجمه حمیرا مشیرزاده، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
Akmaljonovna, Zukhro Akbarova, and Abdullazizova Rokhatoy Usmonalievna (2022) Analysis of Views on The Formation of The Linguistic Landscape of The World. Anglisticum. Journal of The Association-Institute for English Language And American Studies, 11(1), 11-18.
Biletzki, A. & Matar, A. (2011) Ludwig Wittgenstein. In: E. N. Zalta (Ed.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2011 Edition). http://plato.stanford.edu/archives/sum2011/entries/wittgenstein/
De Saussure, Ferdinand. (1959) Course in general linguistics, trans. Wade Baskin.
Fairclough, Norman (1992) Discourse and Text: Linguistic and Intertextual Analysis within Discourse Analysis. In Discourse & Society (Vol. 3, Issue 2, pp. 193–217).
------------------------ (1993) Discourse and social change, Cambridge: Polity Press
Foucault, M. (1990) The History of Sexuality: An Introduction. Knopf Doubleday Publishing Group.
----------------------- (2009) History of Madness. Trans. J. Khalfa. New York: Routledge.
Freeman‐Core, Charles (2021) Wittgenstein and Meaning. Philosophical Investigations, 44(4), 403-425.
Gane, M. (2013) Towards a Critique of Foucault: Foucault, Lacan and the Question of Ethics. Routledge.
Gutting, Gary (2012) Michel Foucault in The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.). Retrieved from: http://plato.stanford.edu/archives/fall2012/entries/foucault in 4/25/ 2013
Harris, Roy (1988) Language, Saussure and Wittgenstein: How to play games with words. Psychology Press.
Jørgensen, M. W., & Phillips, L. J. (2002). Discourse Analysis as Theory and Method. SAGE.
Mills, Sara (2004) discourse, London: Routledge
Mohammadi, Mahdi, and Asghar Vaezie (2022) A Critical Study of Two Conceptions of Wittgenstein’s “Family Resemblance”. Journal of Philosophical Investigations, 16(41), 222-241.
Neumann, Iver B (2009) ‘Discourse Analysis’ in Audie Klotz and Deepa Prakash: qualitative methods in international relations: a pluralist guide, pp 61- 77, London: Palgrave Mcmillan.
P. Wolf, Michael (2009) Philosophy of Language in The Internet Encyclopedia of Philosophy, retrieved from: http://http://www.iep.utm.edu/lang-phi in 2/2/2023.
Radford, Gary P., and Marie L. Radford (2005). Structuralism, post‐structuralism, and the library: de Saussure and Foucault. Journal of documentation, 61(1), 60-78.
Reynolds, Jack (2023) Jacques Derrida in The Internet Encyclopedia of Philosophy. Retrieved from: http://www.iep.utm.edu/derrida in 3/18/2023
Sayer, Andrew (1999) Realism and social science. Realism and social science, 1-224.
Swoyer, C. (2010) The linguistic relativity hypothesis. E. N. Zalta, ed. Stanford Encyclopedia of Philosophy, Winter 2010 ed. http://plato.stanford.edu/entries/relativism/supplement2
[1] * نویسنده مسئول: استادیار گروه حقوق عمومی و بینالملل دانشگاه شیراز، ایران salehi.0306@gmail.com
[2] ** دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه شیراز، ایران soroosh.arya@gmail.com
[3] . linguistic turn
[4] . essentialism
[5] . essence
[6] . accident
[7] . contingent
[8] . ontology
[9] . epistemology
[10] . irrelevant
[11] . Alexander Wendt
[12] . egoism
[13] . abstraction
[14] . grounded theory
[15] . Ferdinand de Saussure
[16] . Ludwig Wittgenstein
[17] . given, granted
[18] . medium of conceptualization
[19] . problematize
[20] . transcendentalism
[21] . Cours de linguistique générale or Course in General Linguistics
[22] . recto and verso
[23] . The Arbitrary Nature of the Sign
[24] . collective behavior or convention
[25] . gesture
[26] . semiotics or semiology
[27] . floating and empty signifier
[28] . Onomatopoeic
[29] . phonetic evolution
[30] . genesis
[31] . langue
[32] . parole
[33] . difference
[34] . diachronic
[35] . synchronic
[36] . antagonistic
[37] . convention
[38] . volition
[39] . pattern making
[40] . Tractatus Logico-Philosophicus
[41] . Philosophical Investigations
[42] . affections or impressions of the soul
[43] . nomenclaturistic
[44] . Picture theory of meaning
[45] . use conception of meaning
[46] . family resemblance
[47] . conventionalism
[48] . assertability condition
[49] . truth condition
[50] . engagement
[51] . context dependent
[52] . significance
[53] . ironic
[54] . representation
[55] . argumentation
[56] . speech act
[57] . Context
[58] . archeology
[59] . genealogy
[60] . Normalization
[61] . biopower
[62] . naturalization
[63] . Sign/Signifier
[64] . enunciative modalities
[65] . conversation analysis
[66] . establishment of a relation
[67] . turn taking
[68] . Critical Discourse Analysis (CDA)
[69] . Mode of Representation
[70] . Identity
[71] . Subjective Positions
[72] . Relational
[73] . Ideational
[74] . Interpellation
[75] . politeness strategies
[76] . Ethos
[77] . word meaning
[78] . wording or lexicalization
[79] . metaphor
