نقد و تحلیل مؤلفه‌های پستمدرنیستی در رمان «بند محکومین»
محورهای موضوعی : نقد و نظریه ادبیساسان فضلی 1 , ناصر نیکوبخت 2 , ابراهیم خدایار 3 , زینب صابرپور 4
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، ایران
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، ایران
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران
4 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران
کلید واژه: پستمدرنیسم, رمان معاصر, کیهان خانجانی, ادبیات پسامدرن و رمان بند محکومین.,
چکیده مقاله :
ادبیات پستمدرن، جریانی جهانی است که در ادبیات فارسی نیز بازتاب یافته است. پستمدرنیسم بر آرای پساساختارگرایان استوار است و هرگونه شناخت و تحلیل این واژه از تدقیق در آرای پساساختارگرایان حاصل می‌شود. نوع شعر و داستان با توجه به ظرفیت و محتوای خود، پذیرای نشانه‌های پستمدرن هستند. رمان «بند محکومین» اثر کیهان خانجانی از جمله رمان‌هایی است که می‌توان خوانشی پستمدرنیستی از آن عرضه کرد. انتخاب این رمان به دلیل نمود بارز عناصری مانند چندصدایی، فراواقعیت و جریان سیال ذهن است که آن را به نمونه‌ای شاخص از ادبیات پستمدرن فارسی تبدیل میکند. با توجه به اینکه رمان «بند محکومین» از رمان‌های متأخر است، می‌توان ضمن تحلیل جنبه‌های پستمدرنیستی متن، به جایگاه این نظریه در سال‌های اخیر و افتراق آن با رمان‌های پیشگام رسید. هدف این پژوهش آن است که با روش توصیفی-تحلیلی، پس از شناخت مؤلفه‌های برجسته و مشترک پستمدرن در نگاه نظریه‌پردازان آن، این رمان را نقد و تحلیل کند. یافتههای پژوهش نشان می‌دهد که عناصر و مؤلفه‌های برجسته در رمان یادشده عبارتند از: نگرش هستی‌شناسانه، آیرونی، درهم‌آمیزی، فراواقعیت، کش دادن اغراق‌آمیز تصویرپردازی، برهم زدن نظم و روال‌های جامعه، نظام چندصدایی و چندروایتی، بازی، تکرارهای نامتعارف، دو وجهی یا چند وجهی بودن و جریان سیال ذهن.
Critique and Analysis of Postmodern Elements
in the Novel Band-e Mahkoumin
Sasan Fazli*
Naser Nikobakht**
Ebrahim Khodayar***
Zeinab Saberpour****
Postmodern literature is a global movement that has also influenced Persian literature. Postmodernism is rooted in the ideas of post-structuralists, and any understanding and analysis of this concept stems from a thorough examination of post-structuralist theories. Poetry and fiction, depending on their capacity and content, are receptive to postmodern features. Band-e Mahkoumin, a novel by Keyhan Khanjani, is one of the works that can be interpreted through a postmodern lens. This novel was chosen due to its prominent elements such as polyphony, hyperreality, and stream of consciousness, which make it a significant example of Persian postmodern literature. Since Band-e Mahkoumin is a relatively recent novel, analyzing it through a postmodern perspective can help assess the status of this theory in recent years and distinguish its characteristics from earlier pioneering novels. The objective of this study is to critique and analyze the novel using a descriptive-analytical method. After identifying the key and shared postmodern elements as defined by theorists, the study examines their application in this novel. The research findings indicate that the prominent elements in the novel include ontological perspective, irony, narrative interweaving, hyperreality, exaggerated imagery, disruption of social order, polyphonic and multi-narrative structure, playfulness, unconventional repetition, dual or multi-dimensional themes, and stream of consciousness.
Keywords: Postmodernism, Contemporary Novel, Keyhan Khanjani, Postmodern Literature, Band-e Mahkoumin.
Extended Abstract
Postmodernism is characterized by prominent features and elements that have led to its recognition and the establishment of its intellectual movement within artistic, philosophical, and literary works. A postmodernist reading of contemporary Persian novels and the application of postmodern components to such works, while aiding in the understanding of the textual world, can also provide a chronological approach to the emergence, peak, and decline of this theory in recent decades. This study seeks to identify the ontological content of the novel Band-e Mahkoumin (The Convicts' Ward), alongside other techniques specific to this literary style, to facilitate the reader’s comprehension of its postmodern world.
To date, no research has been conducted on analyzing and identifying the postmodern components of Band-e Mahkoumin. However, numerous books, academic articles, and dissertations have explored postmodernism in fiction. The most well-known definition of postmodernism, which aligns with poststructuralist views, belongs to Jean-François Lyotard: "Metanarratives are the foundation of social stability and order." Postmodernism fundamentally involves skepticism and disbelief toward metanarratives. From this perspective, postmodernism is a multifaceted movement that expresses its dissatisfaction with knowledge and beliefs that claim universality.
The most common characteristics of postmodern fiction include:
- A nonlinear beginning, fragmented and seemingly unrelated timelines, and an open-ended conclusion.
- Discontinuity and lack of coherence.
- Repetition and minimalism.
- Breaking conventional storytelling rules.
- Genre diversity.
- A polyphonic narrative structure.
- Disorder in event narration and the dissolution of the concept of time.
- Rejection of logical boundaries.
- Absence of heroism and intrinsic lyricism.
- A focus on urban life and the post-industrial world.
- Disrupting and suspending the storyline.
- Emphasizing narrative and individuality.
- Relativism and existential instability.
- Fragmentation, dispersion, and fluidity.
- Ambiguity and uncertainty.
- The use of metaphor and irony.
- Rejection of essentialism and fundamentalism.
Postmodern Components in Band-e Mahkoumin
- Ontological Content
In Band-e Mahkoumin, extensive analysis and reflection on existence, identity, and the lives of both major and minor characters shape the novel’s textual foundation, presenting perspectives on life, the world, and everyday existence. This exploration does not delve into highly complex philosophical debates but rather examines the thoughts and beliefs that ordinary people hold about life, themselves, and their surroundings.
- Irony
Irony, an artistic and rhetorical device that highlights contradictions between appearance and reality, expectation and actuality, is a key element in the novel. The narrative voice in Band-e Mahkoumin carries a subtle, humorous tone. Postmodern works often avoid definitive conclusions, making resolved endings a subject of mockery. Satirical expressions and ironic remarks further emphasize this tone, ridiculing conventional wisdom and traditional beliefs.
- Polyphony and Multiple Narratives
This technique, common in postmodern and experimental novels, avoids reliance on a single, straightforward narrative, instead creating a layered and complex reading experience. Key aspects of this technique include:
- Multiplicity of narratives and perspectives on history.
- Flashbacks and temporal disjunctions.
- The role of polyphony in adding semantic complexity.
- The integration of subplots and minor events with the main narrative.
- The effect on the reader’s interpretation.
- Narrative Interweaving
Narrative interweaving, a postmodern technique in which multiple concepts, genres, or storylines merge to create a multi-layered and intricate structure, is evident in Band-e Mahkoumin. A prime example is the tale of "Shah Damagh", where the author interconnects past events with the novel’s central storyline, merging seemingly unrelated elements into a cohesive narrative.
- Hyperreality
Hyperreality, a key postmodern characteristic, intentionally blurs the boundaries between reality and fiction. In Band-e Mahkoumin, this is evident in the scene where "a girl is thrown into the Convicts' Ward." The novel critiques social and psychological realities by questioning the nature of truth. Implicitly, the story suggests that absolute truth does not exist, highlighting humanity’s inability to fully grasp complex and multi-dimensional realities.
- Exaggerated Descriptive Imagery
Some parts of the novel blend imagination and atmospheric construction to the extent that the narrative takes on a hallucinatory or dreamlike quality. The protagonist perceives inanimate objects as living entities and vividly describes them. Initially, the narration is highly realistic, but gradually, it moves away from concrete reality. The novel's extensive use of imagery, especially in character descriptions, employs hyperbolic comparisons and elaborate metaphors.
- Playfulness
Postmodern novels frequently utilize linguistic playfulness to disrupt traditional narrative structures. In Band-e Mahkoumin, this linguistic play is particularly evident in the speech patterns of the character "Uncle Wazir", who struggles to pronounce the letter "Q" in the word Agha (Sir). This deliberate linguistic distortion not only adds a comedic effect but also symbolizes a break from social and linguistic norms, reflecting the character’s inability to conform to formal speech structures.
- Disrupting Social Order and Norms
A defining feature of postmodern fiction is the presence of characters who consciously deviate from social norms. These characters often serve as symbols of rebellion against societal structures. In Band-e Mahkoumin, the protagonists challenge legal and institutional frameworks, embodying societal disorder. Phrases like "Is murder even a crime? This is the end of the road", and "A prison sentence of under five years is a waste of time" illustrate the chaos and moral ambiguity pervading both the prison system and the broader social order.
- Unconventional Repetition
Postmodern repetition differs from traditional literary repetition techniques like alliteration. Instead, it involves the excessive and unconventional repetition of words or sounds in ways that make them appear unnatural or disjointed. An example in Band-e Mahkoumin is the repeated mention of the prisoner’s name "Siasiasia," which demonstrates an unconventional pattern of consonant and vowel repetition.
- Duality or Multiplicity of Themes
The novel presents multiple, sometimes contradictory themes, shifting between different emotions, tones, and subject matters. This duality manifests in both the narrative’s subject matter and the characters' dialogues, which mix formal narration with colloquial, marketplace, and regional dialects, creating a polyphonic effect.
- Stream of Consciousness
This technique, shared between modernist and postmodernist literature, is a prominent feature of Band-e Mahkoumin. The novel begins in the present, but after the climax, fifteen past narratives are introduced, with each character’s history interwoven into the ongoing events. The lack of linear time and the frequent transition between past and present exemplify the fluidity of consciousness. The novel also employs informal and unstructured language, reflecting the characters' raw and instinctive thought processes.
Conclusion
This study examines the postmodern elements in Band-e Mahkoumin by Keyhan Khanjani and analyzes its place in contemporary Persian fiction. The findings reveal that by employing various postmodern techniques, the novel serves as both a prominent example of this literary movement and a key text for understanding modern Persian literary evolution.
By blending modern and postmodern elements, Band-e Mahkoumin holds a distinct position in contemporary Persian literature. This novel continues the progression of Persian postmodern fiction, which began in the 1990s with authors such as Bahram Sadeghi and Houshang Golshiri. However, Band-e Mahkoumin takes this tradition further, utilizing more complex and layered techniques, contributing to the maturation of Persian postmodern literature.
By integrating global postmodern influences with Persian literary traditions, this novel demonstrates that contemporary Persian fiction has moved beyond mere imitation, achieving innovation and originality. Through its experimental approach to narrative and form, Band-e Mahkoumin not only offers readers a novel literary experience but also enriches Persian contemporary literature.
References
Payandeh, H. (2004) Modernism and Postmodernism in the Novel. Tehran: Roznegar.
Tadayoni, M. (2009) Postmodernism in Iranian Fiction: A Review of the Most Important Postmodern Theories and Their Reflection in Contemporary Iranian Stories. Tehran: Elm.
Khanjani, K. (2017) Band-e Mahkumin. Tehran: Cheshmeh.
Connor, S. (2015) Postmodernism (M. Tarasoli Trans.). Tehran: Cheshmeh.
Karimi, F. (2017) The Analysis of the Subject in Postmodern Iranian Fiction. Tehran: Rozaneh.
Cahoone, L. (2005) From Modernism to Postmodernism (A. Rashidian, Trans.). Tehran: Ney.
Lyotard, J.-F. (2005) The Postmodern Explained to Children (A. Hosseinzadeh, Trans.). Tehran: Sales.
Muecke, D. C. (2019) Irony (H. Afshar, Trans.). Tehran: Markaz.
Mirsadeghi, J., & Mirsadeghi, M. (1998) Glossary of the Art of Fiction Writing. Tehran: Mahnaz.
Nojoumian, A. (2006) An Introduction to Postmodernism in Literature. Tehran: Rasesh.
Nozari, H.-A. (2011) The Configuration of Modernity and Postmodernity: Historical Formation and Social Development. Tehran: Sherkat-e Entesharat-e Naghshe Jahan Mehr.
Ward, G. (2004) Postmodernism (A. Karami & G. Fakhr Ranjbari, Trans.). Tehran: Mahi.
* Corresponding Author: Ph.D Student in Persian Language and Literature, Tarbiat Modares University, Iran.
ssnfazli92@gmail.com
** Professor, Department of Persian Language and Literature, Tarbiat Modares University, Iran.
nikoubakht@yahoo.com
*** Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Tarbiat Modares University, Iran.
hesam_kh1@modares.ac.ir
**** Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Tarbiat Modares University, Iran.
zainab.saberpour@gmail.com
بیات، حسین (1387) داستان‌نویسی جریان سیال ذهن، تهران، علمی و فرهنگی.
پاینده، حسین (1383) مدرنیسم و پسامدرنیسم در رمان، تهران، روزنگار.
---------- (1385) نقد ادبی و دموکراسی، تهران، نیلوفر.
پورجعفری، محمدرضا (1388) درآمدی بر انسان‌شناسی هنر و ادبیات، تهران، ثالث.
تدینی، منصوره (1388) پسامدرنیسم در ادبیات داستانی ایران: مروری بر مهم‌ترین نظریههای پسامدرنیستی و بازتاب آن در داستان معاصر ایرانی، تهران، علم.
دردانه، صاحب جان (1394) بررسی مؤلفه‌های مدرنیسم و پستمدرنیسم در آثار داستانی کودک و نوجوان (با بررسی آثار محمدرضا شمس و احمد اکبرپور)، پایاننامة کارشناسی ¬ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه هرمزگان، دانشکدة علوم انسانی.
حلبی، علی¬اصغر (1365) مقدمهای بر طنز و شوخطبعی در ایران، تهران، پیک ترجمه و نشر.
خانجانی، کیهان (1396) بند محکومین، تهران، چشمه.
سنگانی، فرهاد (1392) بررسی تحولات انعکاس پستمدرنیسم در ادبیات داستانی فارسی بعد از انقلاب اسلامی با تأکید بر شش اثر برگزیده، پایاننامة کارشناسی¬ارشد زبان و ادبیات فارسی به راهنمایی حسینعلی قبادی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
ضیمران، محمد (1388) دودمان‌پژوهی فلسفه: اندیشه‌های فلسفی در پایان هزارۀ دوم، جلد 3، تهران، کتاب هرمس.
علیمی، ماندانا و سارا جاویدمظفری (1399) «بررسی مؤلفه‌های پستمدرنیسم در مجموعه داستان‌های دوباره از همان خیابانها»، فصلنامة تخصصی مطالعات داستانی، سال ششم، شماره 2، صص 131-153.
کالینیکوس، آلکس (1382) نقد پستمدرنیسم، ترجمه اعظم فرهادی، تهران، نیکا.
کریمی، فرزاد (1396) تحلیل سوژه در ادبیات داستانی پست¬مدرن ایران، تهران، روزنه.
کهون، لارنس (1384) از مدرنیسم تا پستمدرنیسم، ترجمه عبدالکریم رشیدیان، تهران، نی.
گلشیری، سیاوش (1389) پستمدرنیسم در ادبیات داستانی معاصر ایران (بررسی مؤلفه‌های پستمدرن در آثار هوشنگ گلشیری)، نشریه پژوهشنامه ادب حماسی، شماره 10، صص 242-278.
لرستانی، زهرا و آرزو قنبری (1400) «مؤلفه‌های پستمدرنیسم در داستان‌های بلقیس سلیمانی»، نشریه پژوهشنامه مکتبهای ادبی، دوره پنجم، شماره 13، صص 8-29.
لیوتار، ژان فرانسوا (1384) تعریف پسامدرن برای بچه‌ها، ترجمه آذین حسین‌زاده، تهران، ثالث.
معصومی، علی (1400) انتقام چمن: شناختنامه و داستان‌های برگزیدهای از پسامدرنیستها، تهران، بوتیمار.
موکه، داگلاس کالین (1398) آیرونی، ترجمه حسن افشار، تهران، مرکز.
میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی (1377) واژهنامه هنر داستان‌نویسی، تهران، مهناز.
میرعابدینی، حسن (1377) صد سال داستان‌نویسی ایران، جلد سوم، تهران، چشمه.
نجومیان، امیرعلی (1385) درآمدی بر پست¬مدرنیسم در ادبیات، تهران، رسش.
نوذری، حسینعلی (1390) صورت‌بندی مدرنیته و پست‌مدرنیته: بسترهای تکوین تاریخی و زمینه‌های تکامل اجتماعی، تهران، شرکت انتشارات نقش جهان مهر.
وارد، گلن (1383) پستمدرنیسم، ترجمه ابوذر کرمی و قادر فخر رنجبری، تهران، ماهی.
هاموند، فیلیپ (1390) رسانه، جنگ، پست‌مدرنیته، ترجمه علیرضا آرزو، تهران، ساقی.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره هفتاد و پنجم، زمستان 1403: 150-121
تاريخ دريافت: 08/01/1403
تاريخ پذيرش: 21/11/1403
نوع مقاله: پژوهشی
نقد و تحلیل مؤلفه‌های پستمدرنیستی در رمان «بند محکومین»
ساسان فضلی1
ناصر نیکوبخت2
ابراهیم خدایار3
زینب صابرپور4
چکیده
ادبیات پستمدرن، جریانی جهانی است که در ادبیات فارسی نیز بازتاب یافته است. پستمدرنیسم بر آرای پساساختارگرایان استوار است و هرگونه شناخت و تحلیل این واژه از تدقیق در آرای پساساختارگرایان حاصل می‌شود. نوع شعر و داستان با توجه به ظرفیت و محتوای خود، پذیرای نشانه‌های پستمدرن هستند. رمان «بند محکومین» اثر کیهان خانجانی از جمله رمان‌هایی است که می‌توان خوانشی پستمدرنیستی از آن عرضه کرد. انتخاب این رمان به دلیل نمود بارز عناصری مانند چندصدایی، فراواقعیت و جریان سیال ذهن است که آن را به نمونه‌ای شاخص از ادبیات پستمدرن فارسی تبدیل میکند. با توجه به اینکه رمان «بند محکومین» از رمان‌های متأخر است، می‌توان ضمن تحلیل جنبه‌های پستمدرنیستی متن، به جایگاه این نظریه در سال‌های اخیر و افتراق آن با رمان‌های پیشگام رسید. هدف این پژوهش آن است که با روش توصیفی-تحلیلی، پس از شناخت مؤلفه‌های برجسته و مشترک پستمدرن در نگاه نظریه‌پردازان آن، این رمان را نقد و تحلیل کند. یافتههای پژوهش نشان می‌دهد که عناصر و مؤلفه‌های برجسته در رمان یادشده عبارتند از: نگرش هستی‌شناسانه، آیرونی، درهم‌آمیزی، فراواقعیت، کش دادن اغراق‌آمیز تصویرپردازی، برهم زدن نظم و روال‌های جامعه، نظام چندصدایی و چندروایتی، بازی، تکرارهای نامتعارف، دو وجهی یا چند وجهی بودن و جریان سیال ذهن.
واژه‌های کلیدی: پستمدرنیسم، رمان معاصر، کیهان خانجانی، ادبیات پسامدرن و رمان بند محکومین.
مقدمه
پستمدرنیسم، محصول مدرنیسم یا نوگرایی است و در جایگاه تفکر یا مکتب جایگزین آن و یا عکسالعملی در برابر آن است. پستمدرنیسم دارای ویژگی‌ها و عناصر برجسته‌ای است که در قالب آثار هنری، فلسفی و ادبی باعث شناخته شدن آن و برجسته شدن حضور جریان فکریاش شده است. در مقایسه با شعر، آثار داستانی به دلیل انعکاس فضای واقعی و برخی امور زندگی روزمره، زمینة بهتری برای نمود نشانه‌های پستمدرنیسم دارد. خوانش پستمدرنیستی از رمان معاصر فارسی و تطبیق مؤلفه‌های پسامدرن بر اینگونه آثار، ضمن کمک به درک جهان متن، می‌تواند رهیافتی کرنولوژیک از ظهور، اوج و افول این نظریه در دهه‌های متأخر ارائه دهد.
بیان مسئله
پستمدرنیسم، یکی از جنبشهای فکری معاصر در زمینه‌های گوناگون فکری، هنری، اجتماعی، فلسفی و ادبی است. در معنای اصطلاحی، پستمدرنیسم «نوعی اصطلاح قابل انتقال است که ما را قادر می‌سازد که با ایدههای مبهم و متنوع دربارۀ ویژگیهای خاص دنیای امروز آشنا شویم» (وارد، 1383: 27). پست‌مدرنیست‌ها معتقدند که ابتدا باید جهان را درک کرد تا بتوان به پرسشهای هستی‌شناسانه پاسخ داد. از این‌رو خواندن آثار پستمدرن یعنی مواجه شدن با این پرسش بنیادی که چه جهانی، با چه ویژگی‌هایی در جایجای این اثر خلق شده است. آثار پستمدرن با این ویژگی از آثار مدرن متمایز می‌شود که از دادن پاسخ قطعی به این پرسش سر باز می‌زنند و خواننده را دچار نوعی عدم قطعیت هستی‌شناسانه میکنند. خودِ در نوسان بودن دائمی بین واقعیت و تخیل، نمونه‌ای از عدم قطعیت ذکرشده است.
در این پژوهش تلاش شده است تا محتوای هستی‌شناسانه رمان «بند محکومین» در کنار فنون دیگر خاص این نوع داستان‌ها احصا شود و از این طریق فهم جهان پستمدرن اثر برای خواننده امکان‌پذیر گردد.
پیشینه پژوهش
دربارۀ تحلیل و احصای مؤلفه‌های پستمدرنیستی در رمان «بند محکومین» تاکنون
پژوهشی انجام نشده است. اما درباره پستمدرنیسم در ادبیات داستانی تاکنون کتابها، مقالات علمی- پژوهشی و پایاننامههای دانشگاهی فراوانی تحقیق و تدوین شده است که از میان آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) کتابها
تدینی (1388) در کتاب «پسامدرنیسم در ادبیات داستانی ایران» پس از ذکر تاریخچه شکل‌گیری، مبانی فکری و ویژگیهای عمده پستمدرنیسم و آرای نظریه‌پردازان مشهور آن، مؤلفه‌های برجستة پستمدرن سه رمان، یک داستان بلند و هشت داستان کوتاه را بررسی کرده است.
پاینده در کتاب «مدرنیسم و پسامدرنیسم در رمان» (1383)، مقالات مختلفی را از نویسندگان غربی درباره پستمدرنیسم گردآوری و ترجمه کرده است.
کریمی (1396) در کتاب «تحلیل سوژه در ادبیات داستانی پستمدرن ایران» علاوه بر کاوش در نوع نگاه به انسان در فلسفه پستمدرن، ویژگیهای چند اثر پستمدرن فارسی را بررسی کرده است.
ب) مقالهها
سیاوش گلشیری (1389) در مقاله «پستمدرنیسم در ادبیات داستانی معاصر ایران» به مؤلفه‌های پستمدرن در آثار هوشنگ گلشیری اشاره کرده است، از جمله: درهم‌آمیزی شیوه‌های نوشتاری و پیچیدگی بافت روایت‌ها، ترکیب امکانات روایی بومی با شگردهای نوین جهانی، توجه به پرسشهای هستی‌شناسانه و جهان‌شناختی، حضور نویسنده در متن به وسیلۀ تمهیداتی همچون مخاطب قرار دادن مستقیم خواننده، نقص خصال شخصیتی و به تصویر کشیدن شخصیت‌های بیهویت، التقاط حوزه‌های روایی با حوزه‌های نقد، نوشتن دربارة خویشتن و نقص شیوه‌های متعارف گذشته در داستان‌نویسی.
علیمی و جاوید مظفری (1399) در مقاله «بررسی مؤلفه‌های پستمدرنیسم در مجموعه داستان‌های دوباره از همان خیابانها»، مهم‌ترین مؤلفه‌های پستمدرنیسم در هر سه کتاب داستانی نجدی را برشمرده است؛ از جمله: ابهام، جریان سیال ذهن، فراداستان، آیرونی و طنز، اسطورهزایی و زدایی، بههمریختگی زمان و مکان، اتصال کوتاه و زبان شاعرانه.
لرستانی و قنبری (1400) در مقاله «مؤلفه‌های پستمدرنیسم در داستان‌های بلقیس سلیمانی» با برشمردن مؤلفه‌های پایانبندی باز، مینیمالیسم، کولاژ و جریان سیال ذهن، عدم قطعیت، پوچگرایی، تکرار، طنز، فرامکانی و فراتاریخی، شروع و پایان داستان، اعتیاد به زندگی شهری و استفادة ناگزیر از فناوری، آثار بلقیس سلیمانی را به جریان پستمدرن نزدیک می‌دانند.
ج) پایاننامهها
سنگانی (1392) در پایاننامه کارشناسیارشد خود با عنوان «بررسی تحولات انعکاس پستمدرنیسم در ادبیات داستانی فارسی بعد از انقلاب اسلامی با تأکید بر شش اثر برگزیده» مدعی است که نویسندگان ایرانی در استفاده از مؤلفه‌های پستمدرن، مقلد صرف بودهاند و بیشتر از حیث ساختاری، این مؤلفه‌ها را به کار بردهاند.
دردانه (1394) در پایاننامۀ کارشناسیارشد خود با عنوان «بررسی مؤلفه‌های مدرنیسم و پستمدرنیسم در آثار داستانی کودک و نوجوان با بررسی آثار محمدرضا شمس و احمد اکبرپور» می‌گوید که اکبرپور بیشتر به دنبال ایجاد تغییراتی در نقش راوی و اقتدارشکنی آن بوده و از منظر پستمدرنیستی، عنصر فراداستان کارکرد بیشتری در آثارش دارد. محمدرضا شمس با توجه به بُعد فلسفی آثارش، به کارکرد نخبهگرایی توجه دارد و مؤلفه برجستة آثارش از منظر پستمدرنیستی، نگارش بازیگوشانه و بینامتنیت است.
این مقاله به صورت مفصل و منسجم، مؤلفه‌های برجستۀ پستمدرنیستی را در یک اثر امروزی بررسی کرده است.
روش تحقیق
روش این پژوهش بر پایة تحلیل محتوای مضمونی5 است که به‌صورت کیفی و با بهره‌گیری از کدگذاری نظری انجام شده است. ابتدا با مطالعة دیدگاههای نظریه‌پردازان پستمدرن مجموعه‌ای از مؤلفه‌های پستمدرنیستی استخراج شد. این مؤلفه‌ها سپس به‌مثابة «کدهای تحلیلی» برای بررسی رمان بند محکومین به‌کار رفت. در ادامه، حضور مؤلفه‌ها در اثر بررسی شد. این رویکرد، وجهی نیمه‌کمی به تحلیل مضمونی افزود؛ ولی چارچوب نظری و روشی پژوهش همچنان در قلمرو کیفی باقی مانده است.
روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و ابزار آن فیش‌برداری است.
مبانی نظری
پستمدرنیسم
پستمدرنیسم، جنبشی فکری در ادامۀ مدرنیسم است که در برخی زمینه‌های نظری و فکری با مدرنیسم در تضاد است. از منظر تاریخی، اولین‌بار اصطلاح «پستمدرن» را «فیلسوف آلمانی، رودلف پانویتس در 1917 برای توصیف هیچ‌گرایی (نیهیلیسم) فرهنگ غربی قرن بیستم به کار برد که مضمونی وامگرفته از نیچه بود» (کهون، 1384: 3).
یکی از نظریههایی که به‌تدریج هواداران زیادی در حوزۀ تولید ادبی پیدا کرد، مبحث مربوط به پساساختارگرایی و یکی از نتایج آن، عنوان پستمدرنیسم بود. سرچشمۀ مؤلفه‌های پسامدرنیستی را باید در نقد پساساختارگرایانه و تلاش متفکرانی مانند «رولان بارت»، «موریس بلانشو»، «ژاک دریدا» و «ژیل دولوز» بازشناسی کرد. پساساختارگرایی به عنوان نیای ادبی پستمدرنیسم، خود را بر نقدها و بحران‌هایی استوار کرد که به ساختارگرایی وارد می‌شد. مهم‌ترین نقطه تمایز ساختارگرایی و پساساختارگرایی، به حقیقتگرایی مندرج و قوام‌یافته در ساختار بازمی‌گردد.
مشهورترین تعریف از پستمدرنیسم که بر آرای پساساختارگرایان نیز منطبق است به ژان فرانسوا لیوتار تعلق دارد: «از منظر او، فراروایت‌ها، شالوده ثبات و انتظام اجتماعی‌اند» (لیوتار، 1384: 64) پستمدرنیسم همانا تردید و ناباوری دربارۀ فراروایت‌هاست. از این دیدگاه، پستمدرنیسم جنبشی چندمنظوره است که نارضایتی خود را از دانش و عقیده‌ای که خود را جهانی می‌انگارد، اظهار میکند (ضیمران، 1388: 129).
افتراق پستمدرنیسم با مدرنیسم، رویکرد اصلی به مؤلفه‌ها و نشانه‌های این دو جریان است و همین تفاوت‌ها به‌تدریج سبب کنار رفتن مدرنیته و جایگزینی پستمدرن شد؛ زیرا «به رسمیت شناختن تکثرگرایی و عدم تعیّن در جهانی که تفکر مدرن و مدرنیست آشکارا درصدد انکارشان بودند و در نتیجه دست شستن از امیدهای عقلی برای سادگی، کمال و یقین» (ضیمران، 1388: 4)، مباحث فکری جدیدی را در ظهور تفاوت‌های پستمدرنیسم و مدرنیته به وجود آورد. برای مثال انسان‌گرایی و نوگرایی سادۀ مدرنیسم، جایش را به فردگرایی، نیست‌گرایی و پیچیدگی‌های زبانی پستمدرنیسم می‌دهد. در مدرنیسم، انسان با استفاده از سوژه به شناسایی ابژه می‌پردازد. به اعتباری، جهان به خود و دیگری تقسیم شده است و در هر حوزه‌ای، غیرسازی انجام می‌شود و انسان می‌تواند با این عمل برای خود هویتی بسازد. پستمدرنیسم بر بسیاری از باورهای مدرنیته همچون «معرفت انسان به جهان، نظم و نظام هستی، اعتماد به توانایی عقل انسان، تأکید بر مفاهیم پیشرفت، طبیعت و تجربههای مستقیم، مخالفت آشکار با مذهب و پوزیتیویسم» (نوذری، 1390: 134) تشکیک روا داشت. این رویکرد پستمدرنیسم، نوعی واکنش علیه مدرنیسم و به‌تعبیری نوعی حرکت یا انحراف یا گسست و فاصله گرفتن از آن به شمار میرود.
به طور کلی جریان پستمدرنیسم در ادبیات را می‌توان بر اساس رویکردها و ویژگیهای تعیینشده برای آن، از جمله ویژگیهای کلی و شناخته‌شده‌ای که در آثار پستمدرنیستی تسری یافته است، مانند عدم قطعیت، عدم انسجام، نامنظمی، ابهام، کنایات، چندبعدی بودن متن، ترکیب سنت و تجدد معرفی کرد.
ادبیات پستمدرن
همان‌طور که اشاره شد، پستمدرنیسم بر پایه نظریههای پساساختارگرایان استوار است. ساختارگرایان، حقیقت را درون متن جستوجو میکنند، اما پساساختارگرایان بر رابطه دوسویه میان خواننده و متن به فرایندی تولیدی تأکید میورزند. پساساخت‌گرایی، منتقد سرسخت یگانگی نشانۀ ثابت است و بر گذار از مدلول به دال اصرار دارد. نویسندگان پسامدرن به جای «طرح از پیش تمهید شده، به پیشامد گرایش دارند و برای سست کردن پایههای اقتدار مؤلف، به فراداستان یعنی داستانی دربارة داستان‌نویسی رو میآورند. دیگر ویژگی ادبیات پسامدرن، دودلی ورزیدن دربارة تمایز میان فرهنگ والا و فرهنگ نازل از راه کاربرد گونهها و موضوعهای متفاوتی است (مکهیل، 1392: 14). با درک این مفهوم و توجه به موارد یادشده می‌توان مؤلفه‌های پستمدرنیستی را در رمان‌های معاصر فارسی جستوجو کرد.
ارتباط پستمدرنیسم با ادبیات و داستان‌های فارسی بیانگر زمینه‌های پستمدرنیسم ایرانی است که آن را باید بر اساس یکی از مؤلفه‌های جهانی پست‌مدرنیته جست که تلاقی و رویارویی انتقادی با سنت است و در شکل نوعی کولاژ ظاهر می‌شود. این ویژگی در مدرنیسم هم وجود دارد و به دلیل وجود مباحث و رویکردهای جدید در بررسی بیان مباحث، رویکرد تکراری ادبیات سنتی را دنبال نمی‌کند. در رویارویی با سنت، تجددطلبی مدرنیسم و پستمدرنیسم آشکار می‌شود. با ترجمة آثار ادبیات جهان و پیگیری نویسندگان و شاعران ایرانی برای بهره‌گیری ترکیبی از آن در شعر و نثر در زبان فارسی، کم‌کم یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های هویت‌ساز جریان ادبیات پستمدرنیتۀ فارسی شد. دو علت برجستۀ مهم زمینه‌های شکل‌گیری این جنبش در ایران عبارتند از:
1. عامل بیرونی که همان نگاه به نظریۀ غربی و آشنایی نسل جدیدی از روشن‌فکران و منتقدانی که از غرب، نظریههای ادبی و هنری و فلسفی را به ایران آورده بودند یا در اینجا مشغول ترجمۀ این مباحث بودند.
2. نگاه درونی که نگاهی نو به سنت برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های مغفول آن بود. برخی از تناقض‌های جهان مدرن که ادبیات پستمدرن نسبت به آن واکنش نشان داد، در سراسر جهان یکسان نبود.
ورود تفکرهای پستمدرنیستی به هنر، موسیقی و ادبیات به‌ویژه رمان و داستان سبب شد که «رمان پستمدرنیستی آرمانی، بهنوعی از نبرد میان واقع‌گرایی و ناواقع‌گرایی، شکل‌گیری و محتواگرایی، ادبیات ناب و متعهد، داستان گروه نخبه و داستان بی‌سروپا سر بردارد» (پورجعفری، 1388: 126).
برخی از دلايل پیدایش رمان همچون «فروریختن ایدئولوژی‌ها و قطعیت‌ها، کم شدن تفریح‌ها، غربت روحی و تنها شدن آدم‌ها در سیر شتاب زندگی، افزایش باسوادان و تمایل عمومی به درک عمیق‌تر مسائل» (میرعابدینی، 1377، ج3: 778)، جزء مؤلفه‌های پستمدرنیسم نیز هستند که با پررنگ شدن و تمایل نویسندگان برای به‌کارگیری آنها در آثارشان، زمینۀ پیدایش رمان و داستان پستمدرنیستی فارسی به وجود آمد.
ساختار و ویژگیهای عمومی داستان پستمدرنیستی
داستان‌های پستمدرنیستی به ضدیت با ساختارمندی و پیروی از اصول مشخص شهرت دارند. این داستان‌ها از طریق شکستن ساختارهای سنتی و ایجاد تنوع در عناصر داستانی، به دنیای جدیدی از روایت دست مییابند. در این آثار، تأکید بر ناپیوستگی و گسست‌هاست، نه پیوستگی‌های مرسوم. در این رویکرد، نویسندگان از تناقض‌ها، جای‌گشت‌ها و تکرار برای ایجاد معنی استفاده میکنند.
بری لوییس در مقالة خود با عنوان «پسامدرنیسم و ادبیات» هرچند معتقد است که تفاوت‌های فراوانی میان آثار پستمدرن وجود دارد، همه آنها را چند اصل مشترک می‌داند: «بی نظمی زمانی در روایت رویدادها، زوال مفهوم زمان، استفاده گسترده و بیجا از صناعت اقتباس، برجسته‌سازی واژه‌ها به منزله نشانه‌های تجزیه‌کنندۀ مادی، تداعی نامنسجم اندیشه‌ها، پارانویا، دور باطل یا فقدان تمایز بین سطوح منطقاً متمایز گفتار» (پاینده، 1383: 84).
اگر بخواهیم عمومی‌ترین وجوه و ویژگیهای داستان‌های پستمدرنیستی را به شکلی فهرست‌وار، طبق آرای نظریه‌پردازان مشهور این نهضت ارائه کنیم، می‌توانیم موارد زیر را در نظر بگیریم:
1. آغاز غیرخطی: داستان‌های پستمدرن اغلب از میانه داستان آغاز می‌شوند و نقطه عزیمت مشخصی ندارند. هیچ مدخل اصلی و قطعی برای شروع وجود ندارد.
2. زمان پاره‌پاره و ظاهراً بی‌ربط: زمان در این آثار به صورت قطعه‌قطعه و جدا از هم ارائه می‌شود و معمولاً برای ایجاد تعلیق، انتظار یا به چالش کشیدن خواننده، دچار تغییراتی می‌شود.
3. ناپیوستگی و عدم انسجام: در این داستان‌ها، اتفاقات به دنبال یکدیگر نمی‌آیند. هر بخش به‌طور مستقل می‌تواند وجود داشته باشد و با مکان‌ها و زمان‌های دیگر هیچ پیوستگی‌ای نداشته باشد.
4. تکرار و مینیمالیسم: استفاده از تکرار برای ایجاد تداعی‌های ذهنی و به کار بردن
حداقل کلمات و جملات، از جمله ویژگیهای بارز این آثار است. این تکرارها نه عین هم هستند و نه کاملاً متفاوت.
5. شکستن قاعده‌های مرسوم داستان‌نویسی: نویسندگان پستمدرن قواعد متعارف روایت را کنار می‌گذارند و تکنیک‌های جدید و نوآورانه‌ای ایجاد میکنند.
6. تنوع در ژانرها: داستان‌های پستمدرن مرزهای ژانر را می‌شکنند و می‌توانند ترکیبی از داستان، مقاله، طنز و گزارش باشند. این آثار در حقیقت مونتاژ متنی هستند.
7. تمرکز بر زندگی شهری و دنیای پساصنعتی: داستان‌های پستمدرن معمولاً به مسائل زندگی شهری و تأثیرات فناوری در دنیای معاصر می‌پردازند.
8. محوریت روایت و فردیت: این آثار به‌طور معمول از دیدگاههای فردی و ذهنی روایت می‌شوند و راویان در این داستان‌ها مهم‌ترین نقش را ایفا میکنند.
9. نسبی‌گرایی و بی‌ثباتی هستی: داستان‌های پستمدرن تأکید دارند بر اینکه واقعیت‌ها نسبی هستند و هیچ حقیقت واحد و قطعی وجود ندارد. این آثار از بی‌ثباتی هستی و جدی نبودن زندگی می‌گویند.
10. ابهام و عدم قطعیت: یکی از ویژگیهای برجسته داستان‌های پستمدرن، عدم قطعیت است که بیشتر در سطوح مفهومی و ساختاری به‌چشم می‌آید.
11. نفی ذات‌گرایی و بنیادگرایی: در این نوع ادبیات، ماهیت ثابت و قطعی برای هیچ چیزی وجود ندارد و داستان‌ها نقدی به اصول و بنیادهای شناخته‌شده دارند (وارد، 1391: 149-150).
مؤلفه‌های پستمدرنیسم در رمان «بند محکومین»
«بند محکومین»، نوشتة کیهان خانجانی، تجربة خاصی است در روایت سرنوشت آدم‌هایی که به واسطة گذشتة خود، کنار هم گرد آمده‌اند. رمان در زندان لاکان رشت می‌گذرد. در این داستان، هر زندانی قصه‌ای دارد و نویسنده تلاش کرده با شکافتن گذشتة هر کدام، پیوندی میان این آدم‌ها بسازد تا ساختار چندتکه‌اش تکمیل شود. نویسنده در این رمان، استراتژی نویی ساخته که در آن، شخصیت‌ها ناچار شده‌اند با قصه‌های خود به حیاتشان در متن ادامه دهند؛ حیاتی که درباره هر کدامشان متفاوت است. در این ساختار، زندان به‌مثابة حافظه متن شده است و مخاطب را با تکه‌هایی روبه‌رو میکند که سعی میکنند نیشتری باشند بر رئالیسمی محافظه‌کار. برای همین رمان «بند محکومین»، بدل به اثری متفاوت می‌شود.
روش بررسی دادههای پژوهش در این بخش چنین است که رمان بر اساس مجموعه ویژگی‌هایی که نظریه‌پردازان از داستان و ادبیات پستمدرن ذکر کردهاند و در این رمان ظهور و بروز داشته‌اند، بررسی شده است. ذیل هر مؤلفه، دلالتهای پستمدرنیستی آن و جایگاه آن در منظومۀ اندیشگانی پستمدرنیسم تعریف می‌شود.
الف) محتوای هستی‌شناسانه
برایان مکهیل در مقالة معروف خود با نام «گذار از مدرنیسم به پسامدرنیسم در ادبیات داستانی: تغییر در عنصر غالب» تبیین میکند که اصلی‌ترین عامل تفاوت بین مدرنیسم و پستمدرنیسم در معرفتشناسی و وجودشناسی است. در نگاه او، پرسشهای اصلی هنرمندان مدرن عبارتند از: «این دنیایی را که من جزئی از آن هستم، چگونه می‌توانم تفسیر کنم؟ و خود من در این چه هستم؟» (پاینده، 1383: 111). پس رویکرد هنرمند مدرن آن است که نخست، جهان قابل شناخت است و دو اینکه عقل بشر برای درک نظم جهان، کافی است. هنرمند پستمدرن از آنجا که نسبت به یگانگی‌گرایی مدرنیست‌ها مشکوک است، پرسشهایی از قبیل «این دنیا کدام دنیاست؟ در این دنیا چه باید کرد؟ کدام‌یک از نفس‌های من باید این کار را کند؟» در ذهن خود می‌پروراند (همان). محتوای هستی‌شناسانه، محوری‌ترین مؤلفه پستمدرنیسم است. این وجودشناسی سعی در شناخت و تحلیل وجودی گوناگونی‌های جهان است.
در رمان «بند محکومین»، تحلیل و تفکر درباره وجود، شخصیت و زندگی هر شخصیت اصلی و فرعی، بسیار است. با همین تحلیلهای وجودی، بستر متنی رمان فراهم و فلسفه زندگی و جهان و روزمرگی در آن بیان شده است. این زندگی‌شناسی، مباحث فلسفی و پیچیده‌ای نیست، بلکه اندیشه‌ها و نظریههایی است که مردم عادی درباره زندگی و خود و دنیای اطرافشان دارند:
«دنیا همان دنیای کهنه است. بدون خروس هم روز می‌آید. شب را دیدم، صبح را می‌بینیم. دم زندگی دراز است. پارسال غم را انداختیم سر گِل، امسال بریزیم سر دل. آسمان هرچه ببارد، زمین باید طاقت بیارد. خون آدم به خاک نمی‌رود. [...]، خیالی نیست اگر دنیای محکومین شده عاقبت آنان؛ اقل‌کم یک شب شهر، شهر بود و دنیا، دنیا» (خانجانی، 1396: 126).
در پستمدرنیسم، محور ذهنی، مشخص و منسجم نیست. لایه‌های زیرین روان آدمی (به گفتة فروید) ناخودآگاه را نمی‌توان تعریف کرد. دنیای ناخودآگاه، خود با عنصر زبان شکل گرفته است و هویت متکثری دارد؛ به همین دلیل به جای بازنمایی ذهنی، به آفرینش دنیاهای نو می‌پردازد و به آنها عنوان واقعیت می‌دهد (نجومیان، 1385: 10-11).
در این متن، نویسنده نگاه فلسفی به هستی و وضع زندگی شخص معتاد ندارد. او وضع زندگی و عاقبت یک فرد متادونی را توصیف میکند؛ در واقع هستی این دنیایی او را ترسیم میکند:
«رفیق مهندس! دیگر رفیق مهندس بشون نیستی. پایین تا بالات، پیشانی تا پاهات زرد. همه می‌گویند چاووشیات خوانده است. آنقدر مُردهای که تا قبرستان هم نمیتوانی بروی. اینقدر متادون، معده و روده و کلیه و کبد نمیگذارد برای آدم. هایهایت رفته، وایوایت مانده. تا آخر حبس دوام نمیآوری. آفتاب به آفتاب، چهل قدم راه میروی. نه مرده‌ای، نه زنده‌ای. خودت میگویی لامیّت، لاحی» (خانجانی، 1396: 75).
یکی از ابعاد مهم رمان «بند محکومین»، تحلیل وضعیت شخصیت‌های معتاد است. در اینجا، وضعیت جسمی و روانی فرد معتاد به‌ویژه در مرحلة مصرف متادون که باعث شده شخصیت از لحاظ فیزیکی در میان زندگی و مرگ معلق بماند، بیان می‌شود. در این بخش، نویسنده به جای اینکه به فلسفه‌های عمیق و انتزاعی بپردازد، به طور ملموس و درک‌پذیر، وضعیت فرد معتاد را نشان می‌دهد که بهنوعی در دنیای «نیمه‌مرده» به سر می‌برد. او نه زنده است و نه مرده، بلکه در یک وضعیت گنگ و آشفته قرار دارد که بهنوعی بازتابی از بحران هویت و بی‌معنایی است.
این وضعیت فلسفی و هستی‌شناسانه، به‌ویژه در توصیف شخصیت «رفیق مهندس»،
با عباراتی همچون «نه مرده‌ای، نه زنده‌ای» به‌خوبی نمایان می‌شود. این نگرش در واقع همان بحران موجودیت است که در دنیای پستمدرن به طور گسترده‌ای به آن پرداخته می‌شود. در دنیای پستمدرن، مرزهای میان «زنده بودن» و «مرده بودن» دچار تزلزل می‌شود و این مسئله به‌ویژه در شرایط بحران‌زای اجتماعی مانند اعتیاد، زندان و نابسامانی‌های فردی و اجتماعی، بیشتر مشهود است.
آیرونی با طنز و فکاهی مرتبط است. «معادل واژة طعنه یا طنز در زبان انگلیسی است که از لحاظ لغوی به معنی ریا، تقیه و فریبکاری است. در اصطلاح، به کار بردن منظم یک واژه به دو معنی است» (حلبی، 1365: 92). تعریف موکه از آیرونی با نظر به عنصر معنی است: «آیرونی یعنی گفتن چیزی برای رساندن معنی مخالفش» (موکه، 1398: 32). آیرونی، شگردی ادبی و بلاغی است که در آن تناقض بین ظاهر و باطن، یا انتظار و واقعیت، به شکلی هنرمندانه به کار گرفته می‌شود. این مفهوم که ریشه‌های آن به فلسفة یونان باستان بازمی‌گردد، در ادبیات و هنر به شکل‌های مختلفی نمود یافته است. آیرونی تنها به طنز یا گفتن چیزی برای رساندن معنای مخالف محدود نمی‌شود، بلکه شامل انواع پیچیده‌تری از تناقض‌ها و ناهماهنگی‌ها نیز می‌شود. همچنین با ایجاد فاصلة انتقادی بین ظاهر و باطن، به خواننده امکان می‌دهد تا به درک عمیق‌تری از واقعیت‌های پیچیدة زندگی و هنر دست یابد.
در رمان «بند محکومین»، لحن راوی دارای مایة طنز اندکی است. آثار ادبی پسامدرن «همواره با نتیجهگیریهای دقیق و مشخص پایان نمیگیرند و پایانهای مشخص را مایه هزل قرار می‌دهند» (معصومی، 1400: 4). عبارتها و طعنههای طنزآلود، لحن طنز را برجستهتر کردهاند. این هزل به سخره گرفتن اعتقاد و مثل قدیمی را نشان می‌دهد:
«روغن‌ها چلانده، سر تن‌ماهی‌ها واز، گداگشنه‌ها حمله نکردند. کولی‌بازی و گشنه‌بازی و شاخ‌داربازی در کار نبود. باکلاس شده بودند آقایان. کم‌کم کون‌سره کردیم جلو، [...]، راست می‌گفتند قدیمی‌ها؛ زن بگیرد، عقل درمی‌آورد. حالا چه فرق دارد، یک‌به‌یک یا چند به یک، محضر، عقد، صیغه، تک‌پر، پُرپَر یا خدارسان؟ سهم شام خان و آنهایی که خواب بودند، سوا شد. هرچند دولت‌خور نبودند، ولی تن‌ماهی دولتی و شخصش یک قیمت» (خانجانی، 1396: 66).
خانجانی، وضع زندان را با هزل، تصویرسازی میکند. در توصیف این شرایط او از زندان، طنز تلخی در بیانش وجود دارد که آنها را با الفاظ و القاب و کنایه‌های خنده‌دار بیان میکند:
«آنقدر گشتم که سُمم داشت گرد می‌شد. خلاصه سه‌کنج دوش بعدی، خاله سوسکه را ملاقات کردم. اَی جان! هشت سیلندر مشکی زغالی متالیک» (همان: 123).
وقتی در رمان «بند محکومین»، نام فرد پرسیده می‌شود، او خود را «زاپاتا، املیانو زاپاتا»، رهبر حزب آزادی‌بخش مکزیک معرفی میکند. این سخن، طعنه‌ای به توهمات و خودبزرگ‌پنداری برخی افراد است:
«تا پا گذاشتم داخل اتاق، دکتر تیزفهم کرد. ولی نمی‌دانم چرا، حتم تا بداند چهقدر از کله‌ام هنوز کار میکند، پرسید «اسمتان؟»
هزار چیز زد به کله‌ام، هزار چیز آمد جلو چشمم، هزار چیز پرید سر زبانم، ولی نگاهم که به سبیل نازک دکتر افتاد، نمی‌دانم چه‌طور یک نما با یک صدا نشست درون کله و چشم و زبانم.
گفتم: «زاپاتا، املیانو زاپاتا» (همان: 5).
ج) نظام چندصدایی یا چندروایتی
این نظام روایت چندگانه که در بسیاری از آثار پستمدرن به‌ویژه در رمان‌های تجربی مشاهده می‌شود، با فراهم آوردن فضا برای روایت‌های متنوع و متناقص، از وابستگی به یک روایت واحد و ساده پرهیز میکند و به جای آن به فضایی چندلایه و پیچیده برای خواننده دست می‌یابد.
- چندگانگی روایت‌ها و نگاه به تاریخ: در این رمان، شاهد یک روایت اصلی و پانزده روایت فرعی هستیم که همه در یک چارچوب مرکزی، حول محور زندان و زندگی زندانیان می‌چرخند. هر کدام از این روایت‌ها بهنوعی داستان‌های گذشته شخصیت‌ها، تجربههای آنها و حتی احساسات و تفکرات آنها را روایت میکند. این به معنای آن است که تاریخ و گذشتة هر شخصیت در کنار روایت اصلی زندان قرار می‌گیرد و به طور همزمان چندین نگاه مختلف به یک موضوع واحد ارائه می‌شود. این وضعیت، خواننده را از تک‌صدایی محدود به فضاهایی بازتر و بیشتر درگیر میکند.
- بازگشت به گذشته و تداخل زمانی: نکتة جالب دیگر این است که در «بند محکومین»، زمان‌های مختلف، به‌ویژه گذشته و حال، درهم تنیده می‌شود. در آغاز رمان، داستان در زمان اکنون آغاز می‌شود و این روایت حال است که نقطه شروع را می‌سازد. اما به‌تدریج و با پیشبرد داستان، روایت‌های متعددی از گذشته شخصیت‌ها مطرح می‌شود و هر کدام از آنها بهنوعی درک ما را از وضعیت کنونی آنها تغییر می‌دهد. در حقیقت نویسنده با این شیوه می‌خواهد نشان دهد که شخصیت‌ها و رفتارهای آنها نهتنها بر اساس شرایط کنونی، بلکه تحت تأثیر تجربههای گذشته‌شان قرار دارند. در رمان‌های پستمدرن، این برخورد زمان‌ها و گذشته و حال به طور پیوسته و معکوس، بهنوعی به بههم‌پیچیدگی روایت‌ها و پیچیدگی‌های ساختار درونی دنیای شخصیت‌ها دامن می‌زند.
- تأثیر نظام چندصدایی بر ایجاد پیچیدگی معنایی: در این نوع روایت، هر شخصیت در واقع روایتگر داستان خود است و از منظر خود به اتفاقات و وقایع نگاه میکند. در نتیجه، نظام چندصدایی در «بند محکومین» باعث می‌شود تا هیچ‌کدام از روایت‌ها به عنوان حقیقت مطلق شناخته نشوند. هر روایت دارای درکی خاص از واقعیت است و ممکن است بر اساس تجربه شخصی، خاطرات یا تصورات فردی شکل گرفته باشد. این وضعیت به‌ویژه در رمان‌های پستمدرن که علاقه‌مند به نسبی‌گرایی و به چالش کشیدن مفاهیم مطلق هستند، بسیار مؤثر است. هر روایتی می‌تواند در نگاه اول، متناقض با دیگر روایت‌ها به نظر برسد؛ اما این تضادها نهتنها ضعف ساختار روایی نیست، بلکه به غنای معنایی اثر افزوده، خواننده را دعوت به تفکر عمیق‌تر درباره حقیقت و واقعیت میکند.
- نقش جزئیات و ماجراهای فرعی در پیوند با روایت اصلی: هرچند رمان «بند محکومین» دارای پانزده روایت فرعی است، این روایات همگی بهنوعی با روایت اصلی در ارتباطند. در کنار روایت اصلی که به مسائل زندان و زندگی زندانیان مربوط است، جزئیات مختلفی از زندگی زندانیان و اطرافیان آنها مطرح می‌شود. این جزئیات ممکن است ابتدا بی‌اهمیت به نظر برسند، اما در واقع در تبیین و عمق بخشیدن به روایت اصلی و درک پیچیدگی‌های روان‌شناختی شخصیت‌ها نقش دارند. برای مثال، خاطرات و رفتارهای روزمره زندانی‌ها در کنار روایت‌های تاریخی و اجتماعی، تصویر دقیق‌تری از زندان و شرایط حاکم بر آن ارائه می‌دهد.
- تأثیر بر خواننده: نظام چندصدایی یا چندروایتی در این رمان نهتنها به روایت داستان عمق می‌بخشد، بلکه خواننده را به چالش می‌کشد. او باید در هر لحظه بین روایت‌های مختلف حرکت کند و از میان آنها به جست‌وجوی حقیقت بپردازد. این شیوه، از آنجایی که بر اساس تجربهها و نگاه‌های متفاوت شخصیت‌ها به وقایع مختلف شکل می‌گیرد، خواننده را با دنیای پیچیده‌ای از دیدگاههای مختلف و حتی متناقض روبه‌رو میکند که خود یکی از ویژگیهای اصلی پستمدرنیسم است.
درهم‌آمیزی6، یکی از مؤلفه‌های پستمدرنیستی است که در آن چند مفهوم، ژانر یا روایت مختلف در یک اثر ادبی ترکیب می‌شوند تا ساختاری چندلایه و پیچیده ایجاد شود. در رمان، نویسنده با ترکیب روایت‌های بهظاهر نامرتبط، خواننده را به درک عمیق‌تری از مفاهیم اصلی رمان هدایت میکند.
نمونة بارز این تکنیک در حکایت «شاه دماغ» دیده می‌شود. در این بخش، نویسنده به معرفی شخصیتی به نام شاه دماغ می‌پردازد و در کنار شرح ماجراهای گذشتة او، ناگهان به اتفاق اصلی رمان، یعنی ورود دختر اشاره میکند. این دو مبحث بهظاهر نامرتبط، درهم می‌آمیزند و روایتی چندلایه ایجاد میکنند:
«دماغ شاه دماغ که بسته ماند، انبار را برد پشتش، شد با‌برکت‌ترین حبسی؛ هرچی که درون بند بود و بو می‌داد، از دولتی سر او بود. بعضی می‌گفتند کاش ما را انبار می‌زد می‌برد بیرون. می‌شد درون انبارش نشست، گاز پیک‌نیکی گذاشت، قُلقُلی عَلَم کرد. بعضی می‌گفتند دختره را او آورده» (خانجانی، ۱۳۹۶: ۶۴).
در اینجا، نویسنده با ترکیب روایت‌های ظاهراً نامرتبط، خواننده را به تأمل در باب ارتباط میان شخصیت شاه دماغ و ورود دختر وامی‌دارد. این تکنیک نهتنها به غنای روایی اثر می‌افزاید، بلکه خواننده را به درک عمیق‌تری از مفاهیم اصلی رمان، مانند تنهایی، حبس و جست‌وجوی معنا هدایت میکند.
در این متن، مفاهیم و موضوعات مختلف در کنار هم بیان شده است. نویسنده، مشکل و ماجرایی را که رخ داده بیان میکند، ولی بلافاصله در امتداد مطالب پیشین، مطالبی همچون مباحث دینی مطرح شده است. نویسنده، صدای نوحهخوانی روباه را -که از درون کریدور میآمده- نقل کرده که در کنارش از الفاظ و عبارات دینی استفاده شده است. این مباحث به اصل مطالب رمان، بی‌ارتباط است، اما نویسنده در رمان آورده است:
«سر ماجرای قتل بود، سر چی بود، هیچ‌کس حتا عمو پی نمی‌برد که واقعی‌واقعی چی شده که روباه ده روز محرم، سیاه‌پیرهن می‌پوشید، مغرب‌ها درون نمازخانۀ بند سینه می‌زد، صداش از همه‌کس بیشتر بود تا نیمۀ کریدور می‌آمد.
شیر سرخ عربستان و وزیر شه خوبان، پسر مظهر یزدان، که بدی صاحب طبل و علم و بیرق و سیف و حشم و با رقم و با رمق اندر لقب و ماه بنی‌هاشم و عباس علم‌دار و سپه‌دار و جهان‌گیر و جهان‌بخش و دگر نایب و سقا...» (خانجانی، ۱۳۹۶: 49).
ه) فراواقعیت
فراواقعیت، یکی از ویژگیهای برجسته در رمان‌های پستمدرن است که در آن، مرز بین واقعیت و غیر واقعیت، حقیقت و خیال به طور آگاهانه محو می‌شود. این مفهوم به‌ویژه در آثار پستمدرن به عنوان شکلی از نقد بر مفاهیم «واقعیت» و «حقیقت» در جهان معاصر به کار میرود. به گفتة هاموند، در پستمدرنیسم، «واقعیت حقیقی وجود ندارد و واقعیت متشکل از حقایق محتمل‌الوقوع دربارۀ چند واقعۀ پراکنده است» (هاموند، 1390: 53). در این نوع روایت‌ها، رویدادهایی که به ظاهر غیر واقعی یا غیر ممکن به نظر می‌آیند، به طور طبیعی وارد دنیای داستان می‌شوند و برای مخاطب، مفهومی از حقیقت و واقعیت می‌سازند که بیشتر به «احتمال» و «چندگانگی» واقعیت‌ها وابسته است.
در رمان «بند محکومین»، این ایده از فراواقعیت به‌وضوح در صحنه‌ای که «یک دختر را انداختند درون بند محکومین» مشاهده می‌شود:
«هزار و یک حکایت دارد زندان لاکان رشت. هزارتا را باور کنند، این یکی را نمی‌کنند: یک شب در بند محکومین مرد باز شد، یک دختر را انداختند درونش» (خانجانی، 1396: 3).
این جمله، به‌ویژه با عبارت «هزارتا را باور کنند، این یکی را نمی‌کنند»، بهنوعی اشاره به شک و تردید درباره حقیقت این رویداد است. این واقعیت غیر محتمل و غیرمعمولی که به‌یک‌باره رخ می‌دهد، نوعی برهم‌زدگی درک ما از واقعیت ایجاد میکند. در عین حال که این صحنه کاملاً غیر واقعی به نظر می‌آید، شخصیت‌ها و خواننده به طور طبیعی درگیر واکنش‌هایی می‌شوند که گویی در دنیای واقعی رخ می‌دهد. این همزمانی با «واقعیت» و «غیر واقعیت»، خود شاخصی از فراواقعیت است که در آن آنچه به نظر غیر محتمل می‌آید، به طور کامل در روند داستان جای می‌گیرد و مخاطب را با نوعی سردرگمی و ابهام مواجه میکند.
در حقیقت حضور این دختر در بند محکومین نهتنها به عنوان یک رویداد فیزیکی و عینی مطرح می‌شود، بلکه به عنوان یک اتفاق پراکنده و غیر قابل پیش‌بینی وارد دنیای ذهنی و احساسی شخصیت‌ها می‌شود. هر کدام از شخصیت‌ها، واکنش‌های مختلف و گاه غیر منطقی نسبت به این واقعه نشان می‌دهند، که خود بهنوعی اشاره به چگونگی درک متفاوت واقعیت از سوی افراد مختلف است. این عنصر، در نهایت به ساختار «پراکنده» و غیر مستقیم حقیقت در داستان‌های پستمدرن دامن می‌زند.
این استفاده از فراواقعیت در رمان خانجانی، به‌ویژه در نحوۀ پردازش رویدادها و واکنش شخصیت‌ها، به نقدی بر واقعیت‌های اجتماعی و روان‌شناختی تبدیل می‌شود. به طور ضمنی، داستان بر این باور است که هیچ‌چیز به طور مطلق «حقیقت» نیست و این تردید و ابهام در پذیرش حقیقت، خود نوعی اظهارنظر درباره ناتوانی انسان‌ها در درک کامل واقعیت‌های پیچیده و چندبعدی است.
در این چارچوب، فراواقعیت در «بند محکومین» به عنوان ابزاری برای به چالش کشیدن مفاهیم سنتی حقیقت و واقعیت عمل میکند. مخاطب و شخصیت‌ها در دنیای به‌هم‌ریخته و غیر قابل پیش‌بینی این داستان قرار می‌گیرند که در آن هیچ‌چیز به طور قطعی و ثابت تعریف‌شده نیست. در نهایت این تکنیک نهتنها به نوعی از پیچیدگی در ساختار روایی می‌انجامد، بلکه پرسشی عمیق درباره ماهیت حقیقت و واقعیت در دنیای معاصر نیز ایجاد میکند.
و) کش دادن اغراق‌آمیز تصویرپردازی
در برخی متون، تخیل و فضاسازی با هم ترکیب می‌شوند و به همین دلیل گاه روایت، جنبۀ هذیان و اوهام شخصیت می‌گیرد. شخصیت رمان دچار توهم شده و هر عنصر بی‌جان در اطرافش را جاندار می‌انگارد و به توصیف و تصویرپردازی آن می‌پردازد. لحن و تصویرپردازی در جملههای اولیه در بالاترین سطح واقع‌گرایی است و کم‌کم حقیقت به دور از وهم بیان می‌شود:
«از خواب پریدم، دیدم یک شیر روبه‌روم نشسته. همان‌جور مات مانده بودم به شیر که با آن قیافۀ خطرناک، زهره‌ام را برده بود. کم‌کم کم‌کم چشمانم به سو آمد و قیافۀ شیر عوض شد و شد پنکه» (خانجانی، 1396: 5).
بیشتر تصویرسازی‌های این رمان، محور رؤیاها و توصیف اشخاص هست که کوچک‌ترین ویژگی هر فردی با اطناب و تشبیه‌های فراوان تصویرسازی می‌شود. در راستای تصویرسازی مفهومی و درونمایهای، بنا بر پیشنهاد اسکات لش بهتر است که «ما پسامدرنیسم را نظام تصویری معنا بشناسیم که از نظام گفتاری متمایز است. تصویرهایی که معنای تصویری دارند، می‌توانند به واسطۀ شباهت خود با مرجع معنا یابند» (کالینیکوس، 1382: 43).
نویسنده برای تغییر لحن و کش دادن کلام و ادای کلام همراه با طنز، هر مطلب و فعل یا صفت غیر مربوطی را همراه با هم بیان میکند. در این بخش بیان عبارتهایی همچون «خون شیشه کردن»، «ماهی مادرمرده» و «سنگ کلیه» تنها باعث طولانی شدن تصویرپردازی نویسنده از عمل روغنکشی شده است. این عبارتها تاحدی این بخش را بیمعنی نیز کرده است:
«عمو روغنکشی را که تمام کرد، شیشه مربا را راست کرد، در نور لامپ نگاه کرد. حسابی خون تن‌ماهی‌ها را درون شیشه کرده بود. جوری آزمایش می‌کرد و لبان قیرش زیر آن سبیل زردچوبهمال شل و ول و کج و سفت می‌شد، تو بگیر می‌تواند بگوید چهقدر مرفین درون خون ماهی مادرمرده بود و سنگ کلیه داشت یا نه. بعد شیشه را علیالحساب لیز داد زیر تخت آشپزخانه تا به وقتش» (خانجانی، 1396: 66).
در داستان‌های پستمدرن، بازی‌های زبانی، یکی از ابزار کلیدی برای شکستن مرزهای سنتی روایت و زبان هستند. پتریشیا وو در مقاله‌اش بر این نکته تأکید دارد که بازی‌های زبانی در رمان‌های پستمدرن به نحوی عمل میکنند که از یکسو ساختارهای موجود را به چالش می‌کشند و از سوی دیگر، اهمیت زبان را در القای معانی و تجربههای خواننده برجسته می‌سازند. بازی در داستان‌های پستمدرن گاهی به شکل‌های متنوعی خود را نشان می‌دهد؛ از تغییرات غیر منتظره در ساختار روایی گرفته تا اختلالات زبانی که شخصیت‌ها یا نویسندگان به آن دچار می‌شوند.
در رمان خانجانی، این بازی زبانی به طور خاص از طریق ویژگیهای زبانی شخصیت‌ها به‌ویژه در شخصیت عمو وزیر به تصویر کشیده می‌شود:
«عمو، مرامش قاتی کردن نبود. بابابزرگی تا می‌کرد. شاکی یکی می‌شدند، می‌گفت: مردم بدبختند آ...آ» (همان: 40).
در نقل‌قول ذکر شده، استفاده از اشتباهات زبانی به عنوان یک نوع بازی، علاوه بر اینکه به شکلی کمیک و مفرح جلوه میکند، بهنوعی به نشان دادن نقص در زبان و ساختار اجتماعی اشاره دارد. شخصیت عمو وزیر نمی‌تواند حرف «ق» را در واژه «آقا» تلفظ کند، که خود به معنای یک گسست زبانی است. این اختلال در زبان نهتنها ویژگی شخصیت را نمایان میکند، بلکه می‌تواند نشانه‌ای از ناتوانی در هماهنگی با ساختارهای اجتماعی یا زبان‌های رسمی باشد.
این نوع بازی زبانی، همان‌طور که پتریشیا وو نیز اشاره میکند، تنها یک ویژگی سطحی یا طنزآمیز نیست، بلکه به طور عمدی به چالش کشیدن نظم و هنجارهای زبان و اجتماعی است. در داستان‌های پستمدرن، زبان نهتنها ابزاری برای انتقال اطلاعات است، بلکه خود یک بازی و ابزار برای بیان ابهام، شکاف‌ها و گسست‌هاست. به این ترتیب وقتی شخصیت عمو وزیر نمی‌تواند به طور صحیح یک حرف را تلفظ کند، این اشتباه زبانی به‌عنوان یک نماد از ناتوانی شخصیت در برقراری ارتباط صحیح با جامعه و
نظام‌های موجود، به نمایش گذاشته می‌شود.
در نتیجه در رمان خانجانی، بازی‌های زبانی نهتنها به عنوان ابزاری برای ایجاد تنوع و پیچیدگی در روایت استفاده شده‌اند، بلکه به طور غیر مستقیم و هوشمندانه به شکستن نظم و هنجارهای اجتماعی و زبانی پرداخته‌اند. این روش، درونمایهای از رویکرد پسامدرنیستی را نمایان میکند که به پیروی از قواعد ثابت و ثابت‌شده نمی‌پردازد و در عوض بر خلاقیت، عدم قطعیت و حتی بی‌نظمی در زبان و ساختار تأکید دارد.
ح) برهم خوردن نظم و روال‌های جامعه
در رمان‌های پستمدرن، یکی از ویژگیهای برجسته، حضور شخصیت‌هایی است که به طور عمدی و آگاهانه از هنجارها و قواعد اجتماعی فاصله می‌گیرند. این شخصیت‌ها نهتنها به قواعد جامعه عمل نمی‌کنند، بلکه نماد قیام علیه آنها به شمار می‌آیند. در رمان «بند محکومین»، این شخصیت‌ها با رفتارهای ضد اجتماعی خود، به چالش کشیدن اصول و ساختارهای اجتماعی را نمایندگی میکنند:
«پی این بند را با دعوا بریده بودند. بندی که نوشتة دیوارش می‌گوید: قتل هم شد جرم؟ آخر خط است. بندی که زندانیانش می‌گویند حبس زیر پنج سال، وقت تلف کردن است. بندی که نگهبانانش می‌گویند ورودی دارد، خروجی ندارد» (خانجانی، 1396: 9).
نقل‌قول ارائه‌شده در این بخش از رمان به‌وضوح نشان‌دهنده برهم خوردن نظم و هنجارهای اجتماعی در دنیای درون رمان است. بند محکومین نهتنها از لحاظ فیزیکی و اجتماعی در حال فروپاشی است، بلکه معنای اجتماعی آن نیز شکسته شده است. عباراتی مانند «قتل هم شد جرم؟ آخر خط است»، «حبس زیر پنج سال، وقت تلف کردن است» و «ورودی دارد، خروجی ندارد»، نشان‌دهندة نابسامانی و بی‌قیدی در سیستم زندان و همچنین در سیستم اجتماعی است که در آن این شخصیت‌ها قرار دارند. این جملهها به طور مستقیم از نگرش‌های ضد اجتماعی شخصیت‌ها و بیاعتمادی آنها به نظام‌های رسمی و اجتماعی حکایت میکنند.
در این روایت، هیچ‌چیز، ثابت و پایدار نیست. بند محکومین که باید نماد نظم و انضباط باشد، به جایی برای شکست هنجارها تبدیل شده است. زندانیان حاضر در این بند معتقدند که مجازات‌های کمتر از پنج سال، تنها «وقت تلف کردن» است و در واقع هیچ مفهومی از مجازات و اصلاح در آن وجود ندارد. این بیاعتمادی به نظام، شکستن هنجارهای اجتماعی و قواعد عرفی و همچنین نسبی‌گرایی در مفاهیم مختلف زندگی اجتماعی، از جمله ویژگیهای عمده رمان‌های پستمدرن است.
به طور کلی در رمان «بند محکومین»، شخصیت‌ها به طور آگاهانه یا ناخودآگاه از قواعد اجتماعی و سیستم‌های قدرت موجود فاصله می‌گیرند و از دیدگاه نسبی‌گرایانه‌ای به زندگی می‌نگرند. آنها به جای پیروی از قانون و هنجارهای جامعه، این ساختارها را مورد سؤال قرار می‌دهند و بی‌اعتنایی و انکار آنها را در پیش می‌گیرند. این امر نهتنها در سطح فردی، بلکه در سطح اجتماعی نیز بهنوعی انکار نظم و ساختار اجتماعی است که تلاش دارد تا جایگاه فرد را محدود کند.
در نهایت این رمان با استفاده از شخصیت‌های ضد اجتماع و نمایش برهم خوردن نظم اجتماعی، به طور غیر مستقیم به نقد و پرسشگری درباره نظام‌های قدرت و هنجارهای اجتماعی می‌پردازد، که یکی از ویژگیهای مهم داستان‌های پستمدرن است.
ط) تکرارهای نامتعارف
تکرارهای نامتعارف پستمدرنیستی، همانند تکرارهای ادبی همچون واج‌آرایی و هم‌نشینی حروف نیست. این تکرارها گاه کلمات و عبارات نامفهوم و غیر عادی هستند که نویسنده طوری در اثر از آنها را استفاده میکند که در میان متن، عادی و شناخته‌شده به نظر می‌رسند.
گاه تکرارها در متن پستمدرن، یکسان هستند، ولی به دلیل زیاد بودن و تکرار بیش از حد و نامتعارف و نامقبول یک صامت یا واج، ناهمانند در یک متن به نظر می‌رسند. نام «سیاسیاسیا» به عنوان یک زندانی که بسیار هم در این رمان تکرار شده، تکرار نامتعارف صامت و مصوت را نشان می‌دهد:
«دلم هنوز گنجشکی، یکی صدتا، صدتا یکی می‌زد، از اخبار سیاسیاسیا.
[...]، خدایی این بار سیاسیاسیا فیلم نمی‌آمد» (خانجانی، 1396: 127).
در این متن برای تأکید بر کلام یا توصیف بهتر کلمه تکرار شده است:
«سه‌راهی خیابان، خلوتِ خلوتِ خلوت ولی روشنِ روشنِ روشن. سایة
بیست‌ویک شاخه علم جلو هیئت بر آسفالت افتاده بود. یک فتوا در کلة بیکلة روباه جرقه زد» (خانجانی، 1396: 50).
«کله پر از یال و ریشش را چپ و راست می‌برد و فقط می‌گفت نچ نچ نچ نچ نچ نچ نچ نچ ... باز صدا می‌خورد: نچ نچ نچ نچ نچ نچ نچ» (همان: 11).
ی) دو وجهی یا چند وجهی بودن درون‌مایه
دو یا چندوجهی بودن، متعلق به زبان و درون‌مایه و موضوع است. در این رمان‌ها، منظور از دو وجهی یا چندوجهی بودن، در ارتباط با درون‌مایه است که چندگانگی درون‌مایه و بیان موضوع و محتواهای گوناگون و دور از هم در یک رمان در نظر است.
این چندوجهی بودن، گاه به دلیل تغییر روحیه، احساسات و کلام شخصیت رمان نیز هست؛ زیرا «برخی شخصیت‌های داستان پسامدرن در عین تکثر ظاهری، گاه به هم نزدیک و در نهایت یکی می‌شوند. شاید بتوان ریشه‌های شکل‌گیری این مؤلفه را در نظریههای فروید دید. به طور دقیق‌تر، جمع بودن چند خصوصیت در یک شخصیت و در عین حال پراکنده شدن آن ویژگی‌ها در افراد جداگانه و یا انتقال یک خصوصیت از شخصیتی به شخصیت دیگر، به عنوان سمبل و نشان‌دهندۀ گسیختگی و انشقاق روانی است» (تدینی، 1388: 19).
این وجه ممکن است در موقعیت، شخصیت و عناصر داستان و رمان پستمدرن وجود داشته باشد. موقعیت رمان همواره تغییر میکند و گویا شرح چندین ماجرا که متعلق به چندین اثر است، در یک رمان وارد شده باشد. در رمان «بند محکومین» همة این ماجراها به‌طور جداگانه ولی در پیوند محتوایی با یکدیگر بیان شده‌اند. وجوه کلامی در این رمان بسیار تغییر میکند. وقتی در کنار لحن رسمی و روایی، کلام عامیانه و بازاری و لوطی‌منشانه و لهجۀ گیلانی در کنار لحن روایی و رسمی بیان می‌شود، متن دچار چندگانگی روایی و لحن می‌شود:
«گردنکلفت گفتم: «گوشت دارم، دو تا گوجه هم سیخ بزنم بلا می‌سر؟»
رگ گردنش شد طناب بندبازی، به چاکش برخورده بود. طلبکار گفت اقل‌کم با پول ژتون، بدهی تو را بده.
[...]، «پدرزنت بمُرده به نوا برسیدی؟»
«زبان به کام بگیر. خدا نکند آقاجانت طوری بشود»» (خانجانی، 1396: 114).
لحن بیان و مفهوم کلام نیز چند وجه پیدا میکند. در این متن، کلام با لحن عاطفی و احترام بیان می‌شود و پاسخ دارای لحن خشونت و پرخاش است:
«تیز فرمان گرفتم طرفش، «شکستهنفسی کنی. اصلاً از امشب تو آقایی».
«من آقا، تو آقا، کی به گاو علف بدهد؟ چی داری درون پر و بال تو» (همان: 114).
ک) جریان سیال ذهن
جریان سیال ذهن، یکی از تکنیک‌های مشترک میان داستان مدرن و پسامدرن است. در ساختارگرایی، قصه7، ترتیبی است که اگر تجربههای معمولی و رویدادهای واقعی بودند، تقریباً به همان صورت اتفاق میافتاد. این قصه می‌تواند هم به صورت داستان معمولی درآید (میترا و نادر عاشق می‌شوند، ازدواج میکنند، میترا از زندگی در ایران دل‌زده می‌شود، پیش از شوهرش به خارج میرود تا بعداً نادر به او بپیوندد، ولی با نوشتن یک نامه از او جدا می‌شود.)، ممکن است این قصه به صورت گفتمان8 درآید، مانند مثال بالا که «فلاشبک» کلی از طریق جریان سیال ذهن نادر، موضوع را به ما می‌گوید و «باید بگوید»، چون به هر حال فلاشبک، یکی از عناصر کهن گفتمان است، که البته در اینجا گفتمان، همان روایتی است که موقع خواندن ما «گشوده» می‌شود.
وقتی از تکنیک سیال ذهن استفاده میکنیم، نخست باید لایه‌های پیش از گفتار9 را بر گفتارهای عقلانی10 برتری تعیینکنندهای بدهیم؛ زیرا چیزهایی که در ذهن شخصیت (یا شخصیت‌ها) به صورت گفتار (کلمه) مادیت پیدا نکردهاند، باید نوشته شوند و باید خواننده هم آنها را حس کند. دوم اینکه وقتی این تکنیک را به کار میبرید و گذشته را به صورت درهم‌ریخته‌ای به ذهن شخصیت داستان میآورید و به قول خودتان از «رجعت خطی» خودداری می‌کنید، باید کاری کنید که خواننده از کنار هم گذاشتن سرراست آن تکهپارهها، یکجا به کلیت گذشته پی نبرد؛ زیرا در آن صورت ما داستان جریان سیال ننوشتهایم، بلکه ارجاعهای ما به گذشته، خصلت سیستماتیک یافته است (کاری که در داستان‌های روان‌شناسانه11 پیش می‌آید). از سوی دیگر خواننده به علت گسستهای مکرر، نباید گیج شود. به همین دلیل باید یک مرکز مختصات ذهنی روایی برایش تدارک دیده شود. سوم و به‌ویژه در حالتی که داستان از دیدگاه سوم شخص روایت می‌شود، بهتر است نمایش و توصیفهای جریان ذهنی شخصیت را دنبال کنیم و تجربههای معمولی و واقعهها و دیگر شخصیت‌ها را در خدمت این «طرح و پیگیری» به کار گیریم.
در جریان سیال ذهن داستان، «نویسنده افکار و ذهنیت‌های شخصیت‌های داستان را از دریچۀ ذهن آنان و ظاهراً بی‌هدف و بدون نظم و ترتیب در اختیار مخاطب قرار می‌دهد و این انتقال افکار و احساسات، گاهی با درهم ریختن ترتیب منطقی عناصر زبان و شکستن قواعد نحوی صورت می‌گیرد» (بیات، 1387: 10). بازگشت ذهنی به گذشته، بُعدی از جریان سیال ذهن در این رمان‌هاست که نویسنده بدون نظم و ترتیب، ذهنیت و وقایع مربوط به گذشته را در زمان کنونی متن و محتوا بیان میکند. در رمان «سمفونی مردگان» بازگشت به گذشته در روایت خاطرات و گریز ذهن به زمان عقب است. این ويژگی، غرق شدن و ماندن صرف در گذشته را در اثر پستمدرنیسم و نویسندۀ آن نشان نمی‌دهد، بلکه او «هوشیارانه و بدون شیفتگی به گذشته نگاه نمی‌کند. از گذشته سود می‌برد تا شکل‌های تازه بیافریند» (میرصادقی و میرصادقی، 1377: 97).
آغاز رمان «بند محکومین» در زمان اکنون است؛ ولی بعد از نقطۀ اوج پانزده روایت از گذشته پانزده شخص مطرح می‌شود. این بازنمایی گذشته در کنار روایت اکنون است. مقداری از گذشتۀ هر شخص روایت می‌شود و دوباره ماجراهای اکنون شرح داده می‌شود. این روال روایی در سراسر رمان جاری است:
«حتی نوزده سال قبل، شب زلزلۀ رودبار که جلو تلویزیون پای فوتبال چرت بلبلی مرغوب می‌زدم، ولی این مدل صحرای محشر نشنیده بودم. جَستم. بند شده بود خط مقدم.
[...]، جان کندم نشستم، یکی‌یکی‌یکی‌یکی یاد آوردم خان، آزمان، شب‌چره، بمب‌افکن، دختره. کجاست دختره؟ دختره کجاست؟ جابه‌جاش کردند؟» (خانجانی، 1396: 116).
در این بخش از رمان «بند محکومین»، نویسنده از تکنیک جریان سیال ذهن برای نمایاندن وضعیت ذهنی شخصیت‌ها استفاده میکند. آغاز رمان از نقطه‌ای در زمان حال شروع می‌شود و به طور ناگهانی به گذشتة شخصیت‌ها منتقل می‌شود. این جابه‌جایی زمانی، بدون هیچ‌گونه علامت یا هشدار خاصی صورت می‌گیرد، که ویژگی خاص جریان سیال ذهن است. شخصیت در حال یادآوری خاطرات و لحظات مختلف زندگی خود است، به‌ویژه لحظه‌ای که زلزله رودبار اتفاق می‌افتد.
نقل‌قول‌های ذکر شده («حتی نوزده سال قبل...») دقیقاً نشان‌دهندة این تغییرات ناگهانی و بی‌قاعده در افکار شخصیت است. جملهها به صورت بریده و غیر مرتبط به هم بیان می‌شوند و کلمات و عبارات به طور مستقیم از ذهن شخصیت خارج می‌شوند. برای مثال در بخشی که شخصیت می‌پرسد: «کجاست دختره؟ دختره کجاست؟ جابه‌جاش کردند؟»، مشاهده می‌شود که ذهن شخصیت به طور نامنظم درگیر سؤالات مختلف و گاه بی‌پاسخ است. این نوع نوشتار، احساس گیجی و سردرگمی را در ذهن شخصیت به‌طور برجسته‌ای منتقل میکند.
در جریان سیال ذهن، زمان بههیچ‌وجه پیوسته و منظم نیست؛ گذشته و حال به طور همزمان در ذهن شخصیت جابه‌جا می‌شوند و خواننده نمی‌تواند همیشه به‌راحتی از یک نقطه زمانی به نقطه دیگر منتقل شود. این دقیقاً همان چیزی است که در این متن، شاهد آن هستیم. ویژگی دیگری که در اینجا به چشم می‌آید، استفاده از عبارات و کلمات غیر رسمی و بدون هیچ‌گونه چینش ادبی خاص است. این امر به طور طبیعی، حالت ناخودآگاه و بدوی ذهن شخصیت را به نمایش می‌گذارد.
در مجموع این بخش از رمان با استفاده از تکنیک جریان سیال ذهن، ذهنیت شخصیت را به گونه‌ای نشان می‌دهد که خواننده به طور مستقیم و بی‌واسطه با تفکرات و احساسات شخصیت درگیر می‌شود. این امر باعث می‌شود که تجربه خواندن، بیشتر به یک تجربه ذهنی و حسی تبدیل شود تا یک روایت خطی و منطقی.
نتیجه‌گیری
این پژوهش با هدف بررسی مؤلفه‌های پستمدرنیستی در رمان «بند محکومین» اثر کیهان خانجانی و تحلیل جایگاه این اثر در ادبیات داستانی معاصر ایران انجام شده است. در پاسخ به پرسشهای اصلی پژوهش، یافته‌ها نشان می‌دهد که این رمان با به‌کارگیری مؤلفه‌های متعدد پستمدرنیستی، نهتنها نمونه‌ای شاخص از این جریان ادبی است، بلکه به درک بهتر تحولات ادبیات معاصر فارسی کمک میکند.
در پاسخ به پرسش نخست می‌توان گفت که رمان «بند محکومین» با استفاده از فنون و شگردهای پستمدرنیستی، ساختاری پیچیده و چندلایه ارائه می‌دهد. از جمله این مؤلفه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. محتوای هستی‌شناسانه: شخصیت‌های رمان در جست‌وجوی معنای وجودی خود هستند و این موضوع به شکل‌گیری نگرشی فلسفی نسبت به زندگی و مرگ در اثر منجر شده است. این نگرش، خواننده را به تأمل در باب مفاهیم عمیق‌تری مانند هویت، زمان و حقیقت وامی‌دارد.
2. آیرونی: رمان با استفاده از طنز و آیرونی، نگاهی انتقادی به ساختارهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارد. این رویکرد، خواننده را به بازاندیشی دربارة مفاهیم متعارف وامی‌دارد.
3. نظام چندصدایی و چندروایتی: روایت‌های موازی و چندصدایی در رمان، به خواننده امکان می‌دهد تا از زوایای مختلف به داستان بنگرد. این تکنیک، مرزهای واقعیت و خیال را درهم می‌شکند و خواننده را درگیر فرایند تفسیر و بازسازی معنا میکند.
4. درهم‌آمیزی روایت‌ها: رمان با ترکیب عناصر واقعی و فراواقعی، مرزهای ژانر را از بین می‌برد و به ایجاد فضایی رویایی و سورئال کمک میکند.
5. فراواقعیت: استفاده از عناصر فراواقعی، مانند تحریف زمان و مکان، به ایجاد فضایی غیر متعارف و جذاب در رمان منجر شده است.
6. جریان سیال ذهن: این تکنیک به شخصیت‌ها امکان می‌دهد تا افکار و احساسات خود را بدون ساختار مشخصی بیان کنند، که این امر به پیچیدگی روایت و عمق بخشیدن به شخصیت‌ها کمک میکند.
7. بازی‌های زبانی و تکرارهای نامتعارف: رمان با استفاده از بازی‌های زبانی و تکرارهای غیر معمول، ساختار زبان را به چالش می‌کشد و خواننده را به تأمل در باب نقش زبان در شکل‌گیری واقعیت وامی‌دارد.
8. برهم زدن نظم و روال‌های جامعه: رمان با زیر سؤال بردن هنجارها و ساختارهای اجتماعی، نگاهی انتقادی به جامعه دارد و خواننده را به بازاندیشی دربارة این ساختارها دعوت میکند.
در پاسخ به پرسش دوم می‌توان گفت که رمان «بند محکومین» با تلفیق مؤلفه‌های مدرن و پستمدرن، جایگاهی ویژه در ادبیات داستانی معاصر ایران دارد. این اثر، ادامه‌دهندة جریان پیشروی ادبیات پستمدرن فارسی است که از دهة هفتاد با نویسندگانی مانند بهرام صادقی و هوشنگ گلشیری آغاز شد. با این تفاوت که «بند محکومین» با به‌کارگیری مؤلفه‌های متعدد و پیچیده‌تر، گامی فراتر نهاده و به بلوغ این جریان ادبی کمک کرده است.
این رمان با الهام از پیشینة ادبیات پستمدرن جهانی و تطبیق آن با فرهنگ و ادبیات فارسی نشان می‌دهد که ادبیات معاصر ایران توانسته است از مرحلة تقلید و به‌کارگیری محدود تکنیک‌ها فراتر رود و به خلاقیت و نوآوری دست یابد. «بند محکومین» با گسترش مرزهای روایت و فرم، نهتنها مخاطب را با تجربه‌ای نوین از ادبیات مواجه می‌سازد، بلکه به غنای ادبیات داستانی معاصر ایران افزوده است.
این پژوهش با تحلیل مؤلفه‌های پستمدرنیستی در رمان «بند محکومین»، به درک بهتر جایگاه این اثر در ادبیات معاصر فارسی کمک میکند. همچنین این مطالعه نشان می‌دهد که ادبیات پستمدرن فارسی از مرحلة آغازین خود فراتر رفته و به مرحله‌ای از بلوغ و تنوع رسیده است. بررسی آثاری مانند «بند محکومین»، زمینه‌ساز نقد و تحلیل عمیق‌تر آثار آینده در این حوزه خواهد بود و به شناخت بهتر تحولات ادبیات معاصر ایران کمک میکند.
منابع
بیات، حسین (1387) داستان‌نویسی جریان سیال ذهن، تهران، علمی و فرهنگی.
پاینده، حسین (1383) مدرنیسم و پسامدرنیسم در رمان، تهران، روزنگار.
---------- (1385) نقد ادبی و دموکراسی، تهران، نیلوفر.
پورجعفری، محمدرضا (1388) درآمدی بر انسان‌شناسی هنر و ادبیات، تهران، ثالث.
تدینی، منصوره (1388) پسامدرنیسم در ادبیات داستانی ایران: مروری بر مهم‌ترین نظریههای پسامدرنیستی و بازتاب آن در داستان معاصر ایرانی، تهران، علم.
دردانه، صاحب جان (1394) بررسی مؤلفه‌های مدرنیسم و پستمدرنیسم در آثار داستانی کودک و نوجوان (با بررسی آثار محمدرضا شمس و احمد اکبرپور)، پایاننامة کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه هرمزگان، دانشکدة علوم انسانی.
حلبی، علیاصغر (1365) مقدمهای بر طنز و شوخطبعی در ایران، تهران، پیک ترجمه و نشر.
خانجانی، کیهان (1396) بند محکومین، تهران، چشمه.
سنگانی، فرهاد (1392) بررسی تحولات انعکاس پستمدرنیسم در ادبیات داستانی فارسی بعد از انقلاب اسلامی با تأکید بر شش اثر برگزیده، پایاننامة کارشناسیارشد زبان و ادبیات فارسی به راهنمایی حسینعلی قبادی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
ضیمران، محمد (1388) دودمان‌پژوهی فلسفه: اندیشه‌های فلسفی در پایان هزارۀ دوم، جلد 3، تهران، کتاب هرمس.
علیمی، ماندانا و سارا جاویدمظفری (1399) «بررسی مؤلفه‌های پستمدرنیسم در مجموعه داستان‌های دوباره از همان خیابانها»، فصلنامة تخصصی مطالعات داستانی، سال ششم، شماره 2، صص 131-153.
کالینیکوس، آلکس (1382) نقد پستمدرنیسم، ترجمه اعظم فرهادی، تهران، نیکا.
کریمی، فرزاد (1396) تحلیل سوژه در ادبیات داستانی پستمدرن ایران، تهران، روزنه.
کهون، لارنس (1384) از مدرنیسم تا پستمدرنیسم، ترجمه عبدالکریم رشیدیان، تهران، نی.
گلشیری، سیاوش (1389) پستمدرنیسم در ادبیات داستانی معاصر ایران (بررسی مؤلفه‌های پستمدرن در آثار هوشنگ گلشیری)، نشریه پژوهشنامه ادب حماسی، شماره 10، صص 242-278.
لرستانی، زهرا و آرزو قنبری (1400) «مؤلفه‌های پستمدرنیسم در داستان‌های بلقیس سلیمانی»، نشریه پژوهشنامه مکتبهای ادبی، دوره پنجم، شماره 13، صص 8-29.
لیوتار، ژان فرانسوا (1384) تعریف پسامدرن برای بچه‌ها، ترجمه آذین حسین‌زاده، تهران، ثالث.
معصومی، علی (1400) انتقام چمن: شناختنامه و داستان‌های برگزیدهای از پسامدرنیستها، تهران، بوتیمار.
موکه، داگلاس کالین (1398) آیرونی، ترجمه حسن افشار، تهران، مرکز.
میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی (1377) واژهنامه هنر داستان‌نویسی، تهران، مهناز.
میرعابدینی، حسن (1377) صد سال داستان‌نویسی ایران، جلد سوم، تهران، چشمه.
نجومیان، امیرعلی (1385) درآمدی بر پستمدرنیسم در ادبیات، تهران، رسش.
نوذری، حسینعلی (1390) صورت‌بندی مدرنیته و پست‌مدرنیته: بسترهای تکوین تاریخی و زمینه‌های تکامل اجتماعی، تهران، شرکت انتشارات نقش جهان مهر.
وارد، گلن (1383) پستمدرنیسم، ترجمه ابوذر کرمی و قادر فخر رنجبری، تهران، ماهی.
هاموند، فیلیپ (1390) رسانه، جنگ، پست‌مدرنیته، ترجمه علیرضا آرزو، تهران، ساقی.
[1] * نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، ایران ssnfazli92@gmail.com
[2] ** استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، ایران nikoubakht@yahoo.com
[3] *** دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران hesam_kh1@modares.ac.ir
[4] **** استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران zainab.saberpour@gmail.com
[5] . Thematic Content Analysis
[6] . Pastiche
[7] . story
[8] . Discourse
[9] . Pre speech Level
[10] . Rational Verbalization
[11] . Psychological Stories
