سیر تاریخی تحول معنای فلسفه از یونان باستان تا ملاصدرا؛ نقش تمرینهای معنوی در امکان تبیین فلسفة ملاصدرا با رویکرد پی‌یر آدو
محورهای موضوعی : تحلیل و تقریرهای نو از مکاتب و مقاطع تاریخی فلسفه اسلامی
مجید پیرحسینلو
1
,
طاهره کمالی زاده
2
,
سيدمصطفي شهرآييني
3
1 - دانشجوی دکتری حکمت متعالیه، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران
2 - دانشیار فلسفه اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران
3 - دانشیار فلسفه، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران
کلید واژه: فلسفه چونان راه زندگی, ملاصدرا, پی‌یر آدو, توماس آکوئیناس, تمرینهای معنوی, متیو کروگر,
چکیده مقاله :
پی‌یر آدو، فیلسوف فرانسوی، فلسفة یونان باستان را «چونان راهی برای زندگی» میبیند. او نظری مثبت به فلسفه‌های مَدرَسی مسیحی ندارد و ظهور مسیحیت را عامل اصلی سقوط فلسفه از جایگاه اصلی خویش در مقام راهی برای زندگی میداند؛ ازهمینرو، با این رویکرد امکان تبیین و بررسی فلسفه‌های مدرسی و اندیشة نمایندگان مهم آن، بویژه توماس آکوئیناس، و همچنین سایر فلسفه‌های ملتزم به دین، مانند فلسفة ملاصدرا را مورد تردید جدی قرار میدهد. مسئلة مقاله حاضر، بررسی امکان تبیین فلسفة ملاصدرا در مقام راهی برای زندگی بر مبنایِ رویکرد پی‌یر آدو به فلسفه است. پیش از این، متیو کروگر در مطالعة خویش دربارة فلسفة توماس آکوئیناس، نشان داده است که فهم آدو از فلسفة آکوئیناس درست و دقیق نبوده و اگر این فلسفه را درست بفهمیم، امکان تبیین آن در مقام راهی برای زندگی بر مبنای رویکرد آدو به فلسفة یونان باستان، هیچ مانعی ندارد. کروگر با پیش‌نهادن ادله‌یی همچون عدم فهم درست آدو از تفکر آکوئیناس و ناهمدلی او با سنت توماسی، همچنین اهتمام توماس به زندگی معنوی و وجود تمرینهای معنوی در فلسفة او، سخن آدو را بچالش کشیده است. ما در این مقاله، نخست دلایل کروگر را می‌آوریم و در ادامه با بیان شواهدی مشابه از آثار ملاصدرا، میکوشیم امکان تبیین فلسفة ملاصدرا را نیز در مقام «راهی برای زندگی» بر مبنای رویکرد آدو، نشان دهیم. نتیجة این پژوهش ـ‌بپیروی از کروگر‌ـ اینست که دست‌کم از باب مقولة تمرینهای معنوی ـ‌که آدو آن را از ارکان نظریة فلسفه چونان راه زندگی، میداندـ میتوان فلسفة ملاصدرا را نیز راهی برای زندگی تفسیر کرد. نوآوری این مقاله اینجاست که به اثبات امکان انجام چنین پژوهشی، همراه با وفاداری به کلیت نظریۀ آدو ـ که ظاهراً در پژوهشهای پیشین، مفروض انگاشته شده بود‌ـ میپردازد.
Pierre Hadot, the French Philosopher, considers ancient Greek philosophy as “a way of life”. He has no positive view of Scholastic Christian philosophies and believes that the rise of Christianity was the main reason behind the fall of philosophy from its main place as a way of life. Accordingly, he seriously questions the possibility of explaining and investigating Scholastic philosophies and their most important representatives, particularly Thomas Aquinas, and other religion-based-philosophies, such as Sadrian philosophy. The present paper explores the possibility of explaining Mullā Ṣadrā’s philosophy as a way of life based on Pierre Hadot’s approach to philosophy. Previously, in his study of Aquinas’ philosophy, Matthew Kruger stated that Hadot’s perception of Aquinas’ philosophy was incorrect and inaccurate while, if it is understood correctly, it is possible to explain it as a way of life based on Hadot’s approach to ancient Greek philosophy. Kruger has challenged Hadot’s view by resorting to some arguments such as Hadot’s incorrect perception of Aquinas’ philosophy and his disagreement with Thomasian tradition, Thomas’ attention to spiritual life, and presence of spiritual practice in his philosophy. In this paper, the authors initially present Kruger’s arguments and then, by providing some similar proofs from Mullā Ṣadrā’s works, try to elucidate the possibility of explaining Mullā Ṣadrā’s philosophy as a way of life based on Hadot’s approach. Following Kruger, they conclude that, at least regarding spiritual practices, which Hadot considers as one of the pillars of the theory of philosophy as a way of life, Mullā Ṣadrā’s philosophy can also be interpreted as a way of life. The novelty of this paper lies in the fact that it aims to demonstrate the possibility of such a research while being loyal to Hadot’s general theory, which was apparently considered to be a presupposition in the past.
قرآن کریم.
نهج البلاغه.
آدو، پی‌یر (1382) فلسفه باستانی چیست؟، ترجمۀ عباس باقری، تهران: علم.
آشتیانی، سیدجلال‌الدین (۱۳۸۲) «مقدمه» در ملاصدرا، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
آملی، محمدتقی (بی‌تا) درر الفوائد، ج2، قم: اسماعيليان.
ابنسینا (۱۳۸۱) الاشارات و التنبیهات، تصحیح مجتبی زارعی، قم: بوستان کتاب.
ابنسینا (۱۳۸۵) الالهیات من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسنزاده آملی، قم: بوستان کتاب.
ارسطو (۱۳۸۵) اخلاق نیکوماخوس، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
اولیری، دلیسی اونز (۱۳۷۴) انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ترجمۀ احمد آرام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
بویلستون، نیکولاس جان (۱۳۹۰) نظریۀ تجرد نفس و جایگاه آن در فلسفۀ افضل‌الدین کاشانی (در پرتو الگوی فلسفه بمثابه مشی زندگی)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.
بهرامی قصرچمی، خلیل؛ ناجی اصفهانی، حامد (۱۳۷۹) «زندگینامه عارف الهی آقا محمدرضا قمشه‌ای»، در مجموعه آثار حکیم صهبا؛ عارف الهی، آقا محمدرضا قمشه‌ای، اصفهان: کانون پژوهش، ص224ـ13.
پرویزی، مهدی (1392) فلسفۀ اسلامی (طرح درسهایی برای آموزش به کودکان)، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
توفیقی، حسین (۱۳۹۱) «مقدمه مترجم»، در آگوستین، شهر خدا، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
جهانگیری، محسن (۱۳۸۱) «مقدمه مصحح»، در ملاصدرا، کسر اصنام الجاهلیة، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
رحمانی، منصوره؛ فرامرز قراملکی، احد؛ کاکایی، قاسم (۱۳۹۶) «انگاره ملاصدرا از فلسفه»، خردنامه صدرا، شمارۀ 88، ص74ـ61.
ژیلسون، اتین (۱۳۹۵) تاریخ فلسفه مسیحی در قرون وسطا، ترجمۀ رضا گندمی نصرآبادی، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
سبزواری، ملاهادی (۱۳۸۴) شرح المنظومه، ج1، تصحیح حسن حسنزاده آملی، تحقیق مسعود طالبی، تهران: نشر ناب.
شیخ بهایی، محمدبن‌حسین (۱۳۶۱) دیوان کامل شیخ بهائی شامل اشعار و آثار فارسی، تهران: چکامه.
صائب، محمدعلی (۱۳۶۴) دیوان صائب تبریزی، ج1، تصحیح محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.
عبودیت، عبدالرسول (۱۳۸۶) درآمدی به نظام حکمت صدرائی، ج2، تهران: سمت.
علیزمانی، امیرعباس؛ رستاخیز قصرالدشتی، زهرا (1395) «بازخوانی حكمت اشراق سهروردی در پرتو الگوی فلسفی پی‌ير آدو؛ فلسفه بمثابه روش زندگی» تاریخ فلسفه، شمارۀ ۲۵، ص96ـ77.
علیزمانی، امیرعباس؛ رستاخیز قصرالدشتی، زهرا (1396) «بررسی ارتباط علم (نظر) و عمل در حکمت اشراق سهروردی بر اساس مدل فلسفه بمثابه روش زندگی پی‌یر آدو»، پژوهشهای فلسفی‌کلامی، شمارۀ ۷۴، ص88ـ۶۷.
فخری، ماجد (۱۳۷۲) سیر فلسفه در جهان اسلام، ترجمۀ نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
فلاحی، اسدالله (1389) «امتناع برهان صدیقین بدون پیش‌فرض فلسفی در منطق جدید»، فلسفه دین، سال 7، شمارۀ 6، ص95ـ71.
فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی (۱۳۸۷) مجموعه رسائل (فیض)، ج1، تصحیح بهراد جعفری، تهران: مدرسه عالی شهید مطهری.
قاضی نعمان، نعمان‌بن محمد (۱۳۸۳) دعائم الإسلام، ج1، تحقیق آصف فیضی، قاهره: دارالمعارف.
قربانی، رحیم (۱۳۸۶) «حکمت و تزکیه نفس و رابطه آنها در حکمت متعالیه»، معرفت فلسفی، سال 16، شمارۀ 4، ص156ـ119.
کاپلستون، فردریک چارلز (۱۳۸۵) تاریخ فلسفه، ج 1، ترجمۀ سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران: علمی و فرهنگی.
کاپلستون، فردریک چارلز (1387) دیباچه‌ای بر فلسفه قرون وسطی، ترجمۀ مسعود علیا، تهران: ققنوس.
کلینی، محمدبن‌یعقوب (۱۳۹۲) الکافی، تصحیح محمدحسین درایتی، قم: دارالحدیث.
مجلسی، محمدباقر (1403ق) بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ملاصدرا (۱۳۷۸) رسالة فی الحدوث (حدوث العالم)، تصحیح و تحقیق حسین موسویان، تهران: بنياد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۱الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۱ب) رساله سه اصل، تصحیح و تحقیق سیدحسین نصر، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۱ج) المبدأ و المعاد، تصحیح محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۱د) کسر اصنام الجاهلیة، تصحیح و تحقیق محسن جهانگیری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۲الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۲ب) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۳الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق علی‌اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۳ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۳ج) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۴) شرح الاصول من الکافی، ج1، تصحیح و تحقیق رضا استادی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۵الف) الشواهد الربوبیه، ترجمۀ جواد مصلح، تهران: سروش.
ملاصدرا (۱۳۸۵ب) شرح‌الاصول من الکافی، ج2، تصحیح و تحقیق سیدمهدی رجایی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۶) مفاتیح‌الغیب، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۹الف) تفسیر القرآن الکریم، ج1، تصحیح و تحقیق محمد خواجوی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۹ب) تفسیر القرآن الکریم، ج8، تصحیح و تحقیق سیدصدرالدین طاهری و محمدهادی معرفت، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۹ج) تفسیر القرآن الکریم، ج6، تصحیح و تحقیق محسن پیشوایی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
موحد، ضیاء (۱۳۸۹) «از ارسطو تا گودل»، مجموعه مقاله‌های فلسفی‌‌ـ‌منطقی، تهران: هرمس.
نجفی افرا، مهدی (۱۳۸۳) «معاد جسمانی از دیدگاه ابنسینا و ملاصدرا» برهان و عرفان، شمارۀ 4، ص198ـ181.
نصر، سیدحسین (۱۳۴۱) «هرمس و نوشته‌های هرمسی در جهان اسلامی»، نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال 10، شمارۀ 2، ص173ـ140.
نصر، سیدحسین (۱۳۸۱) «مقدمه»، در ملاصدرا، رساله سه اصل، تصحیح و تحقیق سیدحسین نصر، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
نصر، سیدحسین؛ لیمن، اولیور (ویراستاران) (۱۳۸۳) تاریخ فلسفه اسلامی، ج1، ترجمۀ جمعی از استادان فلسفه، تهران: حکمت.
همایی، جلال‌الدین (۱۳۸۶) «مقدمه استاد جلال‌الدین همایی»، شرح رسالۀ المشاعر ملاصدرا، قم: بوستان کتاب.
Davidson, A. I. (1999). Introduction: Pierre Hadot and the Spiritual Phenomenon of Ancient Philosophy. in Philosophy as a way of life: spiritual exercises from Socrates to Foucault. Malden, MA: Blackwell.
Hadot, P. (1999). Philosophy as a way of life: spiritual exercises from Socrates to Foucault. A. I. Davidson & M. Chase (eds.). Malden, MA: Blackwell.
Hadot, P. (2004). What is ancient philosophy?. trans. by M. Chase. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University.
Hadot, P. (2009). The present alone is our happiness: conversations with Jeannie Carlier and Arnold I. Davidson. trans. by M. Djaballah. Stanford, Calif: Stanford University Press.
Jones, L.; Eliade, M. & Adams, C. J. (eds.) (2005). Encyclopedia of Religion. Detroit: Macmillan.
Kruger, M. (2017). Aquinas, Hadot, and Spiritual Exercises. New Blackfriars, vol. 98, no. 1076, pp. 414-426; https://doi.org/10.1111/nbfr.12053.
Rizvi, S. H. (2013). Approaching Islamic Philosophical Texts (Reading Mulla Sadra Shirazi with Pierre Hadot). in Philosophy as a way of life: ancients and moderns: essays in honor of Pierre Hadot. Malden, MA: Blackwell, pp. 132-147.
