کد مقاله : 1402120145890 بازدید : 63 صفحه: 95 - 127

نوع مقاله: پژوهشی

چرخش به سوی سلبریتی‌ها: بررسی جامعه‌شناختی تغییر مرجعیت فرهنگی جوانان

محورهای موضوعی : پژوهش مسائل اجتماعی ایران

1 - دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی گرایش مسائل اجتماعی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
2 - استادیار گروه جامعه‌شناسی، دانشگاه اصفهان

تاریخ دریافت : 1402/12/01 تاریخ پذیرش : 1403/08/09 تاریخ انتشار : 1403/10/11

کلید واژه: جوانان, مرجعیت فرهنگی, تغییرات اجتماعی و فرهنگی, سبک زندگی و شبکه‌های اجتماعی.,

چکیده مقاله :

تحقیق حاضر بر این فرض استوار است که مرجعیت فرهنگی به واسطه خرده‌سلبریتی‌های مجازی و رشد رسانه‌های اجتماعی در میـان جوانـان در حـال تغییـر اسـت و مراجع فرهنگی سنتی مانند گذشته، مرجع جامعه‌پذیري نیستند و جوانان براي الگوپذیری و سبک جدید و دلخواه خـود گاه از گروه‌هايی متغایر با ارزش و هنجارهای جامعه تأثیر می‌پذیرند. از توضیحات یادشده، این سؤال‌ محـوري اسـتنتاج می‌شـود که چرا جوانان، گرایش به مراجع فرهنگی متمایز با مراجع فرهنگی پیشینیان دارند. پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های کیفی است. گردآوری اطلاعات با ابزار مصاحبه عمیق انجام شد که اشباع نظری یافته‌ها در شانزدهمین مصاحبه حاصل شد. تحلیل داده‌ها نیز از روش گراندد تئوری و با استفاده از کدگذاری باز، محوری و گزینشی صورت گرفت. میدان تحقیق در این پژوهش، جوانان فعال در شبکه‌های اجتماعی بودند. مشارکت‌کنندگان به صورت روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند. برای رعایت ویژگی‌های کیفی پژوهش از سه معیار قابل قبول بودن، تأییدپذیری و قابلیت اطمینان استفاده شد. یافته‌های بهدستآمده در شانزده مقولۀ عمده شامل دسترسی آسان، تنوع محتوا، تأثیرگذاری‌های اجتماعی، ارتباط مستقیم، تأثیرگذاری‌های همسالان، تفریح و سرگرمی، تحول در رسانه‌ها، ارزش‌های مصنوعی، گسترش ارتباطات اجتماعی، افزایش چشمگیر رسانه‌های داخلی و خارجی، ناکارآمدی دولت، همرنگی، شکاف نسلی، ایدهآل‌ها و آرزوها، فرار از واقعیت و جذابیت و شهرت ارائه شده است که مقولۀ اصلی و هسته‌ای (هسته مرکزی) دلایل اصلی تغییر مرجعیت فرهنگی در میان جوانان با تکیه بر شبکه‌های اجتماعی هستند. نظریۀ زمینه‌ای بهدستآمده در قالب یک مدل پارادایمی شامل سه بعد تعاملات، فرایندها و پیامدها ارائه شده است. نتایج پژوهش هم نشان می‌دهد که تغییر مرجعیت فرهنگی اگر تغییری مثبت و با عقلانیت باشد، باعث پیشرفت جوان و جامعه می‌شود؛ اما اگر این تغییر، منفی و به خاطر ستیز و مخالفت با نگرش‌ها و ارزش‌های حاکم بر جامعه باشد، هویت فرد خدشه‌دار و جامعه به سمت ابتذال و استحاله فرهنگی پرتاب می‌شود و این یکی از مسائل مهم اجتماعی است.

چکیده انگلیسی:

This study examines the transformation in cultural authority among youth, particularly in the context of social media networks. It investigates how digital advancements, especially the proliferation of social media, have significantly impacted the formation of social and cultural identities. In the past, traditional societal and cultural institutions, such as family, schools, teachers, and religious figures, played a crucial role in transmitting values and norms to young people. These institutions, endowed with substantial social and cultural resources, served as the primary agents in the socialization process, helping youth develop their cultural and social identities (Azad Armaki& Ghafari, 2004). Particularly in traditional societies, these institutions not only transmitted behavioral and ideological patterns but also acted as authoritative references for understanding and interpreting social values (Schwarz, 2004). However, in recent decades, the rise of digital media, especially social media, has led to profound changes in cultural authority. Today, the virtual space, particularly social networks, has become the primary platform for shaping and transforming the cultural and social identities of youth (Entezari & Panahi, 2007). This shift represents a move of cultural authority from traditional institutions to the virtual space, where micro-celebrities and influencers have emerged as the main sources of influence on the behaviors, attitudes, and values of young people (Azarakhsh, 2016). As a result, the socialization process among youth is no longer solely facilitated by traditional institutions like family and schools; social media now serves as a direct and unmediated space for connecting youth with cultural resources (Tajik, 2007). This research aims to investigate the process of this shift in cultural authority from traditional institutions to social media and analyze its implications for youth culture and social behavior. It seeks to explore the various dimensions of these transformations, analyze their causes and consequences, and offer practical suggestions to address the challenges posed by these cultural and social changes. Given the significance of these shifts in the socialization of future generations, the findings of this research could serve as a valuable foundation for policymakers, researchers, and educational institutions to understand and respond to the challenges in the realm of culture and media (Klashlou& Aqili, 2019).

Keywords: Cultural authority, social and cultural changes, social media, youth, lifestyle.

Methods
This research adopts a qualitative approach with a grounded theory methodology for data analysis. The study's population consists of 20 young individuals who are active on social media, selected based on diverse social and cultural characteristics. The selection was made to ensure a variety of perspectives and experiences regarding the influence of social media and micro-celebrities. Semi-structured interviews were conducted for data collection. This method allows the researchers to address specific questions while also benefiting from the personal perspectives and experiences of the participants. The interviews primarily focused on the cultural and social impacts of social media and the interaction of individuals with online celebrities. The data were analyzed using open, axial, and selective coding techniques, ultimately yielding 16 main categories. These categories included the influence of social media on lifestyle choices, identity crises among youth, generational gaps caused by social media, and the impact of micro-celebrities on the attitudes and behaviors of young people.

Findings
The findings of the study indicate that one of the primary factors contributing to the shift in cultural authority among youth is the rise of micro-celebrities on social media. These micro-celebrities not only produce engaging and diverse content but also establish direct and unmediated connections with their audiences (Zolfaghari, 2013). In the past, traditional media and institutions like television and schools served as cultural authorities in transmitting norms and values. However, today, these micro-celebrities have assumed this role. Social media platforms such as Instagram, YouTube, and TikTok have emerged as new venues for establishing cultural and social authority (Hazarjiriabi& Agha Beigi Kalki, 2011). Micro-celebrities have been able to present their idealized and attractive lives as models for youth, leading to significant changes in their attitudes, behaviors, and lifestyles. Furthermore, the findings show that social media has a substantial impact on the identity formation of youth. Many young people now turn to social media and micro-celebrities as their primary sources of cultural and social guidance, rather than relying on traditional institutions. This shift has led to an increase in identity crises, as many youths struggle to align themselves with the idealized norms set by celebrities. Additionally, these transformations have contributed to a growing generational gap, particularly in developing countries, where traditional cultural values are still strong, yet the younger generation is increasingly influenced by digital cultural patterns promoted by micro-celebrities. This generational divide has led to weakened intergenerational communication and the emergence of social and cultural crises (Ritzer, 2015).

Discussion and Conclusion

The discussion of the shifts in cultural authority among youth in the digital age requires a profound and multifaceted examination. With the growing prevalence and influence of social media platforms, cultural authority among youth has shifted from traditional institutions to micro-celebrities and influencers. This transition has diminished the role of institutions like family, teachers, and even traditional media in shaping youth’s cultural identities. As a result, young people are increasingly influenced by messages and values propagated by online personalities, leading to profound transformations in the identity, behavior, and attitudes of the new generation (Sherman & Cohen, 2006).One of the fundamental reasons for this shift in cultural authority is the emergence of influencers and online celebrities who, through the creation of diverse and engaging content, have established more direct and personal connections with their followers. This form of communication, in contrast to traditional media that presents information unilaterally, allows influencers to interact directly with youth. This interaction, particularly in media that focus on visual content and everyday life, has become a catalyst for changes in behavior and even identity among young people (Asch, 1951).On the other hand, these changes in cultural authority present certain threats. As the influence of social media increases, youth are increasingly exposed to unrealistic standards and digital ideals. These standards, often promoted by micro-celebrities, have led to identity crises among many young people. By comparing themselves to the digital lives and materialistic and physical ideals portrayed online, they experience feelings of inadequacy and anxiety. Many young people, pressured to conform to these digital norms, develop psychological issues such as depression and anxiety. These identity crises also undermine their self-confidence and self-esteem, negatively affecting their social, professional, and academic relationships (Bronfenbrenner, 1979).At a societal level, these changes in cultural authority have resulted in generational gaps. The younger generation, heavily influenced by social media and micro-celebrities, is gradually distancing itself from the values and norms of previous generations. This generational divide is particularly evident in developing societies, where traditional cultural influences still hold strong, yet the younger generation increasingly gravitates towards digital cultural patterns promoted by micro-celebrities. These transformations, in addition to weakening intergenerational relationships, may contribute to a decline in trust toward traditional institutions such as family and schools (Moeidfar, 2008). Based on the findings of this study, it can be concluded that the shift in cultural authority among youth from traditional institutions to social media and influencers has created both opportunities for individual identity development and the expansion of social awareness, as well as serious challenges. In response to these challenges, there is a need for society, particularly cultural policymakers, to develop comprehensive programs to address the cultural and social impacts of these changes. One of the key actions that must be considered is the enhancement of media literacy. In the digital age, media literacy is an essential skill for youth. Educating young people on how to use social media responsibly and how to identify credible information and reliable sources should be integrated into educational programs (Sadeghi Sarvestani& Hashemi, 2002). Raising awareness about the dangers of engaging with micro-celebrities and idealized digital lifestyles can help youth protect their identities from media pressures. It is also crucial to teach them how to manage identity crises and distinguish between reality and fiction in the virtual space. Furthermore, strengthening national cultural identity among youth should be considered a vital strategy to address the challenges of the digital age. Domestic media and educational institutions should produce educational content and entertainment based on local values and traditions to help youth connect with their cultural heritage and protect them from the negative influences of foreign media and cultures. This approach could help create a balance between embracing global cultures and preserving local cultural identities (Zokaie, 2007).

In conclusion, this study demonstrates that the changes in cultural authority among youth are a complex process that brings both opportunities and threats. On one hand, social media can offer a platform for self-expression, the creation of new identities, and the expansion of social awareness. On the other hand, these spaces can also lead to identity crises, social fragmentation, and the promotion of superficial and consumerist cultures. To address these challenges and take advantage of the opportunities of these cultural shifts, comprehensive and practical solutions tailored to the needs of youth should be designed and implemented.

References

Asch, S. E. (1951) Effects of group pressure upon the modification and distortion of judgments. In H. Guetzkow (Ed.), Groups, leadership, and men (pp. 177-190). Carnegie Press.

Azad Armaki, T., & Ghafari, G. (2004) Generational sociology in Iran. Institute for Humanities and Social Sciences Research, Jihad University.

Azarakhsh, A. (2016) Analysis of the role of lifestyles in the type of reference groups of students. Scientific Studies Journal, 17, 7-10.

Bronfenbrenner, U. (1979) The ecology of human development: Experiments by nature and design. Harvard University Press.

Entezari, A., & Panahi, M. H. (2007) The relationship between perceived structural openness and inclination toward non-native reference groups. Quarterly Journal of Social Sciences, Allameh Tabatabai University, 37-38.

Hazarjiriabi, J., & Agha Beigi Kalki, M. (2011) Factors affecting the selection of reference groups among students. Quarterly Journal of Social Sciences, 19, 5-7.

Klashlou, H., & Aqili, F. (2019) Attitudinal changes of youth toward reference groups. Strategic Studies of Sports and Youth, 45, 6-9.

Moeidfar, S. (2008) The issue of youth independence and its impact on their political attitudes. Collection of Articles and Discussions on the Present and Future of Iranian Youth. Institute for Research and Human Development Publishing.

Ritzer, G. (2015) Sociological theory in contemporary times (trans. Mohsen Salasi). Tehran: Scientific Publishing.

Sadeghi Sarvestani, R., & Hashemi, S. Z. (2002) Reference groups in sociology and social psychology with emphasis on Merton and Festinger's theories. Journal of Social Sciences, 149-167.

Schwarz, B. (2004) Foundations of youth sociology (trans. Karamatullah Rasekh). Tehran: Ney Publishing.

Sherman, D. K., & Cohen, G. L. (2006) The psychology of self-defense: Self-affirmation theory. Advances in Experimental Social Psychology, 38, 183-242.

Tajik, M. (2007) Iranian society and the generation gap. Quarterly Journal of Strategy, Center for Strategic Research, Issue 6, 4-10.

Zokaie, M. S. (2007) Culture of youth studies. Tehran: Agah Publishing.

Zolfaghari, A. (2013) Study of reference groups among young women in Ilam City. Applied Sociology, 3, 7

منابع و مأخذ:

آزاد ارمکی، تقی و غلامرضا غفاري (1383) جامعه‌شناسی نسلی در ایران، تهران، پژوهشـکده علـوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.
آذرخش، اردشیر (1395) تحلیل نقش سبک‌های زندگی در نوع گروه مرجع دانشجویان، نشریه مطالعات علمی، سال هفدهم، ص 7.
استرواس، انسلم و جولیت کوربین (1394) مبانی پژوهش کیفی: فنون و مراحل تولید نظریه زمینه‌ای، ترجمه ابراهیم افشار، نشرنی.
انتظاري، اردشیر و محمدحسین پناهی (1386) «رابطۀ تصور باز بودن ساختاري با گرایش به گروه‌هاي مرجع غیر بومی»، فصلنامه علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، شماره 38-39، صص 37-38.
تاجیک، محمدرضا (1386) شکاف یا گسست نسلی در ایران امروز، تحلیل‌ها، تخمین‌ها و تدبیرها، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک، مجمع تشخیص مصلحت نظام.
ذوالفقاری، ابوالفضل (1392) مطالعه گروه‌های مرجع زنان جوانان شهر ایلام، جامعه‌شناسی کاربردی، شماره 3.
ذکایی، محمد سعید (1386) فرهنگ مطالعات جوانان، تهران، آگه.
ریترز، جورج (1394) نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر، محسن ثلاثی، تهران، علمی.
شفرز، برنهارد (1383) مبانی جامعه‌شناسی جوانان، ترجمه کرامت‌االله راسخ، تهران، نشرنی.
صدیق سروستانی، رحمت‌االله و سید ضیاء ‌هاشمی (1381) «گروه‌هاي مرجـع در جامعـه‌شناسـی و روان¬شناسی اجتماعی با تأکید بر نظریه‌هاي مرتن و فستینگر»، نامه علوم اجتماعی، شماره 20، صص 149-167.
عبدي، عباس و محسن گودرزی (1378) تحولات فرهنگی در ایران، سروش.
کلاشلو، حسن و فریده عقیلی (1398) تغییرات نگرشی جوانان به گروه های مرجع، مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، شماره 45.
معیدفر، سعید (1387) مشکل استقلال جوانان و تأثیر آن در نگرش‌هاي سیاسـی آنـان، مجموعـه مقالات و گفت‌و‌گوهاي امروز و فرداي جوان ایرانی، مؤسسه تحقیقات و توسعه انسانی.
هزارجریبی، جعفر و محمد آقابیگی کلاکی (1390) «عوامل مؤثر بر گزینش گروه مرجـع در بـین دانشجویان (مطالعه جامعه‌شناختی، تغییر گروه مرجع در بین دانشجویان دانشکده‌هاي اصـفهان و صنعتی اصفهان)»، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 19، صص5-7.
Asch, S. E. (1951) Effects of Group Pressure Upon the Modification and Distortion of Judgments.
Bronfenbrenner, U. (1979) The Ecology of Human Development: Experiments by Nature and Design.Harvard University Press.
In H. Guetzkow (Ed.), Groups, Leadership, and Men (pp. 177-190).
Carnegie Press.
Sherman, D. K., & Cohen, G. L. (2006) The Psychology of Self-Defense: Self-Affirmation Theory.Advances in Experimental Social Psychology, 38, 183-242.
https://doi.org/10.1016/S0065-2601(06)38004-5.

متن کامل:

فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»

شماره نهم، پاییز 1402: 127-95

تاريخ دريافت: 01/12/1402

تاريخ پذيرش: 09/08/1403

نوع مقاله: پژوهشی

چرخش به سوی سلبریتی‌ها: بررسی جامعه‌شناختی

تغییر مرجعیت فرهنگی جوانان

مائده خیّری¹
زهرا ماهر²

چکیده

واژه‌های کلیدی: جوانان، مرجعیت فرهنگی، تغییرات اجتماعی و فرهنگی، سبک زندگی و شبکه‌های اجتماعی.

بیان مسئله

انسان، موجودی اجتماعی است و اعمال و رفتارهای او متأثر از ارزش‌ها، هنجارها و قوانین گروه است. او بدون تعلق به گروه، احساس امنیت نمی‌کند. به گفته مورینو³، انسان در گروه متولد می‌شود، در گروه زندگی می‌کند، کار می‌کند و حتی در گروه، بیمار و درمان می‌شود. در فرایند جامعه‌پذیری است که ارزش‌ها و هنجارها به فرد منتقل می‌شود و به اصطلاح اجتماعی می‌شود و طی همین فرایند است که هویت اجتماعی او شکل می‌گیرد. خانواده، ابتدایی‌ترین و کوچک‌ترین نهاد اجتماعی این گروه است و در تبیین گروه‌های مرجع برای نوجوانان و جوانان، نقش محوری دارد. این امر از طریق آموزش و تربیت اعضا عَمَلی می‌شود و سهم زیادی در شکل دادن به شخصیت روانی اجتماعی و فرهنگی نوجوانان و جوانان و همچنین انتقال ارزش‌ها و هنجارهای جامعه دارد.

اثرات مدرنیته⁴ در چند دهه اخیر، بسیار سریع بوده و جامعه را دستخوش تغییرات عمده و سریع کرده است. این تحولات تحت تأثیر عوامل مختلف درونی و بیرونی از قبیل رشد جمعیت، مهاجرت‌های گسترده و توسعۀ شهرنشینی، گسترش ارتباطات اجتماعی و افزایش چشمگیر فعالیت رسانه‌های جمعی داخلی و خارجی و...، شرایط اجتماعی جدیدی را برای گروه‌های مختلف از جمعیت جوان جامعه فراهم آورده است. پس این دگرگونی‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز زمینه‌ساز تغییرات مهمی در میان اقشار جوان بوده، تا جایی که صحبت از جهانی شدن فرهنگ جوانان شده است. مطالعات پیشین نشان می‌دهد که نهاد خانواده دیگر مانند گذشته، تنها گروه مرجع⁵ نیست و نقش منحصربهفردی در امر جامعه‌پذیری جوانان ندارد. سواد رسانه‌ای، دسترسی فراوان به اطلاعات و دانسته‌های جوانان، بیش از والدین شده است و به همین دلیل، اهمیت خرده‌فرهنگ‌ها و شیوه‌های جدید سبک زندگی برای جوانان، زندگی درون خانواده را به چالش کشیده است (معیدفر، 1387: 45).

نسل جوان دیگر چندان خود را در چهارچوب هنجارهای گذشتگان تعریف نمی‌کند و به دنبال گروه‌های مرجع جدید و الگوهای جدید زندگی برای خود است، تا جایی که در جامعه می‌بینیم که بین جوان و بزرگسالان، کمترین اتفاق نظر در زمینه فرهنگ عمومی نظیر معاشرت، ازدواج و نوع نگاه به آن، نحوۀ گذران اوقات فراغت و رفتارهای مذهبی وجود دارد (ذکایی، 1386: 87). حتی در برخی از زمینه‌های مرجعیت هنجاری و فرهنگی جامعه، شاهد چرخش جوانان از روحانیت به اقشار دیگری نظیر اینفوئلنسرها⁶، خردهسلبریتی‌ها⁷ و سایر گروه‌های مرجع هستیم؛ چون هر کس در هر برهه‌ای از زمان زندگی خود، رهبر و پیشوایی دارد که سعی می‌کند خود را به او نزدیک سازد و پرتویی از صفات او را درون خود ببیند.

«به تعبیر دیگر درون انسان جایی برای اسوه‌ها و قهرمان‌های فکری و فرضی اوست و به همین دلیل تمام ملت جهان در طول تاریخ خود به قهرمانان واقعی گاه پنداری متصل می‌شوند و بخشی از فرهنگ و تاریخ خود را بر اساس وجود آنها بنا می‌کنند؛ در مجالس و در بین دوستان خود از آنها سخن می‌گویند و آنها را می‌ستایند و سعی می‌کنند خود را از نظر صفات و روحیات به آنها نزدیک سازند؛ چون بر اصل محاکات همرنگ ‌شدن با دیگران، مسلم‌های روایتی برای طرد نشدن است. مطابق این اصل، انسان کششی در وجود خود به سوی هماهنگی و همرنگی با دیگران مخصوصاً قهرمانان ذهنی و فرهنگی خود احساس می‌کند و به همین علت به سوی اعمال و صفات آنان جذب می‌شود. این جذب و آن جذاب در برابر افراد که انسان نسبت به آنها ایمان کامل دارد، بسیار نیرومند و جذاب‌تر است و با دسترسی آسان به شبکه‌های اجتماعی، جریان انتقال و اشاعه فرهنگ در سطحی وسیع و در زمانی کوتاه صورت گرفته، مجموعه وسیعی از معانی در نظام فرهنگی در کل جامعه گسترش می‌یابد و همان‌طور که می‌دانیم مفهوم شبکه‌های اجتماعی با تغییر گروه گره خورده است.

مواجهه زیاد با شبکه‌های اجتماعی به عنوان یک رسانه در تغییر فکر، ارزش، هویت و علایق فردی و جمعی تأثیرگذار است. به ندرت در شبکه‌های اجتماعی، تثبیت عقاید موجود است؛ بلکه کار اصلی آن، خلق نوآوری‌ها، ایده‌ها و ارزش‌های نو به جامعه است. پس در دورۀ رسانه‌سالاری کنونی، نوعی جابهجایی در جامعه‌پذیری و تعیین الگوهای زندگی بسیار تأثیرگذار است و اگر تا قبل از این، والدین و نهادهای آموزشی و همسالان گروه مرجع، پر اهمیت در جامعه‌پذیری افراد بودند، اکنون این شبکه‌های اجتماعی است که نقش پررنگی را در این زمینه ایفا می‌کنند و نقش گروه‌های مرجع دیگر را کماثر نموده و یا به کنار نهاده است» (آزاد ارمکی و غفاری، 1383: 16).

گروه‌های مرجع، نقش‌های مهمی در هر جامعه بازی می‌کنند. نقش گروه‌های مرجع در تغییرات اجتماعی‌- سیاسی جامعه از طریق تأثیرگذاری و الگودهی رفتاری بخش‌هایی از جامعه اهمیت مییابد. گروه‌های مرجع می‌توانند اعتماد عمومی و مشارکت اجتماعی را در جامعه افزایش دهند و نقشی سازنده در عرصۀ اجتماعی و فرهنگی داشته باشند و یا بالعکس عمل کنند؛ یعنی از القای یک ارزش گرفته تا القای یک ضد ارزش و ضد فرهنگ، از تقویت روحیۀ جمعی گرفته تا تضعیف روحیۀ جمعی و بسیاری از فعالیت‌ها و نقش‌های دیگر، کارکرد این گروه‌هاست‏. اهمیت این گروه‌ها به‌ویژه در بزنگاه‌های اجتماعی، سیاسی یا در مواقع بحران بیشتر عیان می‌شود.

مسئله‌آمیز بودن مقولۀ گروه‌های مرجع در ایران بر کسی پوشیده نیست. رقابت گروه‌های مختلف برای کسب مرجعیت اجتماعی، سیاسی و فکری، بحث بر سر تغییر، افول جایگاه و اثرگذاری گروه‌های مرجع پیشین از روحانیت تا روشنفکران، ظهور یا گسترش روندهای جدید مانند «سلبریتی‌سازی» در عرصۀ کسب مرجعیت‌های اجتماعی و نگرانی از گروه‌های مرجع جدید و نوظهور و رغبت جوانان به این مراجع، از جمله مسائل مناقشه‌برانگیز مرتبط با گروه‌های مرجع در جامعۀ ایران بوده است. فراز و فرود موقعیت گروه‌های مرجع در یکی دو دهۀ اخیر، بحث‌های فراوانی دربارۀ تغییر جایگاه و اهمیت گروه‌های مرجع مردم ایجاد کرده است. ردّپای این تغییرات در پژوهش‌ها و از جمله پیمایش‌های ملّیِ چند دهۀ گذشته نیز قابل ‌مشاهده است.

پژوهش حاضر به دنبال آن است تا ضمن شناسایی اهمیت و جایگاه گروه‌های مرجع در ایران با توجه ‌به مقوله‌های جامعه‌شناختی، مرجعیت برخی گروه‌های مهم را که طی زمان دستخوش تغییر شده و همچنین علل گرایش جوانان به این تغییرات و گرایش به مرجعیت نوظهور را بررسی کند. با توجه به اینکه تحقیق حاضر، پژوهشی کیفی از نوع «نظریۀ زمینه‌ای» است و جنبۀ استقرایی دارد، نظریههای موجود یا فرضیه‌های مستخرج از تئوری‌های موجود و مشتمل که بر روابط معینی باشد، اساس کار قرار نگرفته است؛ بلکه تحقیق درصدد پاسخگویی به پرسشهای مشخص شامل موارد ذیل است:

- شرایط علّی تغییر مرجعیت فرهنگی در میان جوانان چیست؟

- چه شرایط زمینه‌ای باعث تغییر مرجعیت فرهنگی در میان جوانان می‌شود؟

- چه شرایط مداخله‌گری در این امر یعنی تغییر مرجعیت فرهنگی در میان جوانان دخیل است؟

- این تغییرات از کدام راهبردها بهره می‌گیرد؟

- پیامدهای این تغییر مرجعیت فرهنگی در میان جوانان چیست؟

- مقوله یا پدیدۀ اصلی بررسی جامعه‌شناختی تغییر مرجعیت فرهنگی در میان جوانان چیست؟

پیشینه پژوهش

پیشینه داخلی

هزارجریبی و آقابیگی کلاکی (1390) در پژوهشی، گروه مرجع را یکی از مهم‌ترین منابع هویتی افراد یک گروه و در ابعاد گسترده‌تر، یک جامعه دانسته که تأثیر بسیار مهمی ‌در شکل‌گیری نگرش‌ها و ارزش‌ها و جهت‌دهی به هنجارها و رفتارهای افراد جامعه دارد. از این نظر این دو تغییر گروه مرجع از گروه خودی به گروه دیگری (غریبه)، علاوه بر آن‌که موجب رواج ارزش‌ها و هنجارهای جامعه‌ای دیگر در جامعه خودی شده و موجب بروز رفتارهایی می‌شود که از دیدگاه جامعه خودی، کجروی و انحراف محسوب می‌شود، موجبات بروز بحران‌های هویتی در میان افراد جامعه را نیز فراهم می‌کند. در این پژوهش، میزان مرجعیت جوامع غربی توسعه‌یافته در میان دانشجویان دانشگاه‌های اصفهان و صنعتی اصفهان بررسی شده است و برای تبیین آن، تأثیر عواملی مانند مطلوبیت نظام‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ارزشی جوامع غربی و نیز تأثیر عوامل اقتصادی، سیاسی و ارزشی جامعه ایران در نظر گرفته شده و مکانیسم تأثیر آنها بر تغییر گروه مرجع تحلیل شده است. از دیگر عواملی که به عنوان متغیر مستقل در این پژوهش به کار رفته، می‌توان به گسترة تبلیغاتی و رسانه‌ای جوامع غربی برای تبدیل خود به عنوان مرجع برای سایر جوامع و همچنین طبقه اقتصادی و اجتماعی افراد اشاره کرد. این علل در قالب مکانیسم ارائهشده در چارچوب نظری پژوهش، در مجموع قدرت تبیین را ارائه کرده‌اند. در میان این عوامل، مطلوبیت نظام فرهنگی، ارزشی و سبک زندگی جوامع غربی با ضریب تأثیر مجموع 61/0، بالاترین تأثیر را در تغییر گروه مرجع دارد و طبقه اقتصادی و اجتماعی با مجموع ضریب تأثیر (مستقیم و غیر مستقیم) 39/0 و مطلوبیت اقتصادی و فرهنگی جامعه ایران با ضرایب 0.33- در مراتب بعدی تأثیر قرار دارند.

آذرخش (1395) در پژوهشی به تحلیل نقش سبک‌های زندگی در نوع گروه مرجع دانشجویان پرداخت. روش پژوهش کمّی به شیوه پیمایشی بوده و 313 نفر از دانشجویان دانشگاه رازی کرمانشاه به روش نمونه‌گیری سهمیه‌ای غیر احتمالی به ‌عنوان نمونه انتخاب شدند. یافته‌های تحقیق نشان داد که رابطۀ معناداری میان سبک‌های زندگی سنتی، مدرن و تلفیقی با گروه مرجع در ابعاد عضویت خودی، عضویت غیر خودی و متکثر و ترکیبی وجود دارد و به‌ویژه با گسترش سبک زندگی تلفیقی در میان دانشجویان، گزینش گروه مرجع، سمتوسوی ترکیبی و متکثر مییابد. این امر می‌تواند حاوی نکات مثبت شخصیتی و اجتماعی برای جوانان باشد و هم مشکل عدم هماهنگی و تطبیق هنجارها و ارزش‌های فرهنگ غیر خودی با داشته‌های فرهنگ خودی را در قالب گروه مرجع ترکیبی به دنبال داشته باشد.

کلاشلو و عقیلی (1398) در پژوهشی به تغییرات نگرشی جوانان به گروه‌های مرجع پرداختند. برای بررسی روند تغییرات و تحولات صورتگرفته در این پژوهش، با استفاده از پیمایش‌های ملی انجامشده در سال‌های 1386-1395، گویه‌هایی که می‌توانستند در بررسی این مفهوم تأثیرگذار باشند، استخراج و سپس با همسان‌سازی سنجه‌ها، روند تغییرات نگرشی جوانان در این بازه زمانی مشخص شده است. روش تحقیق، تحلیل ثانویه است که به مقایسۀ نتایج پژوهش‌های ملی با جامعۀ آماری مشابه، شیوۀ نمونه‌گیری یکسان و دارای گویه‌های مشابه می‌پردازد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که نسل جوان، خود را در چهارچوب هنجارهای گذشتگان تعریف نمی‌کند و ارزش‌ها و نگرش‌هایشان در برخی از حوزه‌ها تغییر یافته است. با این حال خانواده برای جوانان، نقش بنیادین و مهمی دارد و افراد مؤثر در الگوپذیری جوانان به طور عمده‌ای در محدوده اعضای خانواده بهویژه والدین قرار دارند. در صورتی که گروه مرجع فرد یا افرادی تغییر کند، ارزش‌ها و هنجارهایی مورد پذیرش آنان قرار می‌گیرد که با ارزش‌ها و هنجارهای مورد پذیرش گروه عضویتی او در تضاد و تخاصم قرار می‌گیرد و او را به
رویارویی با گروه عضویتی می‌کشاند.

صدیق سروستانی و همکاران (1381) در پژوهشی با عنوان «گروه‌های مرجع در جامعه‌شناسی و روان‌شناسی اجتماعی با تأکید بر نظریۀ مرتن و فسنتیگر⁸» معتقدند که در فرآیند شکل‌گیری نگرش، تصمیم‌گیری و کنش افراد در جامعه، چندین عامل نقش دارند. از جمله مهم‌ترین آنها، افراد یا گروه‌های مرجع‌ است که مبنا و معیار داوری و ارزیابی کار کنشگران اجتماعی قرار می‌گیرد. گره‌های مرجع، دو کارکرد عمده هنجاری و مقایسه‌ای دارند. پرسش اصلی در این مقاله آن است که گرایش و نیاز افراد تا چه حد بنیانی اجتماعی دارد و در جامعه ساخته می‌شود و تا چه حد مستقل از عوامل اجتماعی و فرهنگی شکل می‌گیرد. در پاسخ به این پرسش مهم، رویکردهای روان‌شناختی و روان‌شناسی اجتماعی به ویژگی‌ها و ابعاد فردی توجه می‌کنند و رویکرد جامعه‌شناختی به عامل ساختارها و نظام ارزشی حاکم در جامعه می‌پردازد. این مقاله به شرح و تفصیل و مقایسه این رویکردها به‌ویژه دیدگاه‌های مرتن و فستینگر پرداخته است.

پیشینه خارجی

برای بررسی پیشینه خارجی در مورد گروه‌های مرجع، لازم است روی تحقیقات میدانی، آزمایش‌ها و مطالعات تجربی تمرکز کنیم. در ادامه به برخی از تحقیقات کلیدی در این زمینه می‌پردازیم که داده‌ها و شواهد تجربی از این مفهوم ارائه داده‌اند:

مطالعات شرمن و کوهن⁹ (2006) درباره گروه مرجع و تأثیرات اخلاقی با هدف بررسی تأثیر گروه‌های مرجع بر رفتارهای اخلاقی و تصمیم‌گیری انجام شد. روش انجام مصاحبه با دانشجویانی از دو دانشگاه که ارزش‌های متفاوتی داشتند (یکی لیبرال و دیگری محافظه‌کار) در شرایط مشابه اخلاقی قرار گرفتند. یافته‌ها وقتی شرکت‌کنندگان می‌دانستند تصمیماتشان با ارزش‌های گروه مرجعشان سازگار است، احتمال رفتار اخلاقی بیشتر می‌شد پس گروه مرجع می‌تواند استانداردهای اخلاقی افراد را تغییر دهد. پژوهش‌های برون‌فنبرنر¹⁰ (1979): سیستم‌های اجتماعی و تأثیر گروه‌های مرجع با هدف بررسی نقش گروه‌های مرجع در رشد فردی انجام شد. روش مطالعه تحلیل جامعه‌شناختی محیط‌های خانوادگی، آموزشی، و اجتماعی افراد در بافت فرهنگی و اقتصادی متفاوت بود. یافته‌ها نشان می‌دهد که گروه‌های مرجع هنجاری (مانند خانواده و معلمان) در کودکان و نوجوانان هویت‌سازی می‌کنند با تغییر محیط، گروه‌های مرجع جدید جایگزین می‌شوند.

مبانی نظری

هربرت‌ هایمان

نخستین اندیشمندی که اصطلاح گروه مرجع را به کار برد، یکی از روانشناسان اجتماعی به نام ‌هایمان¹¹ در سال ۱۹۴۲ بود.‌ هایمان در ابتدای کتاب خود در این زمینه بیان می‌کند که افراد در شکل‌دهی به شخصیت خود تحت ‌تأثیر گروه‌هایی قرار دارند که از آن متأثر می‌شوند.‌ وی در مطالعات خود به این نتیجه رسیده است که پایگاه ذهنی نمی‌تواند مستقیماً از عواملی مانند درآمد یا تربیت تأثیر بپذیرد و تاحد زیادی به گروه‌های مرجع بستگی دارد که افراد خود را عضو آن می‌دانند یا به نحوی از آن تأثیر می‌پذیرند (ریتزر، 1394: 105).‌ او برای بررسی پایگاه ذهنی و پیدا کردن شاخصه‌های مشترک گروه‌هایی که به وسیله افراد معیار مورد سنجش و ارزیابی و مقایسه قرار می‌گیرند، مصاحبه‌ها و آزمایشهای فراوانی انجام داد. وی در این مصاحبه‌ها از پاسخگویان، پرسشهای زیر را درباره گروه‌های مرجع پرسید:

1. آنها خود را با چه گروه‌هایی مقایسه و بررسی میکنند؟

2. گروه‌هایی که مبنای مقایسه و قضاوت آنها هستند، گروه‌ها یا افراد حقیقی هستند یا اینکه گروه‌ها یا افراد فرضی می‌باشند؟

3. آیا آنها دارای پایگاه یا منزلت بالاتری نسبت به شما هستند یا اینکه منزلت یا پایگاه پایین‌تری نسبت به شما دارند؟

‌هایمان در این مطالعه به این نتیجه دست یافت که گروه‌های مرجع افراد اغلب از میان آشنایان و کسانی که رابطۀ نزدیکی با آنان دارند، انتخاب می‌شوند. تحت چنین شرایطی به اعتقاد وی، افراد در یک جامعه بزرگتر اغلب تحت ‌تأثیر همان افرادی قرار
می‌گیرند که در محیط‌های کوچکتر نیز تحت ‌تأثیر آنها قرار می‌گیرند.

رابرت کی مرتن

مهم‌ترین نظریۀ جامعه‌شناسی درباره گروه مرجع و کارکردهای آن، نظریۀ گروه مرجع است که رابرت کی مرتون در سال ۱۹۴۹ در کتاب «تئوری و ساخت اجتماعی» مطرح کرده است. به اعتقاد مرتون، گروه مرجع، گروهی است که با معیارها و شاخص‌های لازم برای بررسی و ارزیابی رفتارهای خود و دیگران از آن گروه به ‌دست می‌آوریم؛ گروهی که فرد، ارزش‌ها و معیارهای آنها را به عنوان چهارچوب‌های مقایسه‌ای مرجع در پروسه‌‌های ارزشیابی و خودسنجی به کار می‌گیرد. همچنین مرتن، دو نوع گروه مرجع را بر اساس کارویژه‌های آنان تعریف می‌کند: گروه مرجع هنجاری، مبنایی را برای فرد استقرار و حفظ می‌کند و گروه مرجع مقایسه‌ای که افراد از طریق آنها در جستوجوی معیارهایی برای نکات مقایسه‌ای می‌باشند (ذوالفقاری، 1392: 60).

به اعتقاد مرتن، گروه‌های مرجع به عنوان رابط بسیار مهمی بین افراد و سیستم‌های اجتماعی شناخته شده‌اند. وی همچنین در تئوری گروه مرجع به این نکته اشاره می‌کند که به چه روشی، شخص، ارزش‌ها یا استانداردهای فرد یا افراد گروه‌های دیگری را به عنوان معیاری برای ارزیابی می‌پذیرد و به آنها رجوع می‌کند. به نظر او، گروه مرجع می‌تواند در تولید اجماع و یکنواختی یا تشدید آرزو و درخواست برای تحرک اجتماعی عمودی مؤثر باشد. مرتون همچنین استدلال کرد که میزان آشکار شدن هنجارهای گروه برای افراد ممکن است تاحدی به موقعیت یا وضعیت افراد در آن گروه بستگی داشته باشد. انحراف افراد از رفتار مدلی یک گروه ممکن است ناشی از هنجارها و رفتارهای نادرست باشد که تصور کرده‌اند برای گروه دقیق است. افراد ممکن است با رفتارهای یک گروه مطابقت داشته باشند، زیرا فکر می‌کنند با الگوی عادی گروه مطابقت دارند. در واقع آنها ممکن است از این الگو منحرف شوند، زیرا به دلایلی، آنها هنجارهای واقعی گروه را اشتباه تفسیر کرده‌اند. شرایط محیط و عوامل روانی می‌تواند به درک افراد از گروه‌های مرجع کمک کند یا مانع آن شود. برخی از گروه‌های سازمان‌یافته، نظریهها یا هنجارهای خود را به اعضا و افراد خارجی اعلام می‌کنند. اطلاعات مربوط به گروه‌ها و هنجارهای آن از طریق روابط بین افراد و وسایل ارتباط جمعی منتشر یا منتقل می‌شود. عواملی مانند ارتباطات خودانتصابی ممکن است
اطلاعاتی را که به سمت افراد هدایت می‌شود، تحریف کند.

گاهی ممکن است خود فرایند انتشار منجر به برداشت و تفسیر نادرست از هنجارهای درست و دقیق یک گروه شود. همچنین برخی از گروه‌های سازمان‌یافته، بسیاری از نظرهای خود را همواره اعلام نمی‌کنند. هنجارهای یک گروه ممکن است درباره موضوعات خاصی باشد که در کل سازمان به اشتراک گذاشته نمی‌شوند، ماهیت آنها کاملاً پیچیده باشد یا از سایر گروه‌ها متمایز نیستند یا گیجکننده باشند. بنابراین به اعتقاد مرتن برای افراد گروه‌های مرجع، مهم‌ترین گروه‌های تمرکز هستند که به عنوان استاندارد برای اندازه‌گیری ارتباط گروه‌های دیگر استفاده می‌شوند. افراد به دلیل وضعیت‌های ادراکشده و منافع حاصل از عضویت در چنین گروه‌هایی به دنبال عضویت در گروه‌های خاصی هستند. گروه‌ها از طریق توانایی خود برای تأثیرگذاری بر افرادی که مایل به عضویت در آن هستند، تأثیرگذار می‌باشند. همچنین گروه‌ها از این نظر دارای تأثیرگذاری هستند که صلاحیت پذیرش یا رد پذیرش افراد را دارند؛ افرادی که مایل به عضویت در یک گروه خاص هستند. حتی قبل از اعطای عضویت کامل، رفتارها و رفتارهای هنجاری آن گروه را در پیش خواهند گرفت. با در نظر داشتن این بیانیه، گزاره‌های زیر ارائه شده است:

- افراد به‌ دنبال پیوستن به گروه‌های هستند که تصور می‌کنند دارای موقعیت اجتماعی مطلوبی هستند.

- افراد، گروه‌های مرجع را انتخاب می‌کنند تا در تصوراتشان یا در نهایت واقعیت، خود را جزئی از گروه مورد علاقه خود بدانند.

- افراد، گروه‌های خاصی را برای پیشرفت خود در جامعه انتخاب می‌کنند.

- افراد برای هدایت خود توسط یک گروه مرجع باید برخی از هنجارهای گروه را درک کنند یا بشناسند.

- برخی از گروه‌ها به دلیل ویژگی‌های منحصربهفرد خود دارای موقعیت و قدرت اجتماعی بیشتری نسبت به گروه‌های دیگری هستند.

- برخی از گروه‌ها از نظر افرادی که به عنوان عضو پذیرفته می‌شوند، انتخابی هستند.

همچنین نظریۀ رابرت کی مرتون درباره گروه‌های مرجع بر عوامل ساختاری و
جامعه‌پذیر کردن با توجه به عوامل محیطی و به‌ویژه زمینه اجتماعی تأکید دارد. به نظر مرتن، باز و بسته بودن ساختارهای اجتماعی، دگرگونی‌های ساختاری زمینه اجتماعی را مهیا می‌کند که انواع کشش‌های عضویتی و غیر عضویتی از آن گرفته می‌شود. وی در لحاظ نمودن ابعاد جامعه‌پذیر کردن نیز کوشش فراوانی کرده است تا هر دو جریان فکری پارسونزی و میدی را در نظریۀ خود در نظر بگیرد و ارتباطی را که افراد می‌توانند با انواع گروه‌ها داشته باشند، در قالب چنین مناسباتی پیش‌بینی کند. به همین دلیل از سطح نظریۀ جدیدی که نظریۀ برد متوسط است یاد می‌کند که نظریۀ گروه مرجع به عنوان اولین مصداق آن بررسی شده و رابرت کی مرتن، آن را مطرح کرده است (انتظاری و پناهی،1386: 97).

نتایج پژوهش‌های مرتون نشان داده است که عواملی مانند تأمین منزلت و جایگاه اجتماعی، تحرک و ارتباطات اجتماعی، پایگاه اجتماعی - اقتصادی، میزان عدالت اجتماعی، امکان تغییر توانایی‌های فرد با قبول کردن گروه مرجع در ارزیابی فرد درباره مطلوب بودن کارکردهای نهاد اجتماعی بر انتخاب و پذیرش گروه مرجع اثرگذار است (هزارجریبی و کلاکی، 1390: 64). بنابراین نظریه گروه مرجع مرتون، تلاشی است برای نشان دادن سازوکاری که از طریق آن، گروه‌ها به رفتار اعضای خود شکل می‌دهند. بر اساس نظریۀ وی، در فرایند خودارزیابی، افراد از میان گروه‌های مختلفی که می‌توانند به عنوان مبنای ارزیابی قرار گیرند، گروه مورد نظر خود را انتخاب می‌کنند. آنان در شکل دادن به نگرش‌های خود در برخی گروه‌ها، گرایش شدیدتری دارند و در نتیجه تأثیر بیشتری از آنها می‌پذیرند. اگر بتوانیم این گروه‌های مرجع را بشناسیم، شناخت و قدرت پیشینی ما درباره نگرش‌ها و رفتار افراد نیز تقویت می‌شود. همچنین اطلاعات ما درباره اصول و پروسۀ پیچیده تأثیر گروه بر فرد و نحوۀ انتصاب افراد به گروه‌ها افزایش می‌یابد.

روش پژوهش

معمولاً موضوعاتی چون نوع گرایش جوانان به گروه‌های مرجع و تغییر مرجعیت‌های فرهنگی توسط آنها، با حساسیت اجتماعی همراه است. از اینرو پژوهش در این حوزه، دشواری‌های خاص خود را دارد و از آنجا که به خاطر شرایط حال، این تغییرات و رویگردانی‌ها از گروه‌های مرجع سنتی قدیمی در جامعه بسیار دیده می‌شود و از این حیث که کار پیمایشی در این زمینه شاید نتواند تصویری همه‌جانبه و عمیق ارائه کند، بنابراین برای بررسی جامعه‌شناختی تغییر مرجعیت فرهنگی در میان جوانان از روش تحقيق کيفی نظریۀ زمینه‌ای استفاده شده است.

در این روش، محقق علاقهمند به توليد نظریه، مدل و یا چارچوب مفهومی است؛ به‌ویژه زمانی که درباره پدیده مورد مطالعه، اطلاعات کافی وجود ندارد (استرواش و کوربين، 1394: 109). با توجه به اینکه جستوجوهای پژوهشگر نشان‌دهنده آن است که درباره تغییر مرجعیت فرهنگی در میان جوانان، مدلی تدوینشده مبتنی بر دانش بومی یافت نشد و همچنين با در نظر داشتن اینکه از بين روش‌های کيفی، روشی که کمک می‌کند تا مدلی از داده‌ها استخراج گردد، روش نظریه زمینه‌ای است، پس از ميان تمام روش‌های کيفی، از این رویکرد استفاده شد. نمونه آماری این مطالعه جوانان فعال فضای مجازی در بازه سنی 18 تا 32 سال بودند که بر اساس بیشترین تنوع به صورت هدفمند انتخاب و مورد مصاحبه قرار گرفتند. اشباع نظری در مصاحبه شانزدهم اتفاق افتاد ولی برای اطمینان مصاحبه ها تا 20 نفر ادامه پیدا کرد.

روش‌شناسی پژوهش جاری در این مدل خلاصه می‌شود. در ادامه درباره هر یک از این موارد توضیح داده میشود.

شکل 1- روش‌شناسی پژوهش

یافته‌های توصیفی

ویژگی اجتماعی- جمعیتی پاسخگویان

جوانان مصاحبه‌شونده به لحاظ سنی در گروه 18 تا 32 سال قرار داشتند و میانگین سنی پاسخگویان، 20 سال بود. 14 نفر مجرد‌، 4 نفر متأهل و 2 نفر مطلقه بودند. به لحاظ تحصیلات، 15 نفر کارشناسی و پایین‌تر، 4 نفر کارشناسیارشد، 1 نفر دکترا بودند. 16 نفر از آنها از نظر وضعیت اقتصادی- اجتماعی متوسط، 3 نفر در وضعیت اقتصادی- اجتماعی بالا و 1 نفر جزء پایگاه اقتصادی- اجتماعی پایین هستند. در جدول زیر، ویژگی اجتماعی- جمعیتی پاسخگویان ذکر شده است.

جدول 1- ویژگی‌های اجتماعی - جمعیتی پاسخگویان

تعداد و درصد پاسخگویان
متغیر زمینه‌ای			تعداد
گروه سنی	18 – 23 ساله	8
	24 – 32 ساله	12
تحصیلات	کارشناسی و پایین‌تر	15
	کارشناسیارشد	4
	دکتری	1
وضعیت اجتماعی- اقتصادی	پایین	1
	متوسط	16
	بالا	3

یافته‌های تحلیلی

کدگذاری باز

اولین مرحله در کدگذاری سهمرحله‌ای، کدگذاری باز است. به طور کلی در کدگذاری باز قصد بر آن است تا داده‌ها و پدیده‌ها در قالب مفاهیم استخراج شوند. این کدگذاری شامل دو مرحله یعنی کشف کدهای اولیه و ایجاد مفاهیم متمرکز است که برای کشف و رسیدن به این کدهای اولیه و ایجاد مفاهیم متمرکز، از داده‌های خام که همان تحلیل مصاحبه از مشارکت‌کنندگان است استفاده کردیم. استخراج مفاهیم زیر، حاصل تحلیل سطر به سطر این مصاحبه‌هاست.

جدول 2- مفاهیم متمرکز استخراجشده از مصاحبه‌ها

دیده شدن، زیبایی و استایل، زندگی آرمانی، تفریح و شادی

پیشرفت فناوری، تعدد و انتشار رسانه‌های اجتماعی، محتوای مصرفی جذاب، ارتباط مستقیم و زنده، ارزش‌های مشترک

سبک زندگی جذاب، نو بودن، مد و زیبایی، خلاقیت در طنز، کمپین‌های خلاق برای مسائل اجتماعی

الگوسازی رفتار، تأثیر در مصرف محصولات، تأثیر در نگرش‌ها و ارزش‌ها، تأثیر در روابط اجتماعی

در دسترس بودن، تأثیر در روانشناسی افراد، صمیمیت بیشتر، احساس ارزشمندی

واسطه بودن، همبستگی اجتماعی، تمایل به تأیید، تأثیر گروهی

وقتگذرانی، شادی، فرار از روزمرگی، آشنایی و رصد شخصیت‌های مشهور

افزایش دسترسی به اطلاعات و محتوا، تغییر در روش‌های ارتباطی و تبلیغاتی، شکل‌دهی جوانان

تصویر غیر واقعی از زندگی، ترغیب به تقلید و دنبالهروی، ایدهآلسازی

دسترسی به اطلاعات سهل و فوری، ارتباط مستقیم، جامعه‌های آنلاین، تبادل نظر

دسترسی آسان، الگوپذیری، تأثیر روانی، تأثیر تبلیغات، ارتباط مستقیم

نبود الگوهای مثبت، ناکارآمدی آموزش و پرورش، فقدان فضای سرگرمی، فقدان سیاست‌های مؤثر در حوزۀ رسانه

شباهت ظاهری، تأثیر رسانه‌ها، احساس همبستگی و تعلق، افزایش اعتماد به نفس

تغییر سبک زندگی، تأثیر رسانه‌های اجتماعی، تأثیر تفاوت‌های فرهنگی، تغییر در مدل‌های نقش، فقدان درک

الگویی برای تقلید، ارتباط با احساسات و امواج مثبت، تأثیر شبکه‌های اجتماعی، تبلیغات و بازاریابی

مشکلات، بیکاری، فقدان رضایت، نمایش زندگی لوکس، ثروت و شهرت، الگوی ناصحیح

کدگذاری محوری

مرحلۀ دوم، کدگذاری محوری است. برای یافتن روابط میان مقوله‌ها و زیرمقوله‌ها است در این مرحله هدف اصلی مشخص کردن نحوه ارتباط مقوله های اصلی و فرعی با یکدیگر در متن داده هاست. این فرایند کمک می کند تا ساختار داده ها به صورت نظامند تر مشخص شود و الگوها و مضامین کلیدی آشکار شوند. هدف در کدگذاری محوری، تقلیل مفاهیم به مقوله‌های انتزاعیتر بر پایه ابعاد و ویژگی‌هاست. در این پژوهش، مقولۀ ‌محوری جذابیت و شهرت، دسترسی آسان، تنوع محتوا، تأثیرگذاری‌های اجتماعی، ارتباط مستقیم، تأثیرگذاری‌های همسالان، تفریح و سرگرمی، تحول در رسانه‌ها، ارزش‌های مصنوعی، گسترش ارتباطات اجتماعی، افزایش چشمگیر رسانه‌های داخلی و خارجی، ناکارآمدی دولت، همرنگی، شکاف نسلی، ایده‌آل‌ها و آرزوها و فرار از واقعیت از خلال روایت شانزده نفر از جوانان فعال مجازی تولید شد. در واقع این مقوله، تغییر مرجعیت فرهنگی جوانان به ‌واسطه شبکه‌های اجتماعی را در قالب شرایط، استراتژی‌ها و پیامدها به خوبی روایت می‌کند.

نمونه‌ای از مصاحبه‌ها همراه با مقوله‌های محوری

سامیار: نمی‌بینی چقدر طرف زندگی لاکچری داره و مثل بعضیا بوگندو نیست.

محبوبه: طرف دیپلمم ممکنه نداشته باشه، ولی ببین به چه جایی رسیده. بعد اون وقت ما....

حسین: به نظرم محدود بودن تفکرات پیشین و خود رو به روز نکردن در مقابل تغییر ذائقه فرهنگی جوانان و جذاب و همراه بودن این افراد با جوانان، اونا رو تبدیل به ایده‌آل کرده.

ساناز: بابا اینا مثل مسئولین و دولتمردانمون نیستند که قابل دسترس نباشند؛ بلکه به یه چت یا ویس راحت میشه باهاشون در ارتباط بود.

آرشام: آقا ما کُرد هستیم. هیچ تفریحی هم نداریم من جز وعده‌های غذایی نمی‌تونم در این فضای باحال نباشم.

جدول 3- مقوله محوری جذابیت و شهرت

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
دیده شدن	جذابیت و شهرت
زیبایی و استایل
زندگی آرمانی
تفریح و شادی

سامان: اعتیاد پیدا کردم به این بچه‌ها. خیلی هم تمرین می‌کنم نباشم، نمی‌تونم، غربتم یکی از عواملشه.

دانیال: خدایی خیلی دلقک و باحال نیستند خانم معلم (ایموجی تیکه).

مهری: باهاشون رفیق فابریکم شدم تا این حد صمیمی هستیم.

ساناز: می‌خوام یه اتاق مثلشون بزنم. ما چه فرقی باهاشون داریم آخه.

پریسا: خدایی دنیا جهانبخت، خیلی زیبا و باکلاسه. مشکلتون باهاش چیه؟

جدول 4- مقوله محوری دسترسی آسان

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
پیشرفت فناوری	دسترسی آسان
تعدد و انتشار رسانه‌های اجتماعی
محتوای مصرفی جذاب
ارتباط مستقیم و زنده
ارزش‌های مشترک

سهیل: کلاً من این سبک زندگی رو دوست دارم. تو نگاه کن، ببین چه عشقی می‌کنند.

میلاد: خیلی خوش می‌گذره با این گروه. پس بیام مثل شما همش عزاداری کنم.

نگار: عاشق صدای ساسی و تتلو هستم.

بهزاد: چاووشی در پیچش خیلی کمک به فقرا می‌کنه.

جدول 5- مقولۀ محوری تنوع محتوا

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
سبک زندگی جذاب	تنوع محتوا
نو بودن
مد و زیبایی
خلاقیت در طنز
کمپین‌های خلاق برای مسائل اجتماعی و...

حسین: شما دقت کنی، خیلی از این پیج‌های انگیزشی زدند و ایده میدند که همه مثل خودشون بشند و خوب برای خیلی‌هام الگو هستند.

مهناز: شما دقت کنی خیلی از این اینفوها لابه‌لای محتواهاشون، کلی هم تبلیغ عطر و ادکلن، لباس زیر و لوازم آرایش دارند.

آرشام: یه موی گندیده این افراد شرف داره به.......

محسن: شما ببین چقدر به قول خودت همه فحاش و تندرو شدند. از اون طرفم سرشون همیشه در گوشی‌شونه و از خانواده دور.

جدول 6- مقوله محوری تأثیرگذاری‌های اجتماعی

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
الگوسازی رفتار	تأثیرگذاری‌های اجتماعی
تأثیر در مصرف محصولات
تأثیر در نگرش‌ها و ارزش‌ها
تأثیر در روابط اجتماعی

پریسا: از وقتی این شبکه‌های مجازی اومدن دیگه روستایی و شهری و... نداریم. همه مثل یه ژورنال مد همتیپ این افراد میشند. حتی اگه فیکشن باشه.

نازنین: خوب ما جوون‌هارو درک می‌کنند. برای خودشون یه پا روانشناسند.

جدول 7- مقوله محوری ارتباط مستقیم

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
در دسترس بودن	ارتباط مستقیم
تأثیر در روانشناسی افراد
صمیمیت بیشتر
احساس ارزشمندی

سروناز: در این گروه‌ها، همه همسن و سال و همفکریم.

سامان: من تازه اینجا فهمیدم زندگی چیه.

جدول 8- مقوله محوری گروه همسال

تقلیل مفاهیم متمرکز	کدمحوری
واسطه بودن	گروه همسال
همبستگی اجتماعی
تمایل به تأیید
تأثیر گروهی

کاوه: چه امکانات تفریحی داریم؟ اگه هم باشه، گرونقیمت جز گپ‌زنی در این جمع.

جدول 9- مقوله محوری تفریح و سرگرمی

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
وقت گذرانی	تفریح و سرگرمی
شادی
فرار از روزمرگی
آشنایی و رصد شخصیت‌های مشهور

سهیل: دیگه فیلتر میلتر جوابگو نیست. با یه دکمه و گوشی با دنیا در ارتباطی. حالا بیاند فیلتر کنند.

جدول 10- مقوله محوری تحول در رسانه‌ها

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
افزایش دسترسی به اطلاعات و محتوا	تحول در رسانه‌ها
تغییر در روش‌های ارتباطی و تبلیغاتی
شکل‌دهی جوانان

حسین: طرف شاید فقیر یا معمولی باشه‌ها، ولی با یه گوشی و یه پشتصحنه دروغ، جوان را فریب میدند.

دانیال: شما فعلاً تعداد فالورای خودت با من رو قیاس کن، بعد بیا سؤالاتو پاسخ بدم (ایموجی چشمک).

جدول 11- مقوله محوری ارزش‌های مصنوعی

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
تصویر غیر واقعی از زندگی	ارزش‌های مصنوعی
ترغیب به تقلید و دنباله‌روی
ایده‌آل‌سازی

جدول 12- مقوله محوری گسترش ارتباطات اجتماعی

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
دسترسی به اطلاعات سهل و آسان	افزایش چشمگیر رسانه‌های داخلی و خارجی
ارتباط مستقیم
جامعه‌های آنلاین
تبادل نظر

مهری: شاید این رسانه‌ها نبودند، من نوعی همون کودنی بودم که هستم.

جدول 13- مقوله محوری افزایش چشمگیر رسانه‌های داخلی و خارجی

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
دسترسی آسان	افزایش چشمگیر رسانه‌های داخلی و خارجی
الگوپذیری
تأثیر روانی
تأثیر تبلیغات
ارتباط مستقیم

سروناز: اصلا اینها، آخ یه فرد درست و حسابی مثل فردوسی‌پور رو چه بلایی سرش آوردن.

نازنین: من که از خدامه همیشه مدارس و دانشگاه تعطیل باشه... والا چی به ما یاد دادند؟

محبوبه: ای بابا همین سرگرمی رو هم می‌خوایند ازمون بگیرید؟

میلاد: چه خروجی مثبتی داشته این صداوسیمای میلی در این چند سال؟

جدول 14- مقوله محوری ناکارآمدی دولت

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
نبود الگوی مثبت	ناکارآمدی دولت
ناکارآمدی آموزش و پرورش
فقدان فضای سرگرمی
فقدان سیاست‌های مؤثر در حوزه رسانه

اشکان: از بس شبیه همیم و دوست داریم فقط از خودی‌ها همراهی‌مون کنند، بهمون میگند تفکر مافیایی داریم.

پریسا: من بیشتر افرادی که مثل خودم و هم‌فکرمند رو فالو می‌کنم.

مهدی: خودم رو طرف ادمین کرده و همه‌کاره‌ام.

جدول 15- مقوله محوری همرنگی

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
شباهت ظاهری	همرنگی
تأثیر رسانه‌ها
احساس همبستگی و تعلق
افزایش اعتماد به نفس

ساناز: خانم، پدر و مادر من یا سرکارند یا روی مبل دارند چرت می‌زنند. من خوب با کی حرف بزنم و سرگرم بشم؟

احمد: این دختر ما که همیشه در اتاق خودش پای گوشیه.

آرشام: این باباهه اصلاً نمی‌فهمه من چی میگم.

جدول 16- مقوله محوری شکاف نسلی

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
تغییر سبک زندگی	شکاف نسلی
تأثیر رسانه‌های اجتماعی
تأثیر تفاوت‌های فرهنگی
تغییر در مدل‌های نقش
فقدان درک

سارا: فقط اینجام کمی از غم و غصه دور باشم.

جدول 17- مقوله محوری ایده آل‌ها و آرزوها

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
الگویی برای تقلید	ایده‌آل‌ها و آرزوها
ارتباط با احساسات و امواج مثبت
تأثیر شبکه‌های اجتماعی
تبلیغات و بازاریابی

رضا: امان از بیکاری.

جدول 18- مقوله محوری فرار از واقعیت

تقلیل مفاهیم متمرکز	کد محوری
مشکلات	فرار از واقعیت
بیکاری
فقدان رضایت
نمایش زندگی لوکس
ثروت و شهرت
الگوی ناصحیح

کدگذاری محوری با استفاده از یک پارادایم انجام می‌گیرد که شامل شرایط علّی، شرایط زمینه‌ای، شرایط میانجی و مداخله‌گر، راهبردها و پیامدهاست.

جدول 19- راهبردها

راهبردها
سروناز: مگه اصلاً پدر و مادر ما درک می‌کنند ما چی میگیم یا گوشی برای شنیدن دارند که توقع دارند ما سرمون تو گوشی نباشه یا مثل اون‌ها باشیم؟	تقویت ارتباطات خانوادگی
سامان: توقع نداری بریم سراغ رسانه‌های... که همش دروغ و برنامه‌های کنسلکننده و دروغ داره.	توانمندسازی رسانه‌ها
سامیار: مگه کسی مارو هم آدم حساب می‌کنه و گوشی برای شنیدن و چشمی برای دیدن ما هست؟	توانمندسازی جوانان
آرشام: من که به هیچکس اعتماد ندارم، باز اینا خودیاند.	اعتمادسازی
سحر: باید برنامه مفرح و باحال درست کنند که مورد علاقه جامعه باشه بابا.	ایجاد محتواهای مفید و سالم
حسین: با گفتوگو و بحث، مشکل حله.	تشویق به تفکر و بحث
مهری: افراط و تفریط در جامعه زیاده و مشکل همینه.	تأمین فضای فکری متعادل
میلاد: منِ جوون رو اصلاً اینا نمی‌شناسند خانم.	شناخت و درک نیاز و توقعات جوانان
پریسا: مشارکتی شما اصلاً می‌بینی؟ باز ما اینجا میاییم خودی ابراز می‌کنیم اونم بدون مزاحمت.	ارائه فرصت‌های مشارکت
کاوه: اینجا همه رو هستند، مثل کف دست.	ارتقای شفافیت
محمد حسین: شما قیمت یه کتاب رو به دسترسی آسون به این فضارو قیاس کن.	تسهیل دسترسی به منابع آموزشی و فرهنگی
نازنین: باید مدیران فرهنگی در این زمینه نظارت داشته باشند که هرکی هرکی نباشه اینجا.	ترویج ارزش‌های فرهنگی
دانیال: ما یاد نگرفتیم بتونیم با هم خوب حرف بزنیم.	ترویج فرهنگ گفتوگو و تعامل
سهند: خانم سطح علم و آگاهی اینجا پایینه.	ارتقای آگاهی در زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی
محبوبه: کسی نیست برای اینکه طرد نشه، انتقاد کردن را بلد باشه.	آموزش مهارت‌های انتقادی
یاشار: باید به جوون میدان داد.	ترویج مشارکت اجتماعی
امیرعلی: هویت کیلویی چند؟	تقویت هویت فرهنگی
سامیار: اگه یه چند تا انسان باسواد یا بشاش جذب این فضا می‌کردند، امثال دنیا جهان‌بخت و تتلو، بت نمی‌شدند.	ارائه الگوهای مثبت
سروناز: توان ساخت یه فضای سالم جوون‌پسند، شماها دارید؟	ایجاد فضاهای اجتماعی سالم
سامان: سیستم آموزشی خیلی عقبه.	همکاری و بهروز شدن مدارس و مراکز آموزشی
دانیال: تبلیغات باحال شاید مشکل رو حل کنه.	تبلیغات سازنده
حسین: چرا باید جوانان از ایرانی بودن خود بیزار باشند.	ترویج فرهنگ و هویت ملی

جدول 20- پیامدها

پیامدها
از دست دادن هویت فرهنگی	محبوبه: هویت نمونده که دنبال فرهنگ شی (خنده).
افزایش بیتفاوتی و انزوا	مهری: اکثر افرادی که اینجاند، بیخیال و تنهاند.
افزایش خشونت و تعارض	حسین: فحش خور خیلیا ملسه.
کاهش اعتماد به نفس	امیرعلی: بابا کی ما رو داخل آدم حساب می‌کنه.
اعتیاد به فضای مجازی	نازنین: معتادم، نیام انگار یه چی رو گم کردم.
کاهش ارتباطات معنادار	سهند: همش شده لودگی، دعوا و فحاشی.
ناپایداری مرجعیت فرهنگی	یاشار: حالا تو نگران نباش، من که عاشق این نیستم، یهو دیدی فردا نظرم عوض میشه (ایموجی چشمک).
تغییر ارزش‌ها و ایدئولوژی‌ها	سامان: تفکرات و عقاید در این چندساله به واسطه این مراجع خیلی عوض شده.
شکلگیری فرهنگ مبتذل	حسین: بعضی فقط میاند اینجا توهین، بیناموسی و دعوا کنند.

نتایج حاصله به صورت شماتیک و به صورت مدل پارادایمی در نمودار زیر ارائه می‌گردد.

پدیده

شکل 2- پارادایمی برای بررسی جامعه‌شناختی تغییر مرجعیت فرهنگی جوانان

(مطالعه موردی: فضای مجازی)

نتیجهگیری

دگرگونی فرهنگی، تدریجی و بازتاب دگرگونی در تجربه‌های سازنده‌ای است که به نسلهای مختلف شکل داده است. از این‌رو ارزشها و هنجارهای سنتی در میان نسل‌های گذشته کاملاً گسترده‌اند، در حالی که گرایشهای جدید تاحد زیادی در میان نسلهای جوانتر، اهمیت داشته است. با جانشین شدن نسلهای جوانتر به جای نسل‌های بزرگتر و با گسترش ارتباطات و شبکه‌های اجتماعی، جهان‌بینی متداول و بسیاری از ارزش‌ها در این جوامع دگرگون شده است. به اعتقاد تالکوت پارسونز، جوانان در نقطه اوج تنش و فشار میان دو نظام ارزشی جامعۀ سنتی و جامعۀ مدرن قرار دارند؛ زیرا نقش‌هایی که کودک در خانواده دارد، دیگر با نقش‌های بزرگسالی که وی در جامعۀ بزرگتر و مدرن یا آنلاین باید ایفا نماید، تناسب ندارد. از نظر او، خرده‌فرهنگ‌های جوانان ممکن است حاکی از طرد ارزش‌های سنتی باشد. به هر حال در فرآیند تأمین پل ارتباطی از کودکی به بزرگسالی، این خرده‌فرهنگها همچنین ممکن است نظام ارزشی سنتی را در مواردی که کهنه و منسوخ شده است، مورد تغییر و اصلاح قرار دهند. بنابراین نهتنها این خردهفرهنگها باعث انجام جامعه‌پذیری نسبت به دنیای موجود بزرگسالان می‌شود، بلکه همچنین آیندۀ آن را از طریق فرآیند انطباق و سازگاری تضمین می‌نماید (تاجیک، 1386: 145).

جوانان، وقت آزاد بیشتر و علاقۀ شدیدی به مصرف کردن و سرگرمی دارند. در شرایط کنونی، جامعۀ ما در مسیر تجربه شکافی دیگر در عرصه فرهنگ قرار گرفته است: شکاف میان صنعت فرهنگی قدیم و تقاضاهای فرهنگی جدید. علل بروز این «شکاف» را از یکسو باید در پوسیدگی و خمودگی (بهروز نبودن) صنعت فرهنگی جامعه جست‌وجو کرد و از جانب دیگر باید به تحولات سریع و گسترده‌ای که در زمانه ما در عرصۀ فرهنگ و سیاست ایجاد شده، توجه کرد (همان: 150).

از طرفی دیگر جوانان با توجه به جریان جهانی شدن ارتباطات همواره نسبت به سایر اقشار، بیشتر در معرض تغییرات فرهنگی هستند. در تمامی جوامع، جوانان پیشگام استقبال از تغییراتند؛ بهویژه اگر نگاه اعتراضی به جو و نوع سبک زندگی در آن جامعه وجود داشته باشد. علاقه به پذیرش افکار جدید، مد و ارزش‌های جدید با خرده‌فرهنگ‌های جوان همراه است، تا جایی که این تغییرات، زمینه‌هایی برای گسست ایجاد می‌کنند. در سال‌های اخیر به دلیل تحولاتی که در سطح جامعه ایران به وقوع پیوسته است، شاهد تغییر گروه مرجع اعضای جامعه بهویژه نسل جوان به واسطه خرده‌سلبریتی و اینفلوئنسرهای خلقشده در این فضا هستیم و به تبع آن تغییر ارزش‌ها و هنجارهای آنان و تقلید و شبیه‌سازی رفتارهای آنها را در تغییر سبک زندگی و در کف جامعه نظارهگریم.

نتایج این تحقیق نشان داد که به خاطر تحولات سیاسی و فرهنگی جامعۀ فعلی، تعدد و جذابیت رسانه‌ای، تغییر سبک زندگی، شکاف نسلی بین جوانان و جامعه، گسترش ارتباطات و رسانه‌ها و... گروه‌های مرجع خلقشده در فضای مجازی با سبک زندگی خاص و متفاوت برای جوانان، مهم‌ترین مرجعیت فرهنگی محسوب میشود و افراد موثر در الگوپذیری جوانان به ‌طور عمدهای در محدوده این فضا و مسلط بر این فضا هستند. نقش این مراجع در گرایش جوانان به آنان به دلایل مختلفی ناشی میشود که دو مقوله اصلی (جذابیت و شهرت) از طریق همراهی و همرنگی جوانان برای رسیدن به موفقیت و شهرت با سبک زندگی خاص در کنار دیگر مقوله‌های نامبرده باعث تغییر ارزش‌ها و هنجارهای جوانان می‌شود.

در مجموع می‌توان گفت که باید پذیرفت که از نفوذ اجتماعی برخی از گروه‌های مرجع پیشین نزد جوانان کاسته شده است. برای مثال روحانیت و حتی روشنفکران، نفوذ اجتماعی گذشته و قدرت بسیج سیاسی و اجتماعی به میزان قبل ندارند. همچنین از اعتماد مردم به برخی گروه‌های شغلی مانند: معلمان، پزشکان و استادان دانشگاه و نیز از اعتبار شغلی آنان کاسته شده است. در مقابل گروه‌هایی مانند خردهسلبریتی‌ها و از همه مهمتر فعالان رسانه‌ای به لطف شبکه‌های اجتماعی و ضعف کارکردی گروه‌های مرجع پیشین، فضای بیشتری برای ارائة خود به مخاطبان یافته‌اند. علاوه بر این درون جامعه نیز گرایش‌های اجتماعی و فرهنگی متنوع‌تری شکل گرفته که هر کدام مرجعیت‌های اجتماعی متفاوتی دارند که باعث گسست فرهنگی و استحاله ارزش‌ها در جامعه شده است. اگر همة این موارد را کنار هم بگذاریم، برای ترسیم تصویر جامعی از گروه‌های مرجع جوانان در ایران که بیتردید ساختاری پیچیده و درهم تنیده خواهد داشت، به داده‌هایی بیش از داده‌های موجود نیاز داریم. پس در این مقاله کوشش شد تا مبتنی بر شواهد تجربی و تحقیقی میدانی، شمایی کلّی و اوّلیه از این ساختار پیچیده ارائه شود و به بررسی و علل وجودی آن پی برد.

راهکارها

برای حل مشکل تغییر مرجعیت فرهنگی جوانان تحت تأثیر شبکه‌های اجتماعی و برخورد مؤثر با این تغییرات می‌توان از راهکارهای زیر استفاده کرد که هم به نیازهای فرهنگی و اجتماعی جوانان پاسخ می‌دهد و هم به طور مؤثری، راهنمایی درستی در استفاده از منابع فرهنگی ارائه می‌دهد.

آموزش سواد رسانه‌ای در نظام آموزشی

- ارتقای آگاهی و تفکر نقادانه: سواد رسانه‌ای به جوانان کمک می‌کند تا محتواهای شبکه‌های اجتماعی را با دید انتقادی بررسی کرده، از پذیرش بی‌چون‌وچرای اطلاعات نادرست خودداری کنند.

- آموزش انتخاب منابع معتبر: آشنا کردن جوانان با روش‌های تشخیص منابع معتبر، شناسایی تبلیغات گمراه‌کننده و شناخت اینفلوئنسرهایی که اهداف تجاری دارند.

- برگزاری کارگاه‌های آموزشی: برگزاری کارگاه‌های آموزشی در مدارس و دانشگاه‌ها که نحوه تعامل سازنده با شبکه‌های اجتماعی و استفاده هوشمندانه از محتوای فرهنگی را آموزش دهد.

ایجاد محتوای فرهنگی متنوع و جذاب

- تولید محتوای بومی و همسو با نیازهای نسل جدید: نهادهای فرهنگی می‌توانند با تولید محتواهای جذاب در قالب‌های مدرن (ویدیو، پادکست و بلاگ) با الهام از فرهنگ و هویت ایرانی- اسلامی، مرجعیت‌های فرهنگی جدیدی را ایجاد کنند که با شبکه‌های اجتماعی همخوانی دارد.

- استفاده از اینفلوئنسرهای بومی: همکاری با اینفلوئنسرهایی که ارزش‌های بومی و ملی را ترویج می‌کنند تا الگویی مثبت برای جوانان باشند و نقش مرجعیت فرهنگی را به شکل سازنده‌ای برعهده بگیرند.

- برگزاری کمپین‌های فرهنگی در شبکه‌های اجتماعی: راه‌اندازی کمپین‌های مجازی با موضوعات فرهنگی، تاریخی و هویتی که بتواند توجه جوانان را به تاریخ و فرهنگ بومی جلب کند و جایگزینی برای محتوای غیر بومی ارائه دهد.

ایجاد فضای گفت‌وگوی بین‌نسلی و شنیدن نیازهای جوانان

- گفت‌وگو با جوانان: نهادهای فرهنگی و آموزشی باید فضایی را ایجاد کنند که در آن
جوانان بتوانند نظرها و انتقادهای خود را آزادانه مطرح کنند و احساس کنند که نیازهای آنها شنیده می‌شود.

- پایان دادن به تحمیل فرهنگی: به جای تحمیل فرهنگ و باورهای خاص، باید به جوانان احترام گذاشت و فرصت داد که در یک فضای آزاد و با راهنمایی‌های متعادل، ارزش‌های فرهنگی را بشناسند.

- نقش واسطه‌ای خانواده‌ها: آموزش خانواده‌ها برای تعامل مثبت با جوانان در زمینه استفاده از شبکه‌های اجتماعی و ارائه منابع فرهنگی مفید به آنها.

اصلاح و ارتقای محتوای رسانه‌های رسمی و جذب مخاطب جوان

- به‌روز کردن رسانه‌های رسمی: نهادهای رسمی باید با شناخت نیازهای نسل جدید، از سبک‌های نوین و جذاب برای جلب توجه جوانان استفاده کنند تا بتوانند به عنوان مرجعی قابل اعتماد مطرح شوند.

- تقویت محتواهای فرهنگی بومی در شبکه‌های اجتماعی: سرمایه‌گذاری در تولید محتوای فرهنگی که به طور مستقیم در پلتفرم‌های پرطرفدار منتشر شود و با محتوای جذاب و مبتنی بر ارزش‌های بومی، جایگزینی برای محتوای خارجی ارائه دهد.

- جذب و آموزش تولیدکنندگان محتوا: حمایت و آموزش تولیدکنندگان محتوای جوان که بتوانند با تولید محتواهای بومی و ملی، نیاز فرهنگی نسل جدید را پاسخ دهند.

تشویق به تعامل اجتماعی و فرهنگی در فضای واقعی

- برگزاری برنامه‌های فرهنگی و هنری حضوری: تدارک برنامه‌های هنری، فرهنگی و اجتماعی حضوری، مانند جشنواره‌ها و نشست‌های گفتوگو، که جوانان را به تعامل مستقیم با یکدیگر و تجربۀ فرهنگ اصیل ترغیب کند.

- توسعۀ محیط‌های فرهنگی متنوع و مدرن: ایجاد مراکز فرهنگی با طراحی مدرن که جوانان بتوانند در آنها ضمن تفریح، با فرهنگ بومی آشنا شوند و از طرف دیگر به یادگیری و تبادل اطلاعات بپردازند.

- تقویت فعالیت‌های گروهی و داوطلبانه: تشویق جوانان به شرکت در فعالیت‌های گروهی و داوطلبانه که آنها را به مفاهیم همبستگی اجتماعی و همکاری فرهنگی نزدیک‌تر کند.

تقویت محتوای مذهبی و ملی متناسب با ذائقه جوانان

- تولید محتوای دینی خلاق و الهام‌بخش: تولید و ارائه محتوای دینی در قالب‌هایی که با ذائقه و سبک زندگی جوانان امروزی همخوانی داشته باشد، مانند انیمیشن، فیلم‌های کوتاه و محتواهای انگیزشی.

- ارتباط با جوانان در محیط‌های غیر رسمی: فراهم کردن فرصت‌های غیر رسمی و دوستانه برای ارائه ارزش‌های دینی و فرهنگی به جوانان، بدون فشار یا الزام.

- شناساندن شخصیت‌های تاریخی ملی و مذهبی به ‌عنوان الگو: معرفی شخصیت‌هایی از تاریخ ایران و اسلام که برای جوانان امروز الهام‌بخش باشند و بتوانند جایگزینی برای الگوبرداری از اینفلوئنسرهای شبکه‌های اجتماعی باشند.

با این روش‌ها می‌توان به نیازهای فرهنگی و هویتی جوانان پاسخ داد، بدون اینکه فشار بیش از حد به آنها وارد شود یا ارزش‌های فرهنگی بومی را نادیده بگیریم. در واقع این راهکارها در کنار هم به ایجاد تعادل میان نیازهای نسل جدید و ارزش‌های فرهنگی و مذهبی کمک می‌کند.

منابع

آزاد ارمکی، تقی و غلامرضا غفاري (1383) جامعه‌شناسی نسلی در ایران، تهران، پژوهشـکده علـوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.

آذرخش، اردشیر (1395) تحلیل نقش سبک‌های زندگی در نوع گروه مرجع دانشجویان، نشریه مطالعات علمی، سال هفدهم، ص 7.

استرواس، انسلم و جولیت کوربین (1394) مبانی پژوهش کیفی: فنون و مراحل تولید نظریه زمینه‌ای، ترجمه ابراهیم افشار، نشرنی.

انتظاري، اردشیر و محمدحسین پناهی (1386) «رابطۀ تصور باز بودن ساختاري با گرایش به گروه‌هاي مرجع غیر بومی»، فصلنامه علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، شماره 38-39، صص 37-38.

تاجیک، محمدرضا (1386) شکاف یا گسست نسلی در ایران امروز، تحلیل‌ها، تخمین‌ها و تدبیرها، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک، مجمع تشخیص مصلحت نظام.

ذوالفقاری، ابوالفضل (1392) مطالعه گروه‌های مرجع زنان جوانان شهر ایلام، جامعه‌شناسی کاربردی، شماره 3.

ذکایی، محمد سعید (1386) فرهنگ مطالعات جوانان، تهران، آگه.

ریترز، جورج (1394) نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر، محسن ثلاثی، تهران، علمی.

شفرز، برنهارد (1383) مبانی جامعه‌شناسی جوانان، ترجمه کرامت‌االله راسخ، تهران، نشرنی.

صدیق سروستانی، رحمت‌االله و سید ضیاء ‌هاشمی (1381) «گروه‌هاي مرجـع در جامعـه‌شناسـی و روانشناسی اجتماعی با تأکید بر نظریه‌هاي مرتن و فستینگر»، نامه علوم اجتماعی، شماره 20، صص 149-167.

عبدي، عباس و محسن گودرزی (1378) تحولات فرهنگی در ایران، سروش.

کلاشلو، حسن و فریده عقیلی (1398) تغییرات نگرشی جوانان به گروه های مرجع، مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، شماره 45.

معیدفر، سعید (1387) مشکل استقلال جوانان و تأثیر آن در نگرش‌هاي سیاسـی آنـان، مجموعـه مقالات و گفت‌و‌گوهاي امروز و فرداي جوان ایرانی، مؤسسه تحقیقات و توسعه انسانی.

هزارجریبی، جعفر و محمد آقابیگی کلاکی (1390) «عوامل مؤثر بر گزینش گروه مرجـع در بـین دانشجویان (مطالعه جامعه‌شناختی، تغییر گروه مرجع در بین دانشجویان دانشکده‌هاي اصـفهان و صنعتی اصفهان)»، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 19، صص5-7.

Asch, S. E. (1951) Effects of Group Pressure Upon the Modification and Distortion of Judgments.

Bronfenbrenner, U. (1979) The Ecology of Human Development: Experiments by Nature and Design.Harvard University Press.

In H. Guetzkow (Ed.), Groups, Leadership, and Men (pp. 177-190).

Carnegie Press.

Sherman, D. K., & Cohen, G. L. (2006) The Psychology of Self-Defense: Self-Affirmation Theory.Advances in Experimental Social Psychology, 38, 183-242.

https://doi.org/10.1016/S0065-2601(06)38004-5

[1] * دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی گرایش مسائل اجتماعی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران

maedekhayeri@gmail.com

[2] ** نویسنده مسئول: استادیار گروه جامعه‌شناسی، دانشگاه اصفهان، ایران z.maher@ltr.ui.ac.ir

[3] 1. Morino

[4] . Modernity

[5] . Reference group

[6] . Infoilsters

[7] . Small celebrity

[8] 1. Morton&Fsentegar

[9] 2. Shermen&Cohen

3. Bronfenbrenner

4. Asch

[10]

[11] 1. Hayman

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

چرخش به سوی سلبریتی‌ها: بررسی جامعه‌شناختی تغییر مرجعیت فرهنگی جوانان

رایمگ

پیوندهای سایت

مراکز مرتبط

پشتیبانی

صفحات رسمی