کد مقاله : 1402121045983 بازدید : 1406 صفحه: 93 - 119

نوع مقاله: پژوهشی

نقد مبانی، اصول و قدرت تبیین واقع‎گرایی نئوکلاسیک (مطالعه موردی: رویکرد تطبیقی با نقد موازنه در نوواقع‎گرایی والتزی)

محورهای موضوعی : پژوهش سیاست نظری

جلال دهقانی فیروزآبادی ¹ , نرگس خان گل زاده ²

1 - استاد گروه روابط بین‌الملل، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران
2 - دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی، ایران

تاریخ دریافت : 1402/12/10 تاریخ پذیرش : 1403/07/14 تاریخ انتشار : 1403/10/23

کلید واژه: واقع‎گرایی نئوکلاسیک, موازنه ناقص, نقد مبانی, نقد قدرت تبیین و نقد اصولی. ,

چکیده مقاله :

هدف این مقاله، بررسی واقع‎گرایی نئوکلاسیک و نقدهای وارد بر آن در ابعاد مختلف اصولی، مبانی و قدرت تبیین است. در بخش نخست مقاله کوشش شده تا مبانی نظریۀ واقع‎گرایی نئوکلاسیک در بستر پارادایم واقع‏گرایی بررسی شود. بخش دوم مقاله به بررسی اجمالی نقد در روابط بین‎الملل اختصاص داده شده و در نهایت در بخش سوم مقاله نیز تمرکز بر نقدهای وارد بر واقع‎گرایی نئوکلاسیک است. پرسش اصلی پژوهش حاضر آن است که: مهمترین نقدهای وارد بر واقع‎گرایی نئوکلاسیک چیست و این مهم چه نسبتی با نقد نئورئالیسم دارد؟ روش پژوهش مقاله، تطبیقی است، زیرا علاوه بر بررسی نظری نقدهای وارد بر واقع‎گرایی نئوکلاسیک به بررسی تطبیقی مفهوم موازنه در جریان فکری نوواقع‎گرایی و واقع‎گرایی نئوکلاسیک و سپس نقد این مهم نیز می‎پردازد. مهم‎ترین یافته‎های پژوهش بیانگر آن است که اندیشمندان، نقدهای متعددی بر مبانی، اصول و قدرت تبیین نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیم وارد کردهاند. در زمینه قدرت تبیین، اندیشمندان معتقدند که عدم انسجام درونی و هنجاری بودن این نظریه از قدرت تبیین آن کاسته است. در زمینه اصول این نظریه نیز به دولتمحوری، موازنه ناقص، نقش ادراکات رهبران و... نقدهایی وارد شده است و درباره مبانی نیز بسیاری معتقدند که واقع‎گرایی نئوکلاسیک به مبانی هستی‎شناسی و معرفت‎شناسی کامل نپرداخته است و در روش‌شناسی نیز دچار ابهام می‏باشد.

چکیده انگلیسی:

The aim of this article is to examine neoclassical realism and the criticisms it has received in various aspects such as its principles, foundations, and explanatory power. In the first part of the article, an effort is made to analyze the theoretical foundations of neoclassical realism within the context of the realism paradigm. The second part of the article is dedicated to a brief overview of critiques in international relations, and finally, in the third part, the focus is on the criticisms directed at neoclassical realism. The main question of this research is: What are the most significant criticisms of neoclassical realism? The research method is descriptive, and the data collection method is based on library research.

The main findings of the research indicate that neoclassical realism has been subject to multiple criticisms by scholars regarding its principles, foundations, and explanatory power. In terms of explanatory power, scholars argue that the internal inconsistency and the normative nature of the theory have diminished its explanatory capacity. Regarding the principles of this theory, criticisms have been raised regarding state-centrism, incomplete balancing, the role of leaders' perceptions, and more. Concerning the foundations of this theory, many believe that neoclassical realism has not thoroughly addressed ontological and epistemological foundations and suffers from methodological ambiguity. International relations theories have always been subject to evaluation and critique, and this study aims to review neoclassical realism and examine the criticisms directed at it. Although neoclassical realism derives its core from the realism paradigm, it also pays attention to the level of structure and the characteristics of the international system. Therefore, in terms of the level of analysis, this theory does not fit neatly into either macro or micro theories of international relations, as it simultaneously focuses on micro-level aspects, such as states and leaders, and macro-level factors, such as the international system. Thus, it can be stated that neoclassical realism is an intermediate theory.

Although the main source of neoclassical realism is the realism paradigm, which includes both classical realism and structural realism, this theory presents fundamental critiques of the two preceding schools of thought and offers a distinctive theoretical approach. The most prominent distinction and critique of neoclassical realism, compared to the two earlier schools of realism, lies in the level of analysis, or in other words, the issue of structure-agency. Neoclassical realism goes beyond classical realism’s micro-level perspective and focuses on the international system, while it also combines structural realism's macro-level perspective with intermediary variables, creating a new synthesis of structure and agency. It views these two as interacting with each other and, in terms of the level of analysis, fits within intermediate theories.

Neoclassical realism introduces the concept of incomplete balancing. In this regard, the article aims to examine this key concept through a comparative analysis within the neoclassical balancing and neorealism paradigms. Post-neorealism theories have emerged in critique of neorealism, and by examining these critiques, it becomes evident that neoclassical realism proposes incomplete balancing and emphasizes the role of perceptions and identity in balancing, whereas conventional neorealism, by ignoring these factors, focuses solely on power maximization and balancing. A comparative analysis of critiques of balancing in conventional neorealism and the concept of incomplete balancing in neoclassical realism reveals that the critique of the latter emphasizes the integration of various macro and intermediary elements, such as identity and perception, which results in a less precise and specialized depiction. Meanwhile, the critique of balancing in neorealism, as raised by neoclassical realists, overlooks the role of revisionist states in the international system. From this perspective, it can be concluded that although both schools of thought emerged within the same paradigmatic framework, their approaches to the concept of balancing and the critiques directed at balancing within each theory are different.

Regarding the positive critique of neoclassical realism, it is noted that this theory focuses on both domestic and international system-level variables, as well as intermediary variables, offering a comprehensive view of multiple levels. If a synthesis among theories were to occur, neoclassical realism would serve as a successful example of such a synthesis. In conclusion, the research findings indicate that neoclassical realism has been subject to various critiques regarding its foundations, principles, and explanatory power. In terms of explanatory power, scholars argue that the theory's internal inconsistency and normative nature have reduced its explanatory capacity. Criticisms regarding the theory's principles include state-centrism, incomplete balancing, and the role of leaders' perceptions. Regarding the foundations, many argue that neoclassical realism has not adequately addressed ontological and epistemological issues and suffers from methodological ambiguity. Despite all these criticisms, neoclassical realism continues to attract scholarly attention because criticizing a theory does not imply its inefficacy, and no theory can be expected to achieve complete perfection. Therefore, despite its shortcomings, neoclassical realism can still serve as a valuable guide for policymakers.

Keywords: Neoclassical Realism, Incomplete Balance, Criticism of Fundamentals, Criticism of Explanatory Power and Principled Criticism.

Reference

Barkhil, Scott, et al. (1391 [2011]) Nazariyehaye Ravabet Bein al-Melal [Theories of International Relations], Translated by Hamira Mashirzadeh and Ruhollah Talebi Arani, Mizaan, Tehran. [In Persian]

Barkin, J. S. (2020) Constructivist and Neoclassical Realisms. In The
Social Construction of State Power (pp. 47-72). Bristol University Press.

Beqa, M. (2017) Neoclassical Realism: Its Promises and Limits as a Theory of Foreign Policy. European Academic Research, 5(01), 316-330.

Cerioli, L. (2023) Saudi Arabian strategy reassessment since 2003: The emergence of a regional leadership via Neoclassical Realist lenses. International Area Studies Review.

Dehghani Firoozabadi, Seyed Jalal. (1400 [2020]) Osoul va Mabaaneh Ravabet Bein al-Melal 1 [Principles and Foundations of International Relations 1], Nashr Samt. [In Persian]

Dehghani Firoozabadi, Seyed Jalal, Borzegar, Keyhan, Bigdeli, Mohammadreza. (1402 [2022]) "Moqayeseh Roukard Se Nosl Paradayem Vaaghegarayi Nasbat be Nazem Bein al-Melal" [A Comparison of Three Generations of the Realist Paradigm’s Approach to the International System], Faslnameh Pajooheshhaye Ravabet Bein al-Melal, 17th Volume, Issue 1. [In Persian]

Dehghani Firoozabadi, Seyed Jalal, Hozhir Sarvar, Hossein (1401) "Moqayeseh Siyasat Khareji Dowlat-haye Ahmadinejad va Rouhani Bar Asas Nazariyeh Vaaghegarayi Neoclassic" [A Comparison of the Foreign Policy of the Ahmadinejad and Rouhani Governments Based on Neoclassical Realist Theory], Faslnameh Siyasat Khareji, 36th Year, Issue 3. [In Persian]

Duan, X., & Aldamer, S. (2022) The Saudi Arabia–China relationship at a crossroad: A neoclassical realist analysis. Asian Politics & Policy, 14(1), 114-128.

Dyson, T. (2016) Neoclassical realism and defence reform in post-Cold War Europe, springer.

Foulon, M. (2015) Neoclassical realism: challengers and bridging identities. International Studies Review, 17(4), 635-661.

He, Kai, and Huiyun Feng. (2023) After Hedging: Hard Choices for the Indo-Pacific States between the US and China. Elements in International Relations,11-15.

iVidal, L. L. I. (2022) Beyond the Gaiatsu Model: Japan’s Asia-Pacific Policy and Neoclassical Realism. Journal of Asian Security and International Affairs, 9(1), 26-49.

Kropatcheva, E. (2012) Russian foreign policy in the realm of European security through the lens of neoclassical realism. Journal of Eurasian Studies, 3(1), 30-40.

Lobell, S. E., Ripsman, N. M., & Taliaferro, J. W. (Eds.) (2009) Neoclassical realism, the state, and foreign policy. Cambridge University Press.

Meibauer, G., Desmaele, L., Onea, T., Kitchen, N., Foulon, M., Reichwein, A., & Sterling-Folker, J. (2021). Rethinking neoclassical realism at theory's end. International Studies Review, 23(1), 268-295.

Narizny, K. (2017) On systemic paradigms and domestic politics: A critique of the newest realism. International Security, 42(2), 155-190.

Omar, A. A. (2013) Is There Anything ‘New’ in Neoclassical Realism?. IR. info, February, 13.

Rathbun, B. (2008) A rose by any other name: Neoclassical realism as the logical and necessary extension of structural realism. Security Studies, 17(2), 294-321.

Ripsman, N. M., Taliaferro, J. W., & Lobell, S. E. (2009) Conclusion: The state of neoclassical realism. In Neoclassical realism, the State, and foreign policy (pp. 280-299).

Ripsman, N. M., Taliaferro, J. W., & Lobell, S. E. (2016) Neoclassical realist theory of international politics. Oxford University Press.

Rose, G. (1998) Neoclassical realism and theories of foreign policy. World Politics, 51(1), 144-172.

Sastrawijoto, L., Gerrits, A. (2015) Realism is dead, long live realism: A critical review of neoclassical realist theory. The case study of Crimea. University of Leiden, Netherlands.

Schweller, R. L. (2009) Neoclassical realism and state mobilization: Expansionist ideology in the age of mass politics. In Neoclassical realism, the state, and foreign policy (pp. 227-250).

Sterling-Folker, J. (2009) Neoclassical realism and identity: Peril despite profit across the Taiwan Strait. In Neoclassical realism, the state, and foreign policy (pp. 99-138).

Taliaferro, J. W. (2012) Neoclassical realism and the study of regional order. International Relations Theory and Regional Transformation, 74-103.

Taliaferro, J. W. (2009) Neoclassical realism and resource extraction: State building for future war. In Neoclassical realism, the state, and foreign policy (pp. 194-226).

Taliaferro, J. W. (2000) Security seeking under anarchy: Defensive realism revisited. International Security, 25(3), 128-161.

Toghyani, A., & Arabahmadi, A. (2020) US Strategy toward Africa and Trump's Rivalry Competition: A Neo-Classical Approach. World Sociopolitical Studies, 4(1), 177-212.

Vasileiadis, P. (2023) Reconstructing neoclassical realism: A transitive approach. International Relations.

Więcławski, J. (2017) Neoclassical Realism and the Crisis of the Realist Paradigm in Contemporary International Relations. Myśl Ekonomiczna i Polityczna, 2(57), 192-217.

Ye, X. (2019) Rediscovering the transition in China’s national interest: A neoclassical realist approach. Journal of Current Chinese Affairs, 48(1), 76-105.

منابع و مأخذ:

برچیل، اسکات و دیگران (1391) نظریه‎های روابط بین‎الملل، ترجمه حمیرا مشیرزاده و روح¬الله طالبی ارانی، تهران، میزان.
دهقانی فیروزآبادی، سید جلال (1390) واقع گرایی نو کلاسیک و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران.
صص 294-275.
------------------------ (1394) نظریه و فرانظریه در روابط بین‎الملل، تهران، مخاطب.
------------------------ (1400) اصول و مبانی روابط بین‎الملل 1، تهران، سمت.
دهقانی فیروزآبادی، سید جلال و حسین هژیر سرور (1401) «مقایسه سیاست‎ خارجی دولت‎های احمدی‎نژاد و روحانی بر اساس نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک»، فصلنامه سیاست خارجی، سال 36، شماره 3، صص 95-118.
دهقانی فیروزآبادی، سید جلال و دیگران (1402) «مقایسه رویکرد سه نسل پارادایم واقع‎گرایی نسبت به نظام بین‏الملل»، فصلنامه پژوهش‎های روابط بین‏الملل، دوره سیزدهم، شماره اول، صص 165-200.
سلیمی، حسین و منار ابراهیمی (1394) «مبانی نظری، فرانظری و نقد نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک»، پژوهش‎های روابط بین‎الملل، دوره پنجم، شماره 3، صص 13-42.
لیتل، ریچارد (1389) تحول در نظریه‎های موازنه قوا، ترجمه غلامعلی چگینی‎زاده، تهران، ابرار معاصر.
مشیرزاده، حمیرا (1388) تحول در نظریه‎های روابط بین‌الملل، تهران، سمت.
Barkin, J. S. (2020) Constructivist and Neoclassical Realisms. In The Social Construction of State Power (pp. 47-72). Bristol University Press.
Beqa, M. (2017) Neoclassical Realism: Its Promises and Limits as a Theory of Foreign Policy. European Academic Research, 5(01), 316-330.
Cerioli, L. (2023) Saudi Arabian strategy reassessment since 2003: The emergence of a regional leadership via Neoclassical Realist lenses. International Area Studies Review, 22338659231180059.
Duan, X., & Aldamer, S. (2022) The Saudi Arabia–China relationship at a crossroad: A neoclassical realist analysis. Asian Politics & Policy, 14(1), 114-128.
Dyson, T. (2016) Neoclassical realism and defence reform in post-Cold War Europe.
Foulon, M. (2015) Neoclassical realism: challengers and bridging identities. International Studies Review, 17(4), 635-661.
He, Kai, and Huiyun Feng. (2023) After Hedging: Hard Choices for the Indo-Pacific States Between the US and China. Elements in International Relations.
IVidal, L. L. I. (2022) Beyond the Gaiatsu Model: Japan’s Asia-Pacific Policy and Neoclassical Realism. Journal of Asian Security and International Affairs,
9(1), 26-49. Kropatcheva, E. (2012) Russian foreign policy in the realm of European security through the lens of neoclassical realism. Journal of Eurasian Studies, 3(1), 30-40.
Lobell, S. E., Ripsman, N. M., & Taliaferro, J. W. (Eds.). (2009) Neoclassical realism, the state, and foreign policy. Cambridge University Press.
Meibauer, G., Desmaele, L., Onea, T., Kitchen, N., Foulon, M., Reichwein, A., & Sterling-Folker, J. (2021) rethinking neoclassical realism at theory's end. International Studies Review, 23(1), 268-295.
Narizny, K. (2017) On systemic paradigms and domestic politics: A critique of the newest realism. International Security, 42(2), 155-190.
Omar, A. A. (2013) Is There Anything ‘New’in Neoclassical Realism?. IR. info. February, 13.
Rathbun, B. (2008) A rose by any other name: Neoclassical realism as the logical and necessary extension of structural realism. Security Studies, 17(2), 294-321.
Ripsman, N. M., Taliaferro, J. W., & Lobell, S. E. (2009) Conclusion: The state of neoclassical realism. Neoclassical realism, the State, and foreign policy, 280-299.
----------------------------------------------------------- (2016) Neoclassical realist theory of international politics. Oxford University Press.
Rose, G. (1998) Neoclassical realism and theories of foreign policy. World politics, 51(1), 144-172.
Sastrawijoto, L., Gerrits, A., (2015), Realism is ded, long live realism a critical review of neoclassical relist theory the case study of crima, university of Leiden, Netherland.
Schweller, R. L. (2009) Neoclassical realism and state mobilization: expansionist ideology in the age of mass politics. Neoclassical realism, the state, and foreign policy, 227-250.
Sterling-Folker, J. (2009) Neoclassical realism and identity: peril despite profit across the Taiwan Strait. Neoclassical realism, the state, and foreign policy, 99-138.
Taliaferro, J. W. (2000) Security seeking under anarchy: Defensive realism revisited. International security, 25(3), 128-161.
----------------------- (2009) Neoclassical realism and resource extraction: State building for future war. Neoclassical realism, the state, and foreign policy, 194-226.
----------------------- (2012) Neoclassical realism and the study of regional order. International relations theory and regional transformation, 74-103.
Toghyani, A., & Arabahmadi, A. (2020) US Strategy toward Africa and Trump's Rivalry Competition: A Neo-Classical Approach. World Sociopolitical Studies, 4(1), 177-212.
Vasileiadis, P. (2023) Reconstructing neoclassical realism: a transitive approach. International Relations, 00471178231185747.
Więcławski, J. (2017) Neoclassical Realism and the Crisis of the Realist Paradigm in Contemporary International Relations. Myśl Ekonomiczna i Polityczna, 2(57), 192-217.
Ye, X. (2019) Rediscovering the transition in China’s national interest: A neoclassical realist approach. Journal of Current Chinese Affairs, 48(1), 76-105.

متن کامل:

چكيده:

دوفصلنامه علمي «پژوهش سیاست نظری»

شماره سیوپنجم، بهار و تابستان 1403: 119-93

تاريخ دريافت: 10/12/1402

تاريخ پذيرش: 14/07/1403

نوع مقاله: پژوهشی

نقد مبانی، اصول و قدرت تبیین واقع‎گرایی نئوکلاسیک

(مطالعه موردی: رویکرد تطبیقی با نقد موازنه در نوواقع‎گرایی والتزی)

جلال دهقانی فیروزآبادی ¹

نرگس خان‌گل‌زاده²

چکیده

واژه‌هاي کلیدی: واقع‎گرایی نئوکلاسیک، موازنه ناقص، نقد مبانی، نقد قدرت تبیین و نقد اصولی.

مقدمه

نقد به معنای ارزیابی است که همواره به همه نظریه‎های روابط بین‎الملل صورت گرفته است. واقع‎گرایی نئوکلاسیک نیز از این مهم مستثنی نیست‎. واقع‎گرایی نئوکلاسیک، یکی از نظریههای برجسته روابط بین‎الملل است که متعلق به پارادایم واقع‎گرایی در تئوری‎های روابط بین‎الملل است که ابتدا گیدئون رز آن را مطرح کرده و سپس تالیافرو، شوئلر و دیگران، آن را تکامل و استمرار بخشیدهاند. درباره اینکه واقع‎گرایی نئوکلاسیک صرفاً نظریه‏‎ای در باب سیاست خارجی است و یا نظریه‎ای در باب سیاست‏‎ بین‎الملل، میان اندیشمندان، اختلاف و تعارض وجود دارد. این نظریه هرچند مهم‏ترین آبشخور خود را از پارادایم واقع‎گرایی اخذ کرده است، توجه و تمرکز بر سطح ساختار و ویژگی‎های نظام بین‎الملل نیز داشته است. بنابراین به لحاظ سطح تحلیل، این نظریه ذیل نظریههای کلان و یا خرد روابط بین‌الملل نمی‎گنجد؛ زیرا به سطح تحلیل خرد مانند دولت و یا رهبران و کلان یعنی نظام بین‎الملل توأمان تمرکز دارد. بر این اساس می‎توان اظهار داشت که واقع‎گرایی نئوکلاسیک، نظریه‎ای بینابینی است.

هرچند آبشخور اصلی واقع‎گرایی نئوکلاسیک پارادایم واقع‎گرایی مشتمل بر واقع‎گرایی کلاسیک و واقع‎گرایی ساختاری است و اساساً این نظریه در بستر تئوریک واقع‎گرایی شکل گرفته است، نقد اساسی به دو جریان متقدم وارد کرده است و بر این اساس نظریه‎ای متمایز از دو جریان یادشده ارائه داده است. برجستهترین تمایز و نقد واقع‏گرایی نئوکلاسیک با دو جریان متقدم، پارادایم واقع‎گرایی در سطح تحلیل و به عبارتی مسئله ساختار- کارگزار است؛ زیرا از دیدگاه خرد واقع‎‏گرایی کلاسیک فراتر رفته و به نظام بین‎الملل توجه دارد و دیدگاه کلان واقع‎گرایی ساختاری را توأم با متغیرهای میانجی می‎نماید و نظریه‎ای جدید در تلفیق ساختار کارگزار ارائه می‎دهد و این دو را در تعامل با یکدیگر می‎پندارد و به لحاظ سطح تحلیل در خیل نظریههای بینابین می‎گنجد.

در پژوهش حاضر کوشش شده تا ضمن پرداختن به نظریۀ واقع‎گرایی نئوکلاسیک، نقدهای وارد بر آن نیز بررسی شود. پرسش اصلی پژوهش حاضر آن است که: مهمترین نقدهای وارد بر واقع‎گرایی نئوکلاسیک چیست و این مهم چه نسبتی با نقد نئورئالیسم دارد؟ پرسش‌های فرعی پژوهش بدین صورت مطرح می‎گردد که: نقد به قدرت تبیین واقع‎گرایی نئوکلاسیک چیست؟ نقد درونپارادایمی و برونپارادایمی واقع‎گرایی نئوکلاسیک کدامند؟ روش پژوهش مقاله، تطبیقی است، زیرا علاوه بر بررسی نظری، نقدهای وارد بر واقع‎گرایی نئوکلاسیک به بررسی تطبیقی نقد مفهوم موازنه در جریان فکری نوواقع‎گرایی و واقع‎گرایی نئوکلاسیک نیز می‎پردازد.

یافته‎های پژوهش بیانگر آن است که اندیشمندان، نقدهای متعددی بر مبانی، اصول و قدرت تبیین نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیم وارد کردهاند. در زمینه قدرت تبیین، اندیشمندان معتقدند که عدم انسجام درونی و هنجاری بودن این نظریه از قدرت تبیین آن کاسته است. در زمینه اصول این نظریه نیز به دولتمحوری، موازنه ناقص، نقش ادراکات رهبران و... نقدهایی وارد شده است و درباره مبانی این نظریه نیز بسیاری معتقدند که واقع‎گرایی نئوکلاسیک به مبانی هستی‎شناسی و معرفت‎شناسی کامل نپرداخته است و در روش‌شناسی نیز دچار ابهام است.

پیشینۀ پژوهش

پژوهش فراروی، کوششی است تا به نقد واقع‎گرایی نئوکلاسیک در سه سطح اصول، مبانی و قدرت تبیین بپردازد. هرچند از پارادایم واقع‎گرایی در پژوهش‎های ایرانی بسیار استقبال شده، با این حال واقع‎گرایی نئوکلاسیک از مباحثی است که چندان پرتکرار در ادبیات فارسی درباره آن پژوهش نشده است. بهویژه در زمینه نقدهای مطرحشده درباره واقع‎گرایی نئوکلاسیک، آثار اندکی یافت می‎شود. به طور کلی مجموعه پژوهش‎های مرتبط با موضوع پژوهش را می‎توان در دو دسته جای داد که در ذیل به اختصار به آنها پرداخته خواهد شد.

الف) پژوهش‎هایی که به واقع‎گرایی نئوکلاسیک در چارچوب یک نظریه پرداخته‎اند.

رز (1998)، مقاله‏ای با عنوان «واقع‌گرایی نئوکلاسیک و نظریه‏های سیاست خارجی» منتشر کرده و طی آن، ضمن بررسی مبانی و اصول واقع‎گرایی نئوکلاسیک، به قدرت تبیین آن بهمثابه نظریه‎ای در باب سیاست خارجی پرداخته است.

دهقانی فیروزآبادی و همکاران (1402) در مقاله‎ای با عنوان «مقایسه رویکرد سه نسل پارادایم واقع‎گرایی نسبت به نظام بین‎الملل»، توان تبیین پارادایم واقع‎گرایی مشتمل بر واقع‎گرایی کلاسیک، واقع‎گرایی ساختاری و واقع‎گرایی نئوکلاسیک را درباره نظام بین‎الملل بررسی کرده‎اند.

ریپسمن و همکاران (2016) کتابی با عنوان «نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک سیاست بین‎الملل» به رشته تحریر درآورده‎اند که در آن به پتانسیل نظریۀ واقع‎گرایی نئوکلاسیک بهمثابه یک نظریه سیاست بین‏الملل در حل معضلات نظام بین‎الملل پرداخته‎اند.

دهقانی فیروزآبادی (1394) در کتابی با عنوان «نظریه و فرانظریه در روابط بین‎الملل»، علاوه بر بررسی تئوری‎های روابط بین‎الملل، مبانی هستی‎شناسی، معرفت‎شناسی و روش‎شناسی نظریه‎ها و فرانظریه‎ها روابط بین‎الملل و نقدهای وارد بر آن را نیز مطرح کرده است. همچنین ایشان در مقاله‎ای با عنوان «واقع‎گرایی نوکلاسیک و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» (1390)، کاربست و قدرت تبیین واقع‎گرایی نوکلاسیک در چارچوب سیاست‎ خارجی جمهوری اسلامی ایران را مطمح نظر قرار داده است.

ب) پژوهش‎هایی که به نقد واقع‎گرایی نئوکلاسیک پرداخته‎اند و بیشتر به زبان لاتین موجود هستند.

ساستراویجوتو و گریتس (2015) در کتابی با عنوان «آیا واقع‎گرایی پابرجا از بین رفته است؟»، به بررسی پارادایم واقع‌گرایی مشتمل بر واقع‏گرایی کلاسیک، ساختاری و نئوکلاسیک و نقد نسل سوم واقع‎گرایی پرداختهاند.

سلیمی و ابراهیمی (1394)، مقاله‎ای با عنوان «مبانی نظری، فرانظری و نقد نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک» به رشته تحریر درآوردهاند که در آن بیشتر، مبانی نظریه واقع‏گرایی نئوکلاسیک در سطح نظریه و فرانظریه بررسی شده است و صرفاً نویسندگان در نتیجه‎گیری به طور مختصر، نقدهایی درباره این نظریه نوشته‎اند.

با بررسی تمام پژوهش‎های یادشده می‏توان به درستی خلأ پژوهش درباره نقدهای وارد بر واقع‎گرایی نئوکلاسیک را دریافت. مقاله حاضر با بررسی مختصر واقع‏گرایی نئوکلاسیک و سپس بررسی مفصل نقدهای وارد بر این نظریه به صورت دسته‎بندیشده در سه سطح اصول، مبانی و قدرت تبیین، کوشش نموده تا به این خلأ پژوهشی پرداخته، نوآوری لازم را داشته باشد، به گونه‎ای که متمایز از پژوهش‎های نگاشته قرار گیرد.

مروری بر واقع‎گرایی نئوکلاسیک

گیدئون رز از آن دسته از نظریههایی که کوشش می‎کند تا در ابعاد خرد، سیاست‎ خارجی و در ابعاد کلان، روابط بین‎الملل را تبیین نماید، با عنوان واقع‏گرایی نئوکلاسیک³ یاد کرده است (مشیرزاده، 1388: 129). بسیاری از اندیشمندان معتقدند که واقع‎گرایی نئوکلاسیک، نظریه‎ای است که به تبیین رفتار کشورها در نظام بین‎الملل و ابعاد سیاست خارجی کشورها می‎پردازد. به تعبیری دیگر، واقع‎گرایی نئوکلاسیک، نظریه‎ای در باب سیاست بین‌الملل نبوده، هدف آن، پرداختن به چرایی پدیده‎های بین‎المللی نیست (سلیمی و ابراهیمی، 1394: 16).

سیاست خارجی نیز از دیدگاه واقع‎گرایی نئوکلاسیک عبارت است از سنتز ساختار بین‎المللی و متغیرهای مهم داخلی و ارتباطات این دو مؤلفه (Omar, 2013: 2). در حالی که واقع‎گرایی نئوکلاسیک به سیاست بین‎الملل نیز پرداخته است و سیاست بین‌الملل را مبارزه‎ای بی‎‌پایان برای کسب قدرت و نفوذ در در دنیایی با منابع محدود و عدم اطمینان درباره نیات یکدیگر می‎داند و توزیع قدرت را مسئله‎ای قلمداد می‎کند که تحت تأثیر متغیرهای تعدیلکننده ساختاری⁴ مانند فناوری و جغرافیاست. برای نشان دادن قطب بودن در نظام بین‎الملل، واقع‎گرایی نئوکلاسیک بر قدرت‎های بزرگ و یا دولت‎های اصلی و مهم تأکید دارند و نظام تک‎قطبی⁵ را از انواع ایده‎آل صورتبندی⁶ قدرت در نظام بین‎الملل می‎داند (Ripsman et al, 2016: 45). اندیشمندان واقع‎گرایی نئوکلاسیک از ابتدا هدف این نظریه را معطوف به سیاست خارجی و سیاست بین‎الملل دانسته‎اند و در این راستا همچون واقع‎گرایی ساختاری، توجه به نظام بین‎‏الملل را در اولویت قرار داده‎اند (Ripsman et al, 2016: 25). با بررسی آرا اندیشمندان می‎توان دریافت که گروهی، واقع‎گرایی نئوکلاسیک را نظریه‌ای در باب سیاست خارجی و گروهی دیگر، آن را نظریه‎ای در باب سیاست بین‎الملل می‎دانند.

نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک که رز آن را در سال 1998 مطرح کرده و تالیافرو، شوئلر، ولفرث و دیگران در سال‎های بعد آن را بررسی کردهاند، بر سه نکته اصلی تأکید دارد؛ نخست آنکه مفروضهای نئورئالیسم که تأکید بر سطح تحلیل نظام بین‎الملل دارد، می‎تواند نقشه راه مناسبی برای تصمیمگیرندگان سیاست خارجی باشد. دوم آنکه نگاه واقع‎گرایی نئوکلاسیکی از دولت مهم است که در این زمینه، نقش بازیگرانی که مستقیماً سیاست ‎خارجی را بر عهده دارند و همچنین بازیگرانی که از طریق لابی، این افراد را تحت‎الشعاع قرار می‎دهند، مورد توجه قرار می‎گیرد. سوم آنکه مفهوم پوزیتیویسم نرم⁷ واقع‎گرایی نئوکلاسیک که منطبق با تعریف نئوپوزیتیویسم جکسون است، مهم می‌باشد؛ یعنی مجموعه‌ای از ایده‎ها که بیان می‎کند علوم اجتماعی چگونه باید بنا شود. به عبارتی آنها از منطق استنتاجی⁸ برای آزمایش نظریۀ قیاسی⁹ استفاده می‎کنند (Barkin, 2020: 49-50). بنابراین روش نظریۀ ‎واقع‎گرایی نئوکلاسیک، آزمودن پیش‌فرض‌هایی است که منطقی در نظر گرفته‎ شده است و قیاس نیز یکی از انواع استنتاج است.

ادبیات واقع‎گرایی نئوکلاسیک درباره نقش متغیرهای میانجی¹⁰ در ساختار و نتایج¹¹ سه دسته از نظریه‎پردازی شکل گرفته است. گروه اول شامل رز، دوئک¹²، شوئلر¹³ و کیچن¹⁴ است که به نقش ایدئولوژی جاافتاده¹⁵شده توجه دارند (Foulon, 2015: 646). این گروه که گیدئون رز، آغازگر آن است، پژوهش خود را مانند سایر نظریههای روابط بین‎الملل با نقد رئالیسم ساختاری آغاز کرده‎اند و به گونه‎ای رویکرد چندسطحی¹⁶ را اتخاذ نموده و به تبیین موارد تاریخی پرداخته‎اند که نوواقع‎گرایی والتزی در توضیح آن ناتوان است. گروه دوم که ریپسمن و تالیافرو آن را سامان دادهاند، به موارد تاریخی نپرداختند، بلکه نقش محرک‌های سیستمیک را مطمح‎نظر قرار داده‌اند. گروه سوم که شامل نظریه‎پردازانی مانند تالیافرو، لوبل و ریپسمن هستند، به تعامل و برآیند رفتار کشورها پرداخته‏اند (He & Feng, 2023: 9-10). به عبارتی نسل سوم کوشش می‎کند که رئالیسم ساختاری را از طریق تئوری سیاست خارجی به چالش بکشد و نظریه سیاست
بین‎الملل را تدوین نماید (Meibauer et al, 2021: 278).

نقطه عطف واقع‏گرایی نئوکلاسیک که نسل سوم واقع‎گرایی است، با نقد درون‌پارادایمی، دو نسل متقدم واقع‎گرایی یعنی واقع‎گرایی کلاسیک و واقع‎گرایی ساختاری آغاز می‎شود و با درهم‎آمیختگی واقع‏گرایی کلاسیک و نوواقع‎گرایی، به اثر هر دو متغیر مسائل داخلی و نظام بین‎الملل بر رفتار دولت‎ها در نظام آنارشیک بین‎المللی می‏پردازد (دهقانی و دیگران، 1402: 183). واقع‎گرایی نئوکلاسیک با تأکید بر نظام بین‎الملل چارچوب واقع‎گرایی کلاسیک و با تأکید بر متغیرهای داخلی، چارچوب واقع‎گرایی ساختاری¹⁷ یا نئورئالیسم را درهم شکسته است (Ye, 2019: 83-84). با فراتر رفتن از دیدگاه واقع‌گرایی کلاسیک و واقع‌گرایی ساختاری، واقع‌گرایی نئوکلاسیک مطرح می‌کند که علاوه بر نظام بین‎الملل، نظم منطقه‎ای نیز بر رفتار خارجی دولت‎ها اثرگذار است و همه دولت‎ها حتی قدرت‎های بزرگ¹⁸ با آن مواجه می‎‌شوند (Taliaferro, 2012: 78-84).

بسیاری از نظریه‌پردازان معتقدند که واقع‌گرایی نئوکلاسیک می‌تواند با در نظر گرفتن تأثیر محیط بر سیاست، قدرت تبیینی واقع‌گرایی ساختاری را افزایش دهد (Streling-Folker, 2009: 99). در این تأثیرگذاری، متغیر مستقل و مؤلفه مهم تحلیل، نظام‏ بین‎الملل است که به واسطه متغیرهای میانجی مشتمل بر سطح خرد فردی و سطح خرد ملی بر متغیر وابسته یعنی سیاست خارجی و رفتار کشورها اثر می‎گذارد. در واقع متغیرهای میانجی، پل ارتباطی میان محدودیت‎های سیستمی و رفتار کشورها هستند که در سطح خرد فردی شامل برداشت رهبران سیاسی و تصمیم‌گیرندگان از نظام بین‎الملل و سطح خرد ملی مشتمل بر نقش احزاب و گروه‏های ذی‎نفوذ، انسجام دولت با مردم در داخل کشور، قدرت کشور در استخراج منابع و نوع جهت‏گیری سیاست ‎خارجی است (دهقانی و هژیر، 1401: 98-99).

سطح نظام بین‎الملل هرچند متغیر مهمی در تحلیل رفتار کشورهاست، این مؤلفه به طور مستقیم تأثیر نمی‎گذارد، بلکه این تأثیرگذاری با متغیرهای میانجی محقق می‌شود (Ividal, 2022: 31). رز معتقد است که فشارهای سیستمیک در سطح نظام بین‎الملل باید در سطح متغیرهای میانجی ترجمه و تفسیر شود و سپس متناسب با آن، استراتژی خاصی اتخاذ شود (Toghyani & Arabahmadi, 2020: 183). در نظریۀ واقع‎گرایی نئوکلاسیک، نقش ساختار یا نظام بین‎الملل مهم و تأثیرگذار است؛ اما این تأثیر غیر مستقیم از رهگذر متغیرهای میانجی اعمال می‌شود. نظام بین‎الملل یا سطح تحلیل ساختار هرچند مهم است، این مهم محقق نمی‎شود مگر با در نظر گرفتن متغیرهای خرد ملی و خرد فردی. برای نمونه آنارشی در نظام بین‎الملل وجود دارد. آنارشی به معنای هرجومرج نیست، بلکه خود نوعی نظم است که در آن اقتدار، قانون‌گذار و قوه قاهره مرکزی وجود ندارد. آنارشی مستقیماً نمی‎تواند بر رفتار سیاست خارجی کشوری اثر بگذارد، زیرا این مهم ابتدا باید از ادراکات رهبر تفسیر شود و سپس با در نظر گرفتن قدرت کشور، نوع جهت‎گیری سیاست خارجی، نقش احزاب و... به بسیج منابع پرداخته شود. وقتی تمام این مراحل محقق شد، پاسخی به ساختار آنارشیکی نظام بین‎الملل داده می‌شود.

بنابراین در زمینه آنارشی که از ویژگی‌های مهم نظام بین‎الملل است، واقع‌گرایی نئوکلاسیک مطرح می‌کند که دولت‎ها تلاش می‌کنند تا با کنترل کردن و شکل دادن محیط بیرونی به شرایط عدم قطعیت آنارشی بین‎المللی پاسخ دهند و در این راستا هر کشور با توجه به منابع قدرت مادی در وهله نخست و قدرت غیر مادی در درجه دوم می‎توانند به محیط بیرونی و سیاست خارجی خود شکل دهند (Rose, 1998: 152).

واقع‎گرایی نئوکلاسیک علاوه بر تأکید بر انگاره‎های واقع‎گرایی یعنی نقش عوامل مادی¹⁹ در سیاست خارجی، بر عوامل برساخت‎گرایانه²⁰ نظیر نقش ادراکات رهبران بر تصمیم‎گیری در سیاست ‎خارجی تأکید دارد. هرچند این متغیر، درجه اهمیت کمتری نسبت به تأثیرگذاری نظام بین‎الملل دارد (Kropatcheva, 2012: 31). این نظریه ارزیابی می‎کند که چرا علی‎رغم وجود برخی تهدیدها در نظام بین‎الملل و اتخاذ استراتژی خودیاری، برخی دولت‎ها نتوانستند پاسخ مناسبی نسبت به این تهدیدها مهیا کنند. در پاسخ به این پرسش است که متغیر‌های میانجی و نقش عوامل سیاسی داخلی و اداراکات رهبران و... مطرح می‎شود (Vasileiadis, 2023: 3).

برای نمونه موازنه ناقص²¹ که شوئلر واضع آن ‎است، تلاشی برای تلفیق سطح تحلیل
خرد ملی و سیستمیک است. در شرایط تهدید و آنارشی بین‎المللی، تصمیمگیرندگان ممکن است نسبت به این تهدید موازنه‎سازی بهموقع را محقق ننمایند؛ شرایطی مانند فقدان اجماع داخلی بهویژه در سطح نخبگان، تفرقه دیوان‎سالاری و عدم انسجام اجتماعی موازنه‎سازی را با دشواری روبهرو می‎نماید (دهقانی، 1400: 238). به عبارتی دیگر موازنه ناقص در نتیجه دو متغیر داخلی رخ می‎دهد. نخست اجماع نخبگان که بر تمایل دولت بر موازنه‎سازی اثرگذار است. دوم آسیب‎پذیری رژیم و انسجام اجتماعی که بر توان دولت برای استخراج منابع برای موازنه‎سازی، اثر می‎گذارد (Ripsman et al, 2016: 28). واقع‎گرایی نئوکلاسیک در زمینه قدرت نیز سنتزی است از واقع‎گرایی کلاسیک که تأکید بر قدرت مادی دارد و سازه‎انگاری که به نقش عوامل برساخته و ایده‎ها توجه دارد. برای مثال در پاسخ به مسئله تهدید و یا آنارشی، هم قدرت مادی مانند بسیج منابع داخلی و منابع مادی دولت در پاسخ به تهدید مهم است و هم منابع غیر مادی مانند اجماع‎نظر، همبستگی و یا درکی که رهبر یک دولت از آن تهدید و یا آنارشی دارد.

شوئلر به چهار متغیر اصلی که بر قدرت و توانایی دولت در پاسخ به تهدیدهای ناشی از نظام بین‎الملل که منجر به شرایط عدم تعادل²² می‎شود، تأکید می‎نماید: 1- هم‎فکری و اجماع نظر نخبگان²³ 2- میزان آسیب‎پذیری حکومت²⁴ در برابر اقدامات قهرآمیز گروه‎های قدرتمند داخلی 3- همبستگی و وحدت اجتماعی²⁵ 4- انسجام و یا شکنندگی در سطح نخبگان²⁶ به دلایل اختلافات مذهبی، طبقه‎ای، قومیتی و... . علاوه بر موارد یادشده، یکی دیگر از مؤلفه‎هایی که بر قدرت دولت اثر می‎گذارد، ایدئولوژی است. تالیافرو معتقد است که ایدئولوژی به عنوان یک مؤلفه مداخله‎گر می‎تواند مانع توانایی رهبران سیاسی برای تصمیم‎گیری و سایر اقدامات در عرصه سیاست خارجی شود (Dyson, 2016: 121-122)؛ زیرا هرچند رهبران به ایدئولوژی طبق برداشت و ارزیابی ذهنی خود از نظام بین‎الملل شکل می‎دهند، ایدئولوژی همواره تابع عوامل داخلی نیز می‎باشد و از این جهت محدودکننده است (Taliaferro, 2012: 78). ناسیونالیسم تحت حمایت دولت، یکی دیگر از عوامل تعیینکننده قدرت دولت است؛ زیرا این مؤلفه منجر به انسجام داخلی و افزایش همذاتپنداری مردم با دولت و بسیج منابع می‎شود (Taliaferro, 2009: 219). در زمینه تهدید یک کشور، برای مثال کشوری که تهدیدکننده باشد، اگر همبستگی اجتماعی درباره مقابله با آن وجود نداشته باشد، ممکن است نخبگان، برآورد موازنه با آن را هزینه‎ور قلمداد کنند و سیاست دنباله‎روی نسبت به آن را در پیش بگیرند یا بالعکس اگر ناسیونالیسم و همبستگی اجتماعی قوی بین لایه‌های مختلف درونی جامعه باشد و ادراکات نخبگان نیز هم‌داستان با این جریان باشد، آنگاه جهت‎گیری سیاست خارجی کشور مورد تهدید، موازنه‎سازی با کشور تهدیدکننده خواهد بود.

واقع‏‎گرایی نئوکلاسیک معتقد است که برای فهم رفتار دولت‎ها باید جعبه سیاه آنها را بررسی کرد؛ زیرا در بسیاری از موارد دولت‎ها نسبت به محرک‎های مشابه نظام بین‎الملل، رفتار مشابهی را در پیش نمی‎گیرند. برای نمونه آنارشی، شرایط دولت‎ها را تحت‎الشعاع قرار می‎دهد، اما همه دولت‎ها نسبت به آن رفتار یکسان ندارند. رز اظهار می‎دارد که گروهی از نوواقع‎گرایان ‎کلاسیک بر افزایش قدرت²⁷ تأکید دارند، زیرا به ازای افزایش قدرت، توانایی کنترل نظام‎ بین‎الملل یا جو منطقه‎ای نیز افزایش می‎یابد (Cerioli, 2023: 289-290). شوئلر معتقد است که دولت‎ها بهمثابه بازیگران خردمند روابط بین‎الملل، درباره نظام بین‌الملل قبل از تصمیم‎گیری، هزینه- فایده می‎کنند و می‎کوشند تا برحسب شرایط موجود نظام بین‎الملل، تصمیمی اتخاذ کنند که کمترین آسیب و بیشترین منفعت را به همراه داشته باشد (Duan & Aldamer, 2022: 116).

در زمینه دولت و پاسخ دولت به آنارشی واقع‎گرایی نئوکلاسیک از واقع‎گرایی ساختاری که معتقد است کشورها درباره آنارشی، یکسان برخورد می‎کنند و کارکرد مشابهی دارند، فاصله می‎گیرد و بر عقلانی بودن دولت‎ها و محاسبه هزینه- فایده و در نتیجه رفتار متفاوت دولت‌ها در پاسخ به ساختار تأکید دارد. برای نمونه دولت A در پاسخ به توسعه‎طلبی کشور B دست به موازنه می‎زند، زیرا هزینۀ دنباله‎روی از آن را در بلندمدت بیشتر از هزینه موازنه‎سازی می‎داند. اما دولت c، هزینه موازنه‎سازی را بیشتر تلقی کرده، برحسب اصل فایده برخلاف دولت A، اقدام به اتخاذ سیاست دنباله‌روی می‎کند. بنابراین دولت‎ها به عنوان بازیگران عقلایی نظام بین‌الملل لزوماً رفتار واحدی در پاسخ به محرک‎های نظام بین‌الملل نخواهند داشت و نقش عوامل ادراکی در این راستا مهم است.

از دیدگاه واقع‎گرایی نئوکلاسیک، دولت یک بازیگر بالقوه خودمختار²⁸ و متفاوت از سایر گروه‎های اجتماعی و متشکل از مجریان سیاست خارجی²⁹ است که این افراد، دسترسی ممتاز و کامل‏‎تری به اطلاعات بین‎المللی، تهدیدها و فرصت‎های نظام بین‎الملل دارند و می‎توانند در راستای تحقق سیاست‎ خارجی، اقدام به بسیج منابع اجتماعی³⁰ نمایند. سیاست خارجی در واقع تحت شرایط داخلی گاهی محدود می‎شود. برای مثال بازیگرانی که حق وتو³¹ در فرآیند سیاستگذاری دارند، مخالفت‎های داخلی³² و سایر شرایط داخلی می‏توانند نقش محدودکننده‎ای در راستای اجرای سیاست خارجی داشته باشند. این متغیرهای داخلی می‎توانند دلیل عدم توازن قدرت در برابر قدرت‎های متخاصم را تشریح نمایند و به علاوه به چرایی انتخاب استراتژی موازنه‎ای خاص توضیح دهند. برای نمونه فشارهای مردمی در عرصه داخلی آمریکا بر مدتزمان و نحوۀ دخالت نظامی آمریکا در ویتنام و کره تأثیر داشت. قدرت نیز از دیدگاه واقع‎گرایی نئوکلاسیک، متفاوت از سایر دیدگاه‎هاست‎. از این دیدگاه، نظریۀ قدرت را نمی‎توان صرفاً بر اساس عوامل و مؤلفه‎های مادی محاسبه کرد. سایر مؤلفههای غیر مادی مشتمل بر رهبری فردی، کیفیت دولت، شایستگی مدیران دولت و خوشنامی دولت در سیاست جهانی³³ است (Ripsman et al, 2009: 281-298).

دولت از دیدگاه واقع‎گرایی نئوکلاسیک، هرچند خودمختار و مستقل از منابع خارجی است، بهشدت وابسته به عناصر درونسرزمینی خود است و نمی‎تواند برخلاف جریان حاکم در بعد داخلی خود اقدام کند؛ زیرا ممکن است دولت را با هزینه‎های جبران‎ناپذیری مواجه کند. گاهی نیز ممکن است تمام مؤلفه‎های درونی منابع اجتماعی، شایستگی رهبران و بسیج و همبستگی اجتماعی مهیا باشد و علاوه بر این همبستگی درونی، در بعد بیرونی نیز دولت، وجهه پرستیژ بالایی داشته باشد. آنگاه دولت یادشده، پتانسیل زیادی برای شکل دادن به ساختار خواهد داشت.

درباره سیاست خارجی توسعه‌طلبانه³⁴، رویکرد واقع‎گرایی نئوکلاسیک متفاوت از
نسل‌های متقدم واقع‎گرایی بهویژه واقع‎گرایی ساختاری تهاجمی است. واقع‌گرایی نئوکلاسیک اینچنین مطرح می‎کند که در عصر حاضر، دولت توسعهطلب باید واجد چنینی خصایصی باشد: الف) نخبگانی که در سطح دولت پایبند به استراتژی کلان بلندپروازانه باشند. ب) دولتی باثبات و مؤثر با اقتدار گسترده ج) توده عمومی سازگار³⁵ که بی قید و شرط از سیاست‎های توسعهطلبانه دولت حمایت کنند و برای نیل به چنین وحدتی، ایدئولوژی داشته باشند که بتواند احساسات مردم را در یک شور ناسیونالیستی بسیج کند (Scweller, 2009: 247). به عبارتی واقع‎گرایی نئوکلاسیک معتقد است که تنها قدرتطلبی و سیاست تهاجمی محض نمی‎تواند در عصر حاضر مکفی باشد و ایدئولوژی و بسیج منابع در این مسیر، انکارناپذیر است. عوامل غیر مادی مانند نخبگان، ایدئولوژی، سازگاری، انسجام و همچنین قدرت مادی و ثبات سیاسی دولت همگی باید دست به دست یکدیگر دهند تا سیاست تهاجمی به منزل مقصود برسد. در این راستا حتی جهت سیاست‏های توسعهطلبانه نیز به منابع غیر مادی دولت توجه شده است.

واقع‎گرایی نئوکلاسیک، چهار فرض را مطرح می‎کند. نخست آنکه معمای امنیت³⁶، یکی از خصایص مهارنشدنی³⁷ آنارشی در نظام بین‎الملل است. دوم آنکه متغیرهای متعادل‎ساز ساختاری³⁸ بر وخامت معمای امنیتی بین کشورها می‎افزاید. سوم آنکه یکی از مواردی که سیاست خارجی دولت‎ها را مدیریت می‎کند، منابع مادی است که این مهم را از رهگذر محاسبات و ادراکات رهبر محقق می‎نماید. چهارم آنکه سیاست داخله می‎تواند محدودکنندۀ رفتار دولت‌ها در برابر نظام بین‌الملل باشد (Taliaferro, 2000: 159). به عبارت دیگر معمای امنیت که در اثر قدرت‎طلبی دولت‎ها به وجود می‏آید، نقطه پایانی ندارد؛ زیرا همواره دولت‎ها برای حفظ بقا و از دید ابزاری در جست‎وجوی قدرت هستند یا بیشینه‎سازی قدرت را هدف می‎دانند. بنابراین این معما و معضل همواره وجود دارد و قابل مهار نیست و حتی ویژگی‌های ساختاری مانند آنارشیک می‎تواند آن را تشدید نماید. در چنین فضایی، دولت‎ها با توجه به منابع مادی و غیر مادی خود می‎توانند رفتار کنند که این رفتار خود وابسته به متغیرهای درونسرزمینی و
سیاست‌های داخلی دولت نیز می‎باشد.

اندیشمندان واقع‎گرایی نئوکلاسیک معتقدند که دولت‎های سرزمینی³⁹، بنیادی‎ترین واحد تحلیل در نظام بین‎الملل ‏هستند. به علاوه گروه دیگری از کنشگران بین‎المللی نیز فعالیت دارند که نباید از اهمیت آنان غافل ماند؛ مانند شرکت‎های منفرد⁴⁰، بخش‎های اقتصادی، جوامع معرفتی یا دانش‎محور⁴¹، شرکت‎های چندملیتی⁴²، سازمان‎ها و نهادهای بین‎المللی، شبکه‎های تروریستی، سازمان‎های غیر دولتی فراملی و سازمان‎های جنایی فراملی. از دیدگاه واقع‎گرایی نئوکلاسیک، دولت بهویژه قدرت‎های بزرگ، مهم‎ترین بازیگر سیاسی نظام بین‎الملل⁴³ ‎هستند و هر یک از بازیگران یادشده نظام بین‏الملل، زمانی می‎توانند به اهداف مهم دست یابند که از حمایت قدرت‎های بزرگ بهره‎مند باشند (Ripsman et al, 2016: 36).

درباره کنشگران روابط بین‎الملل، واقع‎گرایی نئوکلاسیک هم به نقش بازیگران دولتی و هم بازیگران غیر دولتی با فراملی تأکید دارد و در این عرصه از واقع‌‎گرایی کلاسیک فاصله گرفته، به مفروضات لیبرالیسم و نئولیبرالیسم نزدیک می‎شود. علی‎رغم تأکید بر کنشگران غیر دولتی، واقع‎گرایی نئوکلاسیک همچنان بر محوریت دولت تأکید دارد. بنابراین مفروضات این نظریه درباره کنشگران، نقش‎آفرین مساوی با مفروضات نئولیبرالیستی نیست؛ بلکه حد تعادل و سنتزی از واقع‏گرایی کلاسیک و نئولیبرالیسم است. واقع‎گرایی نئوکلاسیک، تأکید بر نقش قدرت‎های بزرگ نیز دارد که البته قدرت‎های بزرگ از این دیدگاه، تنها به کشوری که قدرت فائقه نظامی و مادی دارد اطلاق نمی‎شود، بلکه باید مجموعه خصایصی دیگر نیز در قدرت‎های بزرگ وجود داشته باشد. برای مثال اگر کشوری تمایل دارد تا از رهگذر سیاست‏های توسعه‎طلبانه به جایگاه هژمونی برسد، باید ایدئولوژی انسجامبخش، تودۀ سازگار، نظام باثبات، ناسیونالیسم و نخبگان و رهبران توسعه‎طلب داشته باشد تا به جایگاه قدرت بزرگ نائل شود. نکته قابل ملاحظه آن است که بازیگران فراملی یا بین‎المللی برای ایفای نقش مؤثر باید حمایت قدرت‎های بزرگ را کسب کنند. بنابراین می‎توان نتیجه گرفت که آنها نقش مستقلی ندارند و در نقش‎آفرینی مؤثر خود، وابسته به قدرت‎های بزرگ هستند. در حالی که واقع‎گرایی نئوکلاسیک برای دولت‎ها نقش کاملاً مستقلی قائل است. از این جهت واقع‏گرایی نئوکلاسیک در ماهیت و شدت استقلال عمل کنشگران دولتی و غیر دولتی، تفاوت قائل است.

نقد نظریه در روابط بین‎الملل

نقد به معنای ارزیابی است و هر نظریه‎ای در روابط بین‎الملل را می‎توان نقد و ارزیابی کرد. نظریه‎ای وجود ندارد که تاکنون مورد نقد قرار نگرفته باشد؛ زیرا هر نظریه توأم با قدرت تبیین و زوایای مثبت، دارای نقصان نیز می‏باشد. بنابراین نمی‌توان از هیچ نظریه‎ای انتظار توان تحلیل یا تبیین یا مشکل‎گشایی کامل داشت. اما برای ارزیابی باید ملاک و معیار مدنظر باشد، تا ارزیابی و نقد علمی صورت گیرد. درباره معیار و ملاک نقد و ارزیابی نظریه‎ها، دیدگاه‎های گوناگونی وجود دارد که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.

- دیدگاه پوزیتیویسم یا عینیت‎گرا یا تجربهباور: این گروه معتقدند که از مشاهده واقعیت‎ها و با روش واحد، علم واحد تولید می‎شود. به این گروه، شالوده‎گرا⁴⁴ یا مبناگرا نیز گفته می‎شود. یعنی این گروه معتقدند که واقعیت در عالم خارج وجود دارد و نظریه باید واقعیت را آنطور که هست، نشان دهد. به این نحله، نظریۀ تناظری صدق⁴⁵ گفته می‏‎شود؛ یعنی نظریه‎ای درست است که متناظر با آن چیزی که می‎گوید، در عالم خارج وجود داشته باشد. از این دیدگاه یک نظریه ابتدا باید ارزیابی درونی⁴⁶ شود؛ یعنی بین گزاره‎های درونی آن، تناقض وجود نداشته باشد. در مرحله بعد باید ارزیابی بیرونی⁴⁷ شود؛ یعنی نظریه منطبق با واقعیت را باید مورد آزمون و تجربه قرار داد.

- دیدگاه ضد شالوده‎گرا و یا ضد مبناگرا: این گروه را که معتقدند واقعیت عینی نیست و هیچ معیاری برای ارزیابی و نقد نظریه وجود ندارد، ضد شالوده‎گرا⁴⁸ می‎گویند. این نحله معتقد به اصل قیاس‎ناپذیری و مقایسه‎ناپذیری هستند؛ زیرا ملاک واحد و اشتراکی بین نظریه‎ها وجود ندارد. بنابراین نمی‎توان نظریه‌ها را نقد و ارزیابی بیرونی کرد. نظریه از این دیدگاه زما‎نمند و مکانمند است و بستگی دارد به اینکه چه شخصی آن را ارائه کرده باشد. نظریه‎ها را فقط می‎توان ارزیابی درونی کرد. به همین دلیل به این نظریهها، همسازی صدق یا سازواری⁴⁹ می‏گویند. یعنی ملاک ارزیابی نظریهها، درونی است و نباید بین گزاره‎های یک نظریه تناقض باشد یا گزاره جدید با گزاره‎های پیشین در تناقض باشد. برای این ارزیابی درونی نیز ملاک واحدی نیست و هر کس می‎تواند به روش دلخواه خود به ارزیابی درونی نظریه بپردازد.

- مبناگرا حداقلی⁵⁰: این گروه که بینابینی است، هم این را که معیار برای ارزیابی نباشد، رد می‎کند و هم مثل گروه اول، معیار واحدی برای نقد قائل نیست. این گروه معتقدند که جامعه علمی باید در فرایند گفت‎وگو آزاد و عاری از قدرت بر معیارهایی توافق کند و آن را مبنا قرار دهد. بنابراین این معیارها کاملاً قراردادی است (دهقانی، 1394: 139-140).

آنچه تاکنون تشریح شده، درباره این مسئله مطرح شد که آیا می‎توان نظریه را نقد کرد و اگر پاسخ مثبت است، ملاک ارزیابی و نقد نظریه چیست. در پاسخ، سه دیدگاه یادشده مطرح شد. نکته بسیار مهم دیگری که باید درباره نقد نظریه به آن پرداخت، آن است که چطور می‏توان یک نظریه را نقد کرد. در پاسخ می‎توان اظهار داشت که از زوایای مختلف می‎توان نظریه را نقد کرد که عبارتند از:

1. نقد مبانی نظریه: در این زمینه می‎توان اصولی هستیشناختی (مسئله ساختار-کارگزار، علیت، واقعیت و...)، معرفتشناختی (ابزار شناخت، امکان‎پذیر بودن یا نبودن شناخت، ملاک صدق و کذب شناخت) و روششناسی نظریه را نقد کرد. به این نقد، نقد اساسی، نقد مبانی و یا نقد بنیادی می‎گویند.

2. نقد اصول نظریه: گاهی می‎توان اصول یک نظریه را نقد کرد. برای نمونه لیبرال‎ها اصول واقع‎گرایان را مورد نقد قرار داده‎اند. اصولی مانند عقلانیت درباره دولت‎ها و معتقدند که عقلانبت درباره دولت‎ها نمی‎تواند صادق باشد.

3. نقد به قدرت تبیین: تبیین، یکی از مهم‎ترین اهداف نظریه است. هدف از تبیین، بررسی هست‎ها و واقعیتها و کشف الگوی حاکم بر آنها، کشف روابط علی و آزمون فرضیه‎هاست. در نقد به قدرت تبیین بررسی می‎شود که آیا نظریه می‎تواند به واقعیات و کشف روابط علی پدیده‎ها بپردازد یا خیر.

هر یک از نقدهای یادشده به طور اخص به چهار دسته دیگر تقسیم می‎شود:

1. نقد درونپارادایمی که شامل نقد متقابل نظریه‎هایی است که در یک گروه قرار داشته، هم‎خانواده هستند.

2. نقد برونپارادایمی در صورتی محقق می‎شود که نظریههایی که در دو بخش و دو خانواده نظری متفاوت هستند، یکدیگر را نقد کنند.

3. نقد برونگفتمانی که ذیل آن، دو گفتمان متفاوت یکدیگر را نقد می‎کنند. مانند اینکه گفتمان اسلامی، ماهیت سکولار گفتمان روابط بین‎الملل را نقد کند.

4. نقد درونگفتمانی که ذیل آن، گفتمان‎هایی که در یک مدل قرار دارند، یکدیگر را نقد می‎کنند. مانند اینکه نظریه کوآنتوم در روابط بین‎الملل به نقد نظریههای کلاسیک روابط بین‎الملل بپردازد.

نقد نظریۀ واقع‎گرایی نئوکلاسیک

نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک نیز مانند سایر نظریه‌های روابط بین‎الملل دستخوش نقد و ارزیابی منتقدان قرار گرفته است. در ادامه به شرح انتقادهای وارد شده بر واقع‎گرایی نئوکلاسیک و دسته‏بندی انتقادها طبق توضیحات بالا میپردازیم.

نقد به قدرت تبیین واقع‎گرایی نئوکلاسیک

- نقصان واقع‎گرایی نئوکلاسیک در تبیین رفتار بازیگران در صورت فقدان ویژگی‎های ساختار: واقع‎گرایی نئوکلاسیک، نظریه برتری در تحلیل سیاست‏ خارجی و استراتژی‎های کلان نیست؛ زیرا این نظریه، تمرکز زیادی بر نظام بین‌الملل و فرصت‎ها، تهدیدها و ساختار آن داشته است و اگر چنین محدودیت‎ها یا فرصت‎هایی در ساختار وجود نداشته باشد، توان تحلیل و تبیین این نظریه رو به ضعف می‎رود. تمرکز قابل توجه واقع‎گرایان نئوکلاسیک بر ویژگی‎های ساختاری مشتمل بر چالش‎ها و فرصت‎ها، توانایی تبیین رفتار دولت‎ها را در صورت خنثی بودن شرایط و فقدان چنین ویژگی‎هایی، با نقصان مواجه می‎سازد (Ripsman et al, 2016: 96-97). حتی در زمینه فشارهای سیستمی نیز برخی نظریه‎پردازان معتقدند که توضیح جامع و کاملی ارائه نشده است. به عبارتی دیگر واقع‎گرایی نئوکلاسیک هرچند بر فشارهای سیستمی تأکید بسیار دارد، درباره ماهیت این فشارها، استدلالی ارائه نداده است (Narizny, 2017: 188).

- عدم انسجام درونی و کاهش قدرت تبیین: این نقد را لگرو و موراوچیک مطرح کرده‌اند و سایر اندیشمندان نیز آن را تأیید کردهاند. نقد آنان حول محور متمایز نبودن و منسجم نبودن است. درباره متمایز نبودن می‎توان اظهار داشت که از آنجا که واقع‎گرایی نئوکلاسیک بر متغیرهای فردی نیز توجه دارد، قلمرو تمرکزش با سایر نظریه‎ها خلط می‎شود. درباره منسجم نبودن نیز منتقدان معتقدند که واقع‎گرایی نئوکلاسیک با تأکید بر مادی‎گرایی و نقش ادراکات رهبران و همچنین تأکید بر دولت و نظام بین‎الملل، دچار نوعی عدم انسجام است و نظریه‎ای که از بعد درونی دچار عدم انسجام باشد، در زمینه تبیین رفتار بازیگران نیز دچار چالش می‎شود (Rathbun, 2008: 298-299).

- واقع‎گرایی نئوکلاسیک بهمثابه نظریه‎ای هنجاری: برخی از اندیشمندان چنین اظهار داشته‎اند که نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک، نظریه‎ای است که ریشه در تعهدات هنجاری داشته، در نتیجه توان تبیین کمتری دارد. به عبارتی دیگر از این دیدگاه، واقع‎گرایی نئوکلاسیک در زمره نظریۀ هنجاری می‏گنجد و توان تحلیلی کمتری دارد. در واقع این نظریه عمل‎گراست؛ زیرا فقط درصدد تبیین‎های کارساز است، حتی اگر به قیمت زیر پا گذاشتن تعصبات باشد و به گونه‎ای صرفاً راهنمایی برای سیاست خارجی محسوب می‎شود. به بیان برخی از اندیشمندان، واقع‎گرایی کلاسیک، تأکید بر گربه‌ای دارد که موش را بگیرد و در این راستا مهم نیست که آن گربه چه رنگی باشد (Meibauer et al, 2021: 271-275).

- التقاط با سایر رشته‎ها و ناتوانی در توضیح نظم بین‎الملل کنونی: تأکید واقع‎گرایی نئوکلاسیک بر متغیرهای داخلی، آن را با دو خطر مواجه می‎کند. نخست آنکه ممکن است علم روان‎شناسی و جامعه‎شناسی به مراتب کامل‌تر از واقع‎گرایی نئوکلاسیک در توضیح این مسائل موفق‎تر باشند. دوم اینکه واقع‎گرایی نئوکلاسیک، توان کمی برای توضیح امور بین‎المللی کنونی⁵¹ دارد و این مهم به دلیل انسجام درونی و توان تبیین
پایین است (Wieklawski, 2017: 209).

نقد به اصول واقع‎گرایی نئوکلاسیک

- دولت محوری: این نظریه هرچند به کنشگران فراملی و فروملی توجه دارد، از آنجا که تأکید اولیه و اساسی این نظریه بر دولتمحوری است، نقش مستقیم و یا غیر مستقیم برای متغیرهای کلان چون ساختار نظام بین‎الملل و یا احزاب و ایدئولوژی و... قائل است که این موضوع از اهمیت دولت محوری می‎کاهد ( Ripsman et al, 2016: 96-97).

- درک نخبگان و عقلانیت دولت‎ها: برخی از منتقدان مانند واسکوئز⁵²، لگرو⁵³ و موراوسیک⁵⁴، واقع‎گرایی نئوکلاسیک را به دلیل انکار فرضیۀ اصلی واقع‎گرایی مورد انتقاد قرار می‎دهند؛ زیرا واقع‎گرایی نئوکلاسیک با در نظر گرفتن نقشی مداخله‎گرانه برای درک نخبگان از متغیرهای سیستمی، فرض عقلانی بودن دولت‏ها را نقض می‏کند. چنین به نظر می‎رسد که واقع‎گرایی نئوکلاسیک، توأم با باور داشتن به مهم‎ترین مفروضه واقع‎گرایی کلاسیک، آن را نقض کرده است. چنین نقدی از این حقیقت سرچشمه می‎گیرد که دولت‎ها طبق محاسبه عقلایی و هزینه- فایده رفتار نمی‎کنند و ادراکات رهبران در اینباره حائز اهمیت است که گاهی این متغیر تحت تأثیر ویژگی‎های ساختار محدود و دچار عدم عقلانیت رفتاری می‎شود. این نقد، نوعی نقد درونپارادایمی است، زیرا از دیدگاه پارادایم واقع‎گرایی مطرح شده است.

- تمرکز بر متغیر‎های فردی و خرد: واقع‎گرایی نئوکلاسیک با ترکیب متغیرهای سطح واحد و تأکید قابل توجه بر نقش ادراکات رهبران، منطق ساختاری واقع‎گرایی را نقض می‎کند. به این ترتیب واقع‎گرایی نئوکلاسیک با تمرکز بر متغیرهای غیر سیستمی، عناصری از نظریههای لیبرال را اخذ کرده است. در نتیجه مرز واقع‎گرایی نئوکلاسیک با لیبرالیسم خلط شده است. این نقد نیز مانند نقد پیشین از دیدگاه پارادایم واقع‎گرایی مطرح شده است و نقد درونپارادایمی محسوب می‎شود (Lobel et al, 2009: 22-23).

- نقش سوءبرداشت و سیاست دنباله‎روی: شوئلر در مطالعات خود درباره ریشه جنگ جهانی دوم معتقد است که سوءبرداشت⁵⁵ استالین از توزیع قدرت، به جای آنکه به موازنه‎سازی ختم شود، منجر به اتخاذ سیاست دنباله‎روی⁵⁶ با هیتلر شد. شوئلر اظهار می‎دارد که دولت‎ها اغلب در ارزیابی تهدیدها دچار اشتباه می‎شوند و اغلب به جای موازنه‎سازی، سیاست دنباله‎روی را اتخاذ می‎کنند. پارنت⁵⁷ و روساتو⁵⁸ به این استدلال شوئلر، نقد جدی وارد می‎کنند. آنها معتقدند که موازنه‎سازی نظامی اغلب بین قدرت‎های بزرگ شایع است، نه سیاست دنباله‏روی. برای اثبات این مدعا، آنان به موازنه نظامی داخلی بین قدرت‎های بزرگ طی سال‎های 1816 الی 1990 اشاره می‏‎کنند و بیان می‎کنند که موازنه‎سازی‌های مؤثر در 84 درصد موارد رخ می‎دهد (Bequa, 2017: 326).

- جایگاه ادراکات رهبران و تک‎کاره‎ای بودن: هرچند برخی از منتقدان، واقع‎گرایی نئوکلاسیک را پراکنده‎گو و دچار ابهام می‎دانند، زیرا بر متغیرهای کلان و خرد همزمان تأکید دارد، برخی دیگر از منتقدان معتقدند که واقع‎گرایی نئوکلاسیک به طرق تک‎کاره و تخصصگونه‎ای⁵⁹، متغیرهای خود را مطرح می‎کند و بر نقش رهبران و ایدئولوژی تأکید وافری دارد. در نتیجه صرفاً به بخش خاصی از سیاست خارجی می‎پردازد که البته واقع‎گرایان نئوکلاسیک با تأکید بر عوامل متعدد داخلی مانند بوروکراسی، توانایی بسیج منابع و سایر عوامل داخلی، خط بطلانی بر این انتقاد کشیده‎اند ( Sastrowijoto & Gerrits, 2015: 20).

نقد به مبانی واقع‎گرایی نئوکلاسیک

- عدم تکامل در پرداختن به مباحث هستی‎شناسی و معرفت‎شناسی: برخی واقع‎گرایی نئوکلاسیک را نظریه‎ای میان‎رده‎ای⁶⁰ قلمداد می‎کنند که به فرانظریه هستی‎شناسی و معرفت‎شناسی کامل نمی‎پردازد و همچنین درصدد ارائه مدل کلی یا نظریه جهانی نیست، بلکه می‎کوشد مسائل را با کاربردهای عملی و هنجاری مورد بحث قرار دهد (Meibauer et al, 2021: 271-275). به عبارت دیگر برخی از منتقدان معتقدند که نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک و بهویژه نوع سوم آن کامل ارائه نشده است و برای تکامل باید به مواردی بپردازد که مشتمل است بر: الف) پرداختن به ویژگی نظام بین‎الملل و پدیده‎های سیاسی برجسته آن به جای توضیح رویدادها ب) باید روشن شود که چه متغیرهای مداخله‎گری برای تولید سیاست

بین‎الملل نیاز است (Meibauer et al, 2021: 280).

- نقد به مبانی روش‎شناسی و ابهام در سطح تحلیل: از آنجا که واقع‎گرایی نئوکلاسیک تلاش می‏کند تا سنتزی از واقع‌گرایی کلاسیک و ساختاری ارائه دهد، در روش‎شناسی نیز دچار ابهام می‎شود و در نهایت مشخص نمی‎کند که کدامیک از عوامل داخلی یا ساختاری نقش پیشرو دارد (Wieklawski, 2017: 209).

همان‎طور که به تفصیل تشریح شد، اصول، مبانی و قدرت تبیین واقع‎گرایی نئوکلاسیک مورد نقد قرار گرفته است. درباره نقد مطرحشده در زمینه اصول واقع‎گرایی نئوکلاسیک همان‎طور که بیان شد، برای مثال واقع‎گرایی نئوکلاسیک در حالی که به دولت نقش محوری می‎دهد، عقلانیت آن را با مسئله ادراکات رهبران تحت‎ا‎لشعاع قرار می‎دهد. به علاوه ادراکات و برداشت رهبران از اصولی است که همواره مورد تأکید واقع‎گرایی نئوکلاسیک بوده است، اما با فکت‎هایی که نظریه‎پردازان واقع‎گرایی نئوکلاسیک مطرح کردهاند، مورد نقد قرار گرفته ‎است؛ زیرا چندین مثال نقض درباره آن وجود دارد. عمده نقدهایی که بر واقع‎گرایی نئوکلاسیک وارد شده است، درباره اصول آن است. عده‎ای از منتقدان معتقدند که واقع‎گرایی نئوکلاسیک به مبانی معرفت‎شناسی مانند امکان شناخت، ابزار شناخت و یا معیار صدق و کذب نظریه نپرداخته است.

در بعد هستی‎شناسی، عمده نقدهایی که به این نظریه وارد شده است، درباره مسئله ساختار- کارگزار است. این نقد مورد توجه منتقدان گوناگونی قرار گرفته است، زیرا این نظریه هم ساختار را مهم می‎داند و هم بر کارگزار یعنی فرد و دولت تأکید دارد. اهمیت این دو موضوع به حدی درهم تنیده است که این نظریه را به گونه‎ای فاقد انسجام درونی کرده است. همان‎طور که پیشتر توضیح داده شد، از دیدگاه بسیاری از صاحب‎نظران، یک نظریه باید انسجام درونی داشته باشد؛ اما پیچیدگی و درهم‎تنیدگی مسئله ساختار-کارگزار موجب شده است که بسیاری از منتقدان، این نظریه را با معیار عدم انسجام به بوته نقد بگذارند.

در زمینه روش‎شناسی نیز پیچیدگی سطح تحلیل سیستمی و خرد ملی و خرد فردی موجب شد تا از این حیث نیز واقع‎گرایی نئوکلاسیک با قلم منتقدان مواجه شود. برای مثال واقع‌گرایی نئوکلاسیک همزمان با پرداختن به سطح تحلیل سیستم و عواملی مانند نقش قدرت‎های بزرگ، سطح تحلیل خرد ملی یعنی دولت و نقش رهبران و نخبگان و حتی احزاب و توده‎ها را نیز مطمح‎نظر قرار می‎دهد. نقد دیگری که به واقع‎گرایی نئوکلاسیک مطرح شده است، قدرت تبیین این نظریه را نیز در برمی‎گیرد. این نظریه بسیار به نقش تهدیدها و فرصت‎های سیستمی تأکید دارد؛ در حالی که اگر شرایط مهیا شود که این ویژگی‎ها در شرایط خنثی و برابر باشد یا وجود نداشته باشد، توان تبیین نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک رو به ضعف می‎رود. به علاوه واقع‎گرایی نئوکلاسیک، بسیار به متغیر خرد فردی تأکید دارد. در حالی که امروزه ماهیت متعدد و متکثر کنشگران، متغیرهای متعددی را به عرصه روابط بین‏الملل اضافه کرده است و جای شگفت نیست اگر واقع‎گرایی نئوکلاسیک نتواند عرصه کنونی روابط بین‎الملل و سیاست خارجی کشورها را جامع و کامل تبیین نماید.

بخشی از این نقدها را متفکران گروه واقع‎گرایی مانند واقع‎گرایی کلاسیک و واقع‎‏گرایی ساختاری مطرح کردهاند؛ یعنی ماهیت درونپارادایمی دارد، زیرا پارادایم‎های نحله واقع‎گرایی که در یک خانواده تئوریک قرار دارند، به نقد یکدیگر پرداخته‎اند. شایان ذکر است که منظور از پارادایم در این بخش از مقاله، معنای اخص آن است که معادل با نظریه است.

نقدهای وارد بر مفهوم موازنه در نوواقع‎گرایی والتزی

برخی از تئوری‎پردازان معتقدند که تمام تئوری‎های مابعد نوواقع‎گرایی در نقد به این نظریه شکل گرفته است. از اینروی کوشش می‏شود تا در این بخش از مقاله به بررسی تطبیقی یکی از مؤلفه‎های اساسی پارادایم واقع‎گرایی یعنی بحث موازنه در جریان فکری نوواقع‎گرایی متعارف و واقع‎گرایی نئوکلاسیک پرداخته شود. اساساً واقع‌گرایی ساختاری و واقع‌گرایی نئوکلاسیک هر دو در گروه فکری پارادایم واقع‌گرایی می‎گنجند. از این جهت کوشش می‎شود تا بررسی مختصری درباره نقدهایی که بر مفهوم موازنه در نوواقع‎گرایی والتزی وارد شده، انجام شود. از این رهگذر در ادامه به بررسی چند نمونه از نقدهای وارد بر موازنه در نوواقع‎گرایی متعارف از منظر درونپارادایمی پرداخته میشود.

درباره بحث موازنه، نوواقع‌گرا‎ها معتقد بودند که نظام بین‎الملل، آنارشیک است و دولت‎هایی که بازیگران اصلی هستند، بر اساس اصل عقلانیت به دنبال بیشینه‎سازی قدرت و موازنه در برابر دولت‎های دیگر هستند. یکی از نقدهای وارد بر موازنه قدرت در نئورئالیسم متعارف را نئورئالیست‎های تهاجمی مطرح کردند. افرادی مانند استفن والت تأکید دارند که دولت‎ها در برابر تمام دول خارجی دست به موازنه نمی‎زنند، بلکه صرفاً در برابر دولت‎هایی که نیات تهاجمی دارند، دست به موازنه می‎زنند. به علاوه در این راستا نقد دیگری وارد می‏شود و آن عبارت است از نپرداختن به مفهوم تهدید و در نتیجه ناتوانی در پرداختن به دولت‎هایی که نیات تهاجمی دارند (برچیل و دیگران، 1391: 58-59).

نقد دیگری که واقع‎گرایان نئوکلاسیک و در رأس آنها شوئلر مطرح می‌کند، نپرداختن به مسئله هویت و تأثیر این مهم در موازنه‎سازی است. علاوه بر این، پیش‎فرض نوواقع‎گرایان این است که دولت‎ها در جهت بیشینه‎سازی قدرت خود صرفاً به سمت حفظ وضع موجود به پیش می‏روند، در حالی که این فرض، نقش دولت‎های تجدیدنظرطلبانه را نادیده می‎گیرد. در این شرایط شوئلز معتقد است که کشورها بیشتر سیاست همراهی⁶¹ را در نظام آنارشیک دنبال می‎کنند تا موازنه قدرت (لیتل، 1389: 276-277).

همان‎گونه که مطرح شد، واقع‎گرایی نئوکلاسیک در بحث موازنه، موازنه ناقص را مطرح می‎کند و به نقش برداشت‎ها و هویت در موازنه‎سازی تأکید دارد. در حالی که نوواقع‎گرایی متعارف با نادیده گرفتن این موضوع، صرفاً بیشینه‎سازی قدرت و موازنه‎سازی را در سرلوحه کار قرار می‎دهد. با بررسی مقایسه‎ای نقدهای وارد بر موازنه در نوواقع‎گرایی متعارف و بررسی مفهوم موازنه ناقص واقع‎گرایی نئوکلاسیک به خوبی می‎توان دریافت که نقد وارد بر مفهوم موازنه ناقص نئوکلاسیک‎ها بیشتر شامل این مهم می‎شود که این نحله فکری با تلفیق عناصر مختلف سطح کلان و میانجی و متغیرهایی مانند هویت و ادراک است. بنابراین مفهوم موازنه ناقص به گونه‎ای با تلفیق عوامل مختلف از ارائه تصویری دقیق و تخصصی به دور است؛ در حالی که نقد وارد بر موازنه در نوواقع‎گرایی که نئوکلاسیک‎ها مطرح می‎کنند، نادیده گرفتن نقش دولت تجدیدنظرطلب در نظام بین‎الملل است. از این رهگذر می‎توان دریافت که هرچند هر دو جریان فکری در یک بستر پارادایمی شکل گرفته‎اند، نوع رویکردشان به مفهوم موازنه و و نقدهای وارد بر موازنه در هر دو جریان نظری، متفاوت است.

نتیجه‎گیری

همواره نظریههای روابط بین‎الملل دستخوش ارزیابی و انتقادهایی قرار گرفته‏اند که
در پژوهش حاضر کوشش شد تا ضمن مروری بر نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک، نقدهای وارد بر آن بررسی شود. واقع‎گرایی نئوکلاسیک هرچند مهم‏ترین آبشخور خود را از پارادایم واقع‎گرایی اخذ کرده است، توجه و تمرکز بر سطح ساختار و ویژگی‎های نظام بین‎الملل نیز داشته است. بنابراین به لحاظ سطح تحلیل، این نظریه ذیل نظریههای کلان و یا خرد روابط بین‌الملل نمی‎گنجد، زیرا بر سطح تحلیل خرد مانند دولت و یا رهبران و کلان یعنی نظام بین‎الملل توأمان تمرکز دارد. بر این اساس می‎توان اظهار داشت که واقع‎گرایی نئوکلاسیک، نظریه‎ای بینابینی است. هرچند آبشخور اصلی واقع‎گرایی نئوکلاسیک پارادایم واقع‎گرایی مشتمل بر واقع‎گرایی کلاسیک و واقع‎گرایی ساختاری است و اساساً این نظریه در بستر تئوریک واقع‎گرایی شکل گرفته است، نقد اساسی به دو جریان متقدم وارد کرده است و بر این اساس نظریه‎ای متمایز از دو جریان یادشده ارائه داده است.

برجستهترین تمایز و نقد واقع‏گرایی نئوکلاسیک با دو جریان متقدم پارادایم واقع‎گرایی در سطح تحلیل و به عبارتی مسئله ساختار- کارگزار است؛ زیرا از دیدگاه خرد واقع‎‏گرایی کلاسیک فراتر رفته، به نظام بین‎الملل توجه دارد؛ دیدگاه کلان واقع‎گرایی ساختاری را توأم با متغیرهای میانجی می‎نماید؛ آمیزه‎ای جدید در تلفیق ساختار کارگزار ارائه می‎دهد و این دو را متعامل با یکدیگر می‎پندارد و به لحاظ سطح تحلیل در خیل نظریههای بینابین می‎گنجد.

واقع‎گرایی نئوکلاسیک مفهوم موازنه ناقص را مطرح کرد و در این راستا در مقاله حاضر کوشش شد تا این مؤلفه اصلی در دو جریان مفری نئوکلاسیک‎ها و نوواقع‎گرایی بررسی تطبیقی شود؛ زیرا نظریه‎های مابعد نوواقع‎گرایی در نقد به آن شکل گرفتند. با بررسی این مهم می‎توان دریافت که واقع‎گرایی نئوکلاسیک در بحث موازنه، موازنه ناقص را مطرح می‎کند و به نقش برداشت‎ها و هویت در موازنه‎سازی تأکید دارد؛ در حالی که نوواقع‎گرایی متعارف با نادیده گرفتن این موضوع صرفاً بیشینه‎سازی قدرت و موازنه‎سازی را در سرلوحه کار قرار می‎دهد. با بررسی مقایسه‎ای نقدهای وارد بر موازنه در نوواقع‎گرایی متعارف و بررسی مفهوم موازنه ناقص واقع‎گرایی نئوکلاسیک به خوبی می‎توان دریافت که نقد وارد بر مفهوم موازنه ناقص نئوکلاسیک‎ها بیشتر شامل این مهم می‎شود که این نحله فکری با تلفیق عناصر مختلف سطح کلان و میانجی و متغیرهایی مانند هویت و ادراک است. بنابراین مفهوم موازنه ناقص به گونه‎ای با تلفیق عوامل مختلف از ارائه تصویری دقیق و تخصصی به دور است. در حالی که نقد وارد بر موازنه در نوواقع‎گرایی که نئوکلاسیک‎ها مطرح می‎کنند، نادیده گرفتن نقش دولت تجدیدنظرطلب در نظام بین‎الملل است. از این رهگذر می‎توان دریافت که هرچند هر دو جریان فکری در یک بستر پارادایمی شکل گرفته‎اند، نوع رویکردشان به مفهوم موازنه و و نقدهای وارد بر موازنه در هر دو جریان نظری، متفاوت است.

نقد واقع‎گرایی نئوکلاسیک از دیدگاه مثبت آن مشتمل بر این نکته می‎شود که این نظریه به هر دو مؤلفه متغیرهای سطح داخل و نظام بین‎الملل و همچنین متغیرهای میانجی تمرکز دارد و نگاهی جامع به سطوح مختلف دارد و اگر قرار باشد سنتزی میان نظریهها صورت گیرد، واقع‎گرایی نئوکلاسیک، نمونه موفق چنین سنتزی است.

به طور خلاصه یافته‎های پژوهش بیانگر آن است که اندیشمندان به مبانی، اصول و قدرت تبیین نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک، نقدهای متعددی وارد کردهاند. درباره قدرت تبیین، اندیشمندان معتقدند که عدم انسجام درونی و هنجاری بودن این نظریه از قدرت تبیین آن کاسته است. درباره اصول این نظریه نیز به دولتمحوری، موازنه ناقص، نقش ادراکات رهبران و... نقدهایی وارد شده است. درباره مبانی این نظریه نیز بسیاری معتقدند که واقع‎گرایی نئوکلاسیک به مبانی هستی‎شناسی و معرفت‎شناسی کامل نپرداخته است و در روش‌شناسی نیز دچار ابهام است. علی‏رغم تمام انتقادهای مطرحشده در زمینه اصول، مبانی و قدرت تبیین واقع‎گرایی نئوکلاسیک، این نظریه هم‏چنان مورد توجه ‌اندیشمندان قرار دارد؛ زیرا نقد یک نظریه به معنای ناکارآمدی آن ‎‏نیست و از هیچ نظریهای نمی‏توان انتظار تکامل جامع و کامل داشت. از این جهت واقع‎گرایی نئوکلاسیک نیز علی‏رغم کاستی‏ها و نقصان‎هایی که دارد، می‎تواند راهنمای عمل مطلوبی برای سیاست‎گذاران باشد.

منابع

برچیل، اسکات و دیگران (1391) نظریه‎های روابط بین‎الملل، ترجمه حمیرا مشیرزاده و روحالله طالبی ارانی، تهران، میزان.

دهقانی فیروزآبادی، سید جلال (1390) واقع گرایی نو کلاسیک و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. صص 294-275.

------------------------ (1394) نظریه و فرانظریه در روابط بین‎الملل، تهران، مخاطب.

------------------------ (1400) اصول و مبانی روابط بین‎الملل 1، تهران، سمت.

دهقانی فیروزآبادی، سید جلال و حسین هژیر سرور (1401) «مقایسه سیاست‎ خارجی دولت‎های احمدی‎نژاد و روحانی بر اساس نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک»، فصلنامه سیاست خارجی، سال 36، شماره 3، صص 95-118.

دهقانی فیروزآبادی، سید جلال و دیگران (1402) «مقایسه رویکرد سه نسل پارادایم واقع‎گرایی نسبت به نظام بین‏الملل»، فصلنامه پژوهش‎های روابط بین‏الملل، دوره سیزدهم، شماره اول، صص 165-200.

سلیمی، حسین و منار ابراهیمی (1394) «مبانی نظری، فرانظری و نقد نظریه واقع‎گرایی نئوکلاسیک»، پژوهش‎های روابط بین‎الملل، دوره پنجم، شماره 3، صص 13-42.

لیتل، ریچارد (1389) تحول در نظریه‎های موازنه قوا، ترجمه غلامعلی چگینی‎زاده، تهران، ابرار معاصر.

مشیرزاده، حمیرا (1388) تحول در نظریه‎های روابط بین‌الملل، تهران، سمت.

Barkin, J. S. (2020) Constructivist and Neoclassical Realisms. In The Social Construction of State Power (pp. 47-72). Bristol University Press.

Beqa, M. (2017) Neoclassical Realism: Its Promises and Limits as a Theory of Foreign Policy. European Academic Research, 5(01), 316-330.

Cerioli, L. (2023) Saudi Arabian strategy reassessment since 2003: The emergence of a regional leadership via Neoclassical Realist lenses. International Area Studies Review, 22338659231180059.

Duan, X., & Aldamer, S. (2022) The Saudi Arabia–China relationship at a crossroad: A neoclassical realist analysis. Asian Politics & Policy, 14(1), 114-128.

Dyson, T. (2016) Neoclassical realism and defence reform in post-Cold War Europe.

Foulon, M. (2015) Neoclassical realism: challengers and bridging identities. International Studies Review, 17(4), 635-661.

He, Kai, and Huiyun Feng. (2023) After Hedging: Hard Choices for the Indo-Pacific States Between the US and China. Elements in International Relations.

IVidal, L. L. I. (2022) Beyond the Gaiatsu Model: Japan’s Asia-Pacific Policy and Neoclassical Realism. Journal of Asian Security and International Affairs, 9(1), 26-49.

Kropatcheva, E. (2012) Russian foreign policy in the realm of European security through the lens of neoclassical realism. Journal of Eurasian Studies, 3(1), 30-40.

Lobell, S. E., Ripsman, N. M., & Taliaferro, J. W. (Eds.). (2009) Neoclassical realism, the state, and foreign policy. Cambridge University Press.

Meibauer, G., Desmaele, L., Onea, T., Kitchen, N., Foulon, M., Reichwein, A., & Sterling-Folker, J. (2021) rethinking neoclassical realism at theory's end. International Studies Review, 23(1), 268-295.

Narizny, K. (2017) On systemic paradigms and domestic politics: A critique of the newest realism. International Security, 42(2), 155-190.

Omar, A. A. (2013) Is There Anything ‘New’in Neoclassical Realism?. IR. info. February, 13.

Rathbun, B. (2008) A rose by any other name: Neoclassical realism as the logical and necessary extension of structural realism. Security Studies, 17(2), 294-321.

Ripsman, N. M., Taliaferro, J. W., & Lobell, S. E. (2009) Conclusion: The state of neoclassical realism. Neoclassical realism, the State, and foreign policy, 280-299.

----------------------------------------------------------- (2016) Neoclassical realist theory of international politics. Oxford University Press.

Rose, G. (1998) Neoclassical realism and theories of foreign policy. World politics, 51(1), 144-172.

Sastrawijoto, L., Gerrits, A., (2015), Realism is ded, long live realism a critical review of neoclassical relist theory the case study of crima, university of Leiden, Netherland

Schweller, R. L. (2009) Neoclassical realism and state mobilization: expansionist ideology in the age of mass politics. Neoclassical realism, the state, and foreign policy, 227-250.

Sterling-Folker, J. (2009) Neoclassical realism and identity: peril despite profit across the Taiwan Strait. Neoclassical realism, the state, and foreign policy, 99-138.

Taliaferro, J. W. (2000) Security seeking under anarchy: Defensive realism revisited. International security, 25(3), 128-161.

----------------------- (2009) Neoclassical realism and resource extraction: State building for future war. Neoclassical realism, the state, and foreign policy, 194-226.

----------------------- (2012) Neoclassical realism and the study of regional order. International relations theory and regional transformation, 74-103.

Toghyani, A., & Arabahmadi, A. (2020) US Strategy toward Africa and Trump's Rivalry Competition: A Neo-Classical Approach. World Sociopolitical Studies, 4(1), 177-212.

Vasileiadis, P. (2023) Reconstructing neoclassical realism: a transitive approach. International Relations, 00471178231185747.

Więcławski, J. (2017) Neoclassical Realism and the Crisis of the Realist Paradigm in Contemporary International Relations. Myśl Ekonomiczna i Polityczna, 2(57), 192-217.

Ye, X. (2019) Rediscovering the transition in China’s national interest: A neoclassical realist approach. Journal of Current Chinese Affairs, 48(1), 76-105.

[1] * استاد گروه روابط بین‌الملل، دانشگاه علامه طباطبایی، ایران dehghani@atu.ac.ir

[2] ** نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی، ایران

nkhangolzadeh@gmail.com

[3] . Neoclassical Realism (NCR)

[4] . Structural Modifiers

[5] . Unipolarity

[6] . Ideal Type

[7] . Soft Positivism

[8] . Inferential Logic

[9] . Deductive Theory

[10] . Intervening Variables

[11] . Structure and Outcome

[12] . Dueck

[13] . Scweller

[14] . Kitchen

[15] . Embedded Ideology

[16] . Multilevel Approach

[17] . structurai realism

[18] . Great Powers

[19] . Material Factors

[20] . Constructivist Factors

[21] . Underbalancing

[22] . Underbalancing

[23] . Elite Consensus

[24] . Governmental Vulnerability

[25] . Social Cohesion and Solidarity

[26] . Elite Cohesion and Fragmentation

[27] . Increasing Power

[28] . Potential Autonomous Actor

[29] . Foreign Policy Executive

[30] . Mobilize Societal Resources

[31] . Veto Players

[32] . Domestic Opposition

[33] . Government Reputation in World Politic

[34] . Expansionist Foreign Policy

[35] . Complaint Mass Public

[36] . Security Dilemma

[37] . Intractable Feature

[38] . Structural Modifiers

[39] . Territorial States

[40] . Individual Firms

[41] . Epistemic Communities

[42] . Multinational Corporations

[43] . Transnational Criminal Organizations

[44] . Foundationalism

[45] . Correspondence Theory of Truth

[46] . Internal Testing

[47] . External Testing

[48] . Anti-Foundationalism

[49] . Coherence Theory of Truth

[50] . Minimal Foundationalism

[51] . Contemporary International Affairs

[52] . John Vasquez

[53] . Jeffrey Legro

[54] . Andrew Moravcsik

[55] . Misperception

[56] . Bandwagon

[57] . Joseph Parent

[58] . Sebastian Rosato

[59] . Adhoc Manner

[60] . Midrange Theory

[61] . Bandwagon

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

نقد مبانی، اصول و قدرت تبیین واقع‎گرایی نئوکلاسیک (مطالعه موردی: رویکرد تطبیقی با نقد موازنه در نوواقع‎گرایی والتزی)

رایمگ

پیوندهای سایت

مراکز مرتبط

پشتیبانی

صفحات رسمی