نقد نظریۀ فوق تجرد عقلانی دانستن نفس ناطقه از دیدگاه استاد حسن‌زاده آملی
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
1 - دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران
کلید واژه: فوق تجرد عقلانی, حسن‌زاده آملی, نفس ناطقه, قلب, حرکت جوهری,
چکیده مقاله :
فوق تجرد عقلانی دانستن نفس ناطقه ازجمله مباحثی است که توسط حکیم سبزواری مطرح شده و استاد حسن‌زاده آملی بگونۀ تفصیلی درمورد آن بحث کرده است؛ ظاهراً چنین بسطی در میان آثار سایر اساتید فلسفه بعد از حکیم سبزواری، مشاهده نمیگردد. حد وسط تمامی استدلالهای ارائه شده توسط حسن‌زاده آملی، در جهت اثبات مرتبۀ فوق تجرد عقلانی، محدود نبودن و مراتب نامتناهی داشتن نفس ناطقه است. مهمترین دلایلی که له این مدعا ارائه شده، عبارتند از: ماهیت نداشتن نفس ناطقه، حرکت جوهری آن، وصول نفس ناطقه به مرتبۀ قلب و ادراک کلیات، وحدت حقۀ حقیقی ظلی داشتن نفس ناطقه. او برخی احادیث منقول و عبارات بعضی از فلاسفة بزرگ را نیز دال بر این مدعا میداند. محدود نبودن نفس ناطقه بمعنای ماهیت نداشتن آن نیست، زیرا هر موجودی جز واجب‌الوجود، محدود و متناهی است. بدلیل حرکت جوهری نفس ناطقه، مسافت حرکت آن، قابل انقسام به حدود نامتناهی است؛ چنین امری مرتبۀ فوق تجرد عقلانی و نامحدود بودن نفس ناطقه را اثبات نمیکند. همچنین، بدلیل حصر عقلی ادراکات انسانی در سه مرتبۀ حسی، خیالی و عقلی، تحقق مرتبۀ وجودی یا ادراکی دیگر، مانند فوق تجرد عقلانی، ممتنع است.
The Problem of the super intellectual immateriality of the rational soul was posed by Ḥakīm Sabziwārī for the first time, and Ḥassanzādeh Āmulī discussed and investigated it extensively later. Apparently, the philosophers after him did not emulate his endeavors in this regard. The middle term of all the arguments presented by Ḥassanzādeh Āmulī to demonstrate the level of super intellectual immateriality is the rational soul’s being unlimited and possessing infinite levels. The most important argument in favor of this claim include: the rational soul’s lack of quiddity, its trans-substantial motion, its reaching the level of heart and perceiving the universals, and its shadow-like true and rightful unity. Ḥassanzādeh Āmulī also refers to some of the narrated ḥadiths and statements of certain prominent philosopher in order to prove his claim. The boundlessness of the rational soul does not mean its lacking quiddity because any existent except for the Necessary Being is limited and finite. Because of its trans-substantial motion, the moving distance of the rational soul can be divided into an infinite number of limits, which fails to demonstrate the super intellectual immateriality and boundlessness of the rational soul. Moreover, due to the intellectual restriction of human perceptions into three levels of sensory, imaginal, and intellectual types, the realization of the super intellectual immateriality of an ontological or perceptive level is impossible.
نهج‌البلاغه (1414ق) به‌اهتمام صبحی صالح، قم: هجرت.
ابن‌بابویه، محمدبن على(1413ق) من لایحضره الفقیه، قم: اسلامى.
ابن¬سینا (1371) المباحثات، تصحیح محسن بیدارفر، قم: بیدار.
ابن¬سینا (۱۳۷۵) النفس من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن¬سینا (1400ق) رسائل، تصحیح محسن بیدارفر، قم: بیدار.
ابن¬سینا (1404ق) الطبیعیات من کتاب الشفاء، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن¬سینا (1417ق) النفس من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسن¬زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن¬سینا (1418ق) الالهیات من کتاب الشفاء، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن¬سینا (1953م) رسائل، تصحیح حلمی ضیاء اولکن، استانبول: دانشکده ادبیات استانبول.
حسن‌زاده آملی، حسن (1361) «نگرشى کوتاه به زندگى استاد علامه طباطبایی (قدس سره)»، یادنامه مفسر کبیر استاد علامه طباطبائی، قم: شفق.
حسن‌زاده آملی، حسن (1366) اتحاد عاقل به معقول، تهران: حکمت.
حسن‌زاده آملی، حسن (1369) انیس الموحدین، تهران: الزهراء.
حسن‌زاده آملی، حسن (1371) نصوص الحکم بر فصوص الحکم، تهران: رجاء.
حسن‌زاده آملی، حسن (1373) إنه الحق، قم: قیام.
حسن‌زاده آملی، حسن (1374) تعلیقات آغاز و انجام، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حسن‌زاده آملی، حسن (1379) خیر الاثر در رد جبر و قدر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
حسن‌زاده آملی، حسن (1381الف) الحجج البالغة على تجرد النفس الناطقة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
حسن‌زاده آملی، حسن (1381ب) انسان و قرآن، قم: قیام.
حسن‌زاده آملی، حسن (1381ج) هزار و یک کلمه، قم: بوستان کتاب.
حسن‌زاده آملی، حسن (1383) انسان كامل از دیدگاه نهج البلاغه، تهران: الف‌لام‌میم.
حسن‌زاده آملی، حسن (1385الف) دروس معرفت نفس، قم: الف لام میم.
حسن‌زاده آملی، حسن (1385ب) ده رساله فارسی، قم: الف لام میم.
حسن‌زاده آملی، حسن (1385ج) عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون، تهران: امیرکبیر.
حسن‌زاده آملی، حسن (1386) گنجینه گوهر روان، تهران: طوبی.
سبزواری، ملاهادی (1369) شرح المنظومة، تصحیح حسن حسن¬زاده آملی، تهران: نشر ناب.
سهروردی، شهاب الدین (1379) هیاکل النور، تصحیح محمد کریمی، تهران: نقطه.
فارابی (1405ق) فصوص الحکم، تصحیح محمدحسن آل‌یس، قم: بیدار.
ملاصدرا (1378) رسالة فی الحدوث، تصحیح سیدحسین موسویان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحكمة المتعالیة فی الأ‌سفار الأربعة، ج8، تصحیح، تحقیق و مقدمه علی اكبر رشاد، تهران، بنیاد حكمت اسلامی صدرا
ملاصدرا (1392) تعلیقه بر شرح حکمة الاشراق، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
