پراکسیس رهاییبخشِ ایرانی در اندیشۀ «ملکمخان»
محورهای موضوعی : پژوهش سیاست نظری
سید حسین اطهری
1
,
احسان مزدخواه
2
1 - دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
2 - دانشجوی دکتری علوم سیاسی (گرایش مسائل ایران)، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران
کلید واژه: گونهشناسی, رئالیسم انتقادی, میرزا ملکم¬خان, رهایی¬بخشی ایرانی و ایران. ,
چکیده مقاله :
«میرزا ملکُمخان ناظمالدوله» (1212-1287) از جمله مهمترین متفکران عصر مشروطیت ایرانی است. اندیشه سیاسی وی اساساً در چارچوب تاریخنگاری اندیشه معاصر ایرانی تببین و تفسیر شده است. بررسی آرا و افکار وی نشان میدهد که ملکمخان در جستوجو برای رهایی ایران از استبداد، تحجر و عقبماندگی بوده است. در این پژوهش، آرا و اندیشههای ملکمخان با تأکید بر رهیافت دلالتگونه و با استفاده از روش مفهومی رئالیسم انتقادی بررسی خواهد شد. این چنین کنشی، کوششی برای نوع شناخت از امر واقع و در پاسخ به پرسش تاریخی دویستساله ایران یعنی «چه باید کرد؟» -که توسط هر اندیشمندی از جمله ملکمخان صورت میگیرد- بیان شده که این امر توانایی شناخت بیشتر تفکر سیاسی- اجتماعی در ایران معاصر را دارد. در این چارچوب، پاسخ ملکمخان به پرسش بنیادین «چه باید کرد؟» در حوزههای گوناگون سیاست، اقتصاد و فرهنگ بررسی شده و با توجه به این مسئله، از رئالیسم انتقادی برای تببین و تفسیر اندیشه سیاسی میرزا ملکمخان استفاده شده است. خروجی و نتیجه این نوشتار، ابعاد جدیدی از اندیشه سیاسی ملکمخان را روشن میسازد و نوعی از ایدۀ حکومتمندی در آرای این متفکر قابل فهم است.
Iranian Liberatory Praxis in the
Thought of Malkum-Khan
Seyyed Hossein Athari*
Ehsan Mozdkhah**
Mirza Malkum-Khan Nāzem al-Dowleh (1212–1287 SH / 1833–1908 CE) is among the most prominent intellectuals of the Iranian Constitutional Era. His political thought has primarily been interpreted within the framework of historiography of contemporary Iranian ideas. Examination of his ideas demonstrates that Malkum-Khan sought to liberate Iran from despotism, stagnation, and backwardness. This study analyzes his thought using a conceptual approach grounded in critical realism and a semantically oriented methodology. Such an approach represents an effort to understand reality and respond to Iran’s two-century-long historical question: “What is to be done?”—a question addressed by every intellectual, including Malkum-Khan—which in turn enables a deeper comprehension of political and social thought in modern Iran. Within this framework, Malkum-Khan’s response to the fundamental question “What is to be done?” is examined across the domains of politics, economics, and culture, with critical realism serving as the analytical lens. The outcome of this study illuminates new dimensions of Malkum-Khan’s political thought and reveals a discernible notion of governance embedded in his ideas.
Keywords: Typology, Critical Realism, Mirza Malkum-Khan, Iranian Liberation, Iran.
Introduction
Numerous Iranian intellectuals engaged in theorization to address
the central question of “What is to be done?” Malkum-Khan was born in Isfahan and, through his father, a translator at the Russian Embassy, traveled to Paris at the age of ten for education. After completing primary studies, he joined the Polytechnic School, studying engineering while simultaneously exploring political thought, particularly the ideas of French revolutionary thinkers, and was notably influenced by Auguste Comte. Debates persist regarding the impact of his ideas on Iranian society and the history of intellectualism in Iran. Scholars like Fereydun Adamiyat regard him as a unique agent of Iranian enlightenment, whereas others view his discourse as marked by self-referential repetition. In general, Malkum-Khan’s role in Iranian intellectual history and enlightenment is so prominent that few Qajar-era texts on law and governance fail to reference him. Drawing upon the ideas of John Stuart Mill, Voltaire, Montesquieu, and Auguste Comte, he sought to establish a bureaucratic, law-based state as a praxis of liberation from despotism and the absence of legal order. He perceived Iran’s disorder as stemming from such deficiencies. Examination of his works reveals that, despite apparent internal contradictions, his overarching discourse consistently aimed to expose Iran’s social and political disarray. In Malkum-Khan’s view, the solution to societal decay lay in the establishment of rule of law.
Methodology
This study adopts a qualitative, descriptive-analytical approach, emphasizing political thought to address the fundamental question: “What is to be done?” The methodology involves a fourfold interpretive cycle. First, political thought responds to social challenges or crises, whether economic, ethical, or otherwise. Second, political thought has an epistemic dimension, focusing on understanding reality and human nature as constitutive of political reasoning. Third, it carries a normative implication, envisioning an ideal or improved state of affairs in response to existing conditions. Fourth, political thought has a practical dimension, translating ideas into actionable solutions for identified social and political challenges. This framework enables an integrated understanding of Malkum-Khan’s thought and praxis.
Discussion and Analysis
From the latter half of the Naserian era to the preparatory stages of the Constitutional Movement, Iranian reformist intellectuals introduced new political perspectives, gradually rendering traditional political treatises obsolete. Intellectuals, including Malkum-Khan, diagnosed the country’s disorder, attributing it to multiple factors, among them deficiencies in language and education. He identified the roots of Iran’s disorder in religious conservatism, political inefficiency, unfamiliarity with modern sciences, and the absence of legal order. His solutions spanned political, economic, cultural, and educational domains. Malkum-Khan’s thought followed a coherent trajectory across social, political, and cultural spheres. It was philosophical in nature, emerging from the reality of the Iranian condition and aiming to substantiate scientific rationality. His systematic approach rendered his diagnosis and solutions both practical and theoretical, reflecting a transformative and liberating praxis.
In his Daftar-e Tanzimat, addressed to the Grand Vizier, he proposed comprehensive legal and administrative reforms to regulate various spheres of society and state. He advocated political reforms from above, describing Iran as uniquely poised to adopt any regulatory framework without obstruction. His theoretical commitment to a constitutional liberal system was complemented by practical efforts to guide the Qajar monarchs and the traditional society toward reform, particularly through his newspaper, Qanun. Malkom-Khan emphasized law as the foundation for securing citizens’ rights, expanding freedoms, and promoting dynamic governance—ultimately enabling societal liberation and modernization. The Ketabcheh-ye Ghaibi and Resaleh-ye Tanzimat, written circa 1238–1239 SH / 1859–1860 CE, sought to persuade Naser al-Din Shah to implement political reforms, emphasizing the role of law as the phoenix enabling Iran’s rise from backwardness. His approach to law and governance, though interpretable within institutionalist frameworks, harmonized Islamic tradition and Western rationality, distinguishing his thought from purely Western technical approaches.
Conclusion
Mirza Malkum-Khan emerges as an intellectual who revealed new dimensions of awareness in politics, economics, and science, striving to reconcile traditional reason with modern scientific rationality. His work demonstrates educational and intellectual praxis rooted in normative, legal, and institutional concerns. His political thought combines positivist, science-based approaches with attention to Islamic and Iranian nationalist values. His theory of legal governance and liberatory praxis addresses both practical political concerns and theoretical reasoning. The intellectual elements in his works, while reflecting attention to multiple spheres of praxis, reveal internal tensions due to epistemic limitations in understanding modern thought. For instance, his focus on subjectivity, progressivism, nationalism, language reform, and rule of law reflects a philosophical ontology bridging modern human-centered epistemology with traditional religious frameworks. In sum, Iran’s decay permeated political, economic, linguistic, and cultural domains, and Malkum-Khan’s proposed solution centered on political-social reforms and regulatory adjustments.
References
Adamiyat, F. (2015) The thought of freedom and the prelude to the constitutional movement. Tehran: Sokhan. [In Persian/Farsi]
Agha Hosseini, A., & Mahdipur, A. (2013) Deconstruction of the discourse of the first wave of intellectualism in Iran: Mirza Malkom Khan, Akhundzadeh, and Mirza Agha Khan Kermani. Scientific-Research Journal of Political Science, 9(2), 45–58. [In Persian/Farsi]
Ajoudani, M. (2023) Iranian constitutionalism. Tehran: Akhtaran. [In Persian/Farsi]
Al-Daoud, S. A. (2018) The first attempts at legislation in Iran. Tehran: Sokhan. [In Persian/Farsi]
Algar, H. (1973) Mirza Malkum Khan: A study in the history of Iranian modernism. Berkeley: University of California Press.
Ames, R. (2021) The many faces of Iranian modernity: Sufism and subjectivity in the Safavid and Qajar periods. Piscataway, NJ: Gorgias Press.
Ansari, A. (2003) Modern Iran since 1921: The Pahlavis and after. London: Longman.
Asil, H. (2017) The treatises of Mirza Malkom Khan Nazem al-Dawlah. Tehran: Nia. [In Persian/Farsi]
Bhaskar, R. (2008) Dialectic: The pulse of freedom. London: Routledge.
Bhaskar, R. (2014) The possibility of naturalism: A philosophical critique of the contemporary human sciences. London: Routledge.
Dilami-Ma'zi, A. (2012) The failure of constitutionalism in Iran. Tehran: Islamic Azad University Press. [In Persian/Farsi]
Dilami-Ma'zi, A., et al. (2017) The West and modernity from the perspective of Mirza Malkom Khan. Scientific-Research Quarterly of History Studies, 12(46), 127–140. [In Persian/Farsi]
Emringer, M. (2023) The book of education, religion, and the discourse of cultural reform (M. Haqiqatkhah, Trans.). Tehran: Qoqnoos. [In Persian/Farsi]
Haghdar, A. A. (2017). The letters of Mirza Malkom Khan Nazem al-Dawlah (Selected letters and texts). Tehran: Cheshmeh. [In Persian/Farsi]
Hashemi, J. (2005) The growth and decline of Iranians: The reasons for Iranian backwardness and a diagnosis of Iranian society. Tehran: Enteshar. [In Persian/Farsi]
Jalili, M., & Jamalzadeh, N. (2022) A comparative re-reading of Iranian intellectuals’ encounter with Western modernity (Focusing on the views of Seyed Jamaluddin Asadabadi and Mirza Malkom Khan Nazem al-Dawlah). Islamic Political Studies, 10(21), 266–291. [In Persian/Farsi]
Kasravi, A. (2022) The history of the Iranian constitutional revolution. Tehran: Negah. [In Persian/Farsi]
Malkom Khan, M. N. al-D. (2024) The Tanzimat book: The Ghiyabi book and other treatises. Tehran: Omid Farda Publications. [In Persian/Farsi]
Masoudi, A. (2021) Iranian constitutionalism and the question of law. Tehran: Scientific-Cultural Publishing. [In Persian/Farsi]
Mazinani, M. S. (2011) The distinctions between religious and westernized constitutionalists. Qom: Bostan-e-Ketab Institute. [In Persian/Farsi]
Mordakhani, F. (2022) The concept of law in the thought of Mirza Malkom Khan. Quarterly Journal of Islamic-Iranian Political Studies, 1(1), 137–166. [In Persian/Farsi]
Monouheri, A., & Khatami, F. (2013) The political act and praxis in the political thought of Mirza Abdulrahim Talebof Tabrizi. Quarterly Journal of Political-International Approaches, 5(36), 111–136. [In Persian/Farsi]
Najafzadeh, M. (2018) Shifting two revolutions: Religious turns in Iranian society. Tehran: Tisa. [In Persian/Farsi]
Nasri, A. (2011) Facing modernity. Tehran: Elm. [In Persian/Farsi]
Nategh, H. (1976) The Law newspaper. Tehran: Amir Kabir. [In Persian/Farsi]
Qazi Moradi, H. (2021) Malkom Khan (Political modernization theorist at the dawn of constitutionalism). Tehran: Akhtaran. [In Persian/Farsi]
Salehi Heikouyi, A., et al. (2018) The concept of the rule of law in the thought of Mirza Malkom Khan Nazem al-Dawlah. Contemporary Political Essays, 9(4), 57–75. [In Persian/Farsi]
Sayer, A. (2006) Method in social sciences: A realist approach (E. Afrogh, Trans.). Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies. [In Persian/Farsi]
Shahriari, A., et al. (2023) The conceptual evolution of limiting power in the political thought of the Qajar era (The process of transition from autocratic monarchy to constitutional monarchy). Quarterly Journal of Political Theory, 18(32), 173–200. [In Persian/Farsi]
Tabatabaei, M. T. (2019) Mirza Malkom Khan and the idea of method. Quarterly Journal of Western Studies, 10(2), 142–168. [In Persian/Farsi]
Tabatabaei, S. J. (2007) Reflections on Iran (Vol. 2, Part 2). Tehran: Minouye Khord. [In Persian/Farsi]
Taheri-Moghadam, S. M., & Bochani, E. (2015) Mirza Malkom Khan Nazem al-Dawlah and reflections on his educational ideas. Historical Essays, 6(1), 73–88. [In Persian/Farsi]
Vahdat, F. (2017) Intellectual confrontation of Iran with modernity (M. Haqiqatkhah, Trans.). Tehran: Qoqnoos. [In Persian/Farsi]
* Associate Professor, Department of Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
athari@um.ac.ir
** Corresponding Author: Ph.D Student in Political Science (Iranian Issues Orientation), Ferdowsi University of Mashhad, Iran.
eh.mozdkhah@mail.um.ac.ir
آجودانی، ماشاءالله (1402) مشروطه ایرانی، تهران، اختران.
آدمیت، فریدون (1394) فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، تهران، سخن.
آقا¬حسینی، علیرضا و آسیه مهدی¬پور (1392) «شالوده¬شکنی گفتمان موج اول روشن¬فکری در ایران: میرزاملکم¬خان، آخوندزاده و میرزا آقاخان کرمانی»، دوفصلنامه علمی- پژوهشی دانش سیاسی، سال نهم، شماره 2، صص 45-58.
آل¬داوود، سید ¬علی (1397) نخستین کوشش¬های قانون¬گذاری در ایران، تهران، سخن.
اصیل، حجت¬الله (1396) رساله¬های میرزا ملکم¬خان ناظم¬الدوله، تهران، نشرنی.
اکبری، محمد¬علی (1382) «الگوی سلطنت مستقل منتظم: نظریه گذار از سلطنت خودکامه به سلطنت مشروطه»، مجله تخصصی تاریخ، دانشگاه تهران، شماره 4، صص 89-110.
الگار، حامد (1369) میرزا ملکم¬خان، ترجمه مجید تفرشی، تهران، شرکت سهامی انتشار.
-------- (1370) «ملكمخان، آخوندزاده، و پيشنهاد اصلاح الفباي تازي»، در: شورش آقاخان محلاتـي و چند مقالة ديگر، ترجمة ابوالقاسم سري، تهران، توس.
ام رینگر، مونیکا (1402) کتاب آموزش، دین و گفتمان اصلاح فرهنگی، ترجمه مهدی حقیقتخواه، تهران، ققنوس.
جلیلی، محمد و ناصر جمال¬زاده (1401) «بازخوانی تطبیقی مواجه روشن¬فکران ایرانی با مدرنیته غربی (ناظر بر آرای سید جمالالدین اسدآبادی و میرزا ملکم¬خان ناظم¬الدوله)»، پژوهش¬های سیاست اسلامی، سال دهم، شماره 21، صص266-291.
حقدار، علی اصغر (1396) نامه‌های میرزا ملکم خان ناظم الدوله (زبده و متن برخی نامه‌ها)، تهران، چشمه.
دیلمی معزی، امین (1391) ناکامی مشروطه در ایران، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی.
-------------- و دیگران (1396) «غرب و مدرنیته از منظر میرزا ملکم¬خان»، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهشنامه تاریخ، سال دوازدهم، شماره 46، صص 127-140.
رائین، اسماعیل (1353) میرزا ملکم¬خان: زندگی و کوشش¬های سیاسی او، بنگاه مطبوعاتي صفي‌علي‌شاه.
رحمانیان، داریوش (1382) تاریخ علت¬شناسی انحطاط و عقب¬ماندگی ایرانیان و مسلمین (از آغاز دوره قاجار تا پایان دوره پهلوی)، تبریز، دانشگاه تبریز، موسسة تحقیقاتی علوم اسلامی- انسانی.
سایر، اندرو (1385) روش در علوم اجتماعی رویکرد رئالیستی، ترجمه عماد افروغ، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شهریاری، ابوالقاسم و دیگران (1402) «سیر مفهومی تحدید قدرت در اندیشۀ سیاسی عصر قاجار (فرایند گذار از سلطنت استبدادی به سلطنت مشروطه)»، فصلنامه پژوهش سیاست نظری، دوره هجدهم، شماره 32، صص 173-200.
صالحی هیکویی، اکرم و دیگران (1397) «مفهوم حکومت قانون از دیدگاه میرزا ملکمخان ناظمالدوله»، جستار¬های سیاسی معاصر، سال نهم، شماره 4، صص 57-75.
طاهری ¬مقدم، سید محمد و ابراهیم بوچانی (1394) «میرزا ملکم¬خان ناظم¬الدوله و تأملی بر اندیشه¬های آموزشی او»، جستار¬های تاریخی، دوره ششم، شماره 1، صص 73-88.
طباطبایی، سید جواد (1386) تأملی درباره ایران (جلد دوم- بخش دوم)، تهران، مینوی خرد.
طباطبایی، محمد¬تقی (1398) «میرزا ملکم¬خان و اندیشه روش»، دوفصلنامه غرب‌شناسی بنیادی، سال دهم، شماره 2، صص 142-168.
قاضی¬مرادی، حسن (1400) ملکم¬خان (نظریه¬پردازی نوسازی سیاسی در صدر مشروطه)، تهران، اختران.
کسروی¬، احمد (1401) تاریخ مشروطه ایران، تهران، نگاه.
گروه مؤلفان (1387) تاریخ تهاجم فرهنگی غرب (میرزا ملکم¬خان)، تهران، موسسة فرهنگی قدر.
مرداخانی، فردین (1401) «مفهوم قانون در اندیشه میرزاملکم¬خان»، فصلنامه سیاست‌پژوهی اسلامی ایرانی، سال اول، شماره 1، صص 137-166.
مزینانی، محمد¬صادق (1390) تمایزات مشروطه¬خواهان مذهبی و غرب¬گرا، قم، مؤسسه بوستان کتاب.
مسعودی، علی (1400) مشروطه ایرانی و مسئله قانون، تهران، علمی- فرهنگی.
منوچهری، عباس و فرید خاتمی (1392) «امر سیاسی و پراکسیس در اندیشه سیاسی میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی»، فصلنامه رهیافت¬های سیاسی- بین¬المللی، سال پنجم، شماره 36، صص 111-136.
میرزا ملکم¬خان، میرزا ناظم¬الدوله (1327) مجموعه آثار میرزا ملکم¬خان، تدوین و تنظیم محمدجواد طباطبایی، تهران، کتابخانه دانش.
------------------------ (1369) روزنامة قانون، تهران، کویر.
------------------------ (1400) کتاب دفتر تنظیمات: کتابچه غیبی و چند رساله دیگر، تهران، امید فردا.
ناطق، هما (1355) روزنامه قانون، تهران، امیرکبیر.
نجف¬زاده، مهدی (1397) جابه¬جایی دو انقلاب: چرخش¬های امر دینی در جامعه ایرانی، تهران، تیسا.
نصری، عبدالله (1390) رویارویی با تجدد، تهران، علم.
نورایی، فرشته (1352) تحقیق در افکار میرزا ملکم¬خان ناظم¬الدوله، تهران، شرکت سهامی کتاب¬های جیبی با همکاری موسسه انتشاراتی فرانکلین.
وحدت، فرزین (1396) رویارویی فکری ایران با مدرنیت، ترجمه مهدی حقیقت¬خواه، تهران، ققنوس.
هاشمی، جمال (1384) بالندگی و بازندگی ایرانیان: دلایل عقب¬ماندگی ایرانیان و آسیب-شناسی جامعه ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار.
Algar, Hamid (1973) Mirza – Malkum Khan: A Study in The History of Iranian Modernism. University of California Press.
Ames, R. (2021) The Many Faces of Iranian Modernity: Sufism and Subjectivity in the Safavie and Qajar Periods. Gorgias Press.
Ansari, Ali (2003) Modern Iran Since 1921 the Pahlavi’s and After, Longman, London.
Bhaskar, Roy (2008) Dialectic: The pulse of freedom. Routledge.
---------------- (2014) The possibility of naturalism: A philosophical critique of the contemporary human sciences. Routledge.
Bosworth, E; Hillenbrand, C. (2012) Qajar Iran; Political, Social and Cultural Change 1800-1925, Edinburgh University Press.
Cronin, Stephanie (2003) The making of modern Iran: state and society under Riza Shah, 1921-1941. Routledge.
-------------------- (2000) "Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power." 187-192.
Habermas, J. (2015) Knowledge and human interests. John Wiley & Sons.
Outhwaite, W. (1987) New philosophies of social science: Realism, hermeneutics and critical theory. Bloomsbury Publishing.
دوفصلنامه علمي «پژوهش سیاست نظری»
شماره سی و هفتم، بهار و تابستان 1404: 70- 41
تاريخ دريافت: 22/09/1402
تاريخ پذيرش: 02/11/1403
نوع مقاله: پژوهشی
پراکسیس رهاییبخشِ ایرانی در اندیشۀ «ملکمخان»
سید حسین اطهری1
احسان مزدخواه2
چکیده
«میرزا ملکُمخان ناظمالدوله» (1212-1287) از جمله مهمترین متفکران عصر مشروطیت ایرانی است. اندیشه سیاسی وی اساساً در چارچوب تاریخنگاری اندیشه معاصر ایرانی تببین و تفسیر شده است. بررسی آرا و افکار وی نشان میدهد که ملکمخان در جستوجو برای رهایی ایران از استبداد، تحجر و عقبماندگی بوده است. در این پژوهش، آرا و اندیشههای ملکمخان با تأکید بر رهیافت دلالتگونه و با استفاده از روش مفهومی رئالیسم انتقادی بررسی خواهد شد. این چنین کنشی، کوششی برای نوع شناخت از امر واقع و در پاسخ به پرسش تاریخی دویستساله ایران یعنی «چه باید کرد؟» -که توسط هر اندیشمندی از جمله ملکمخان صورت میگیرد- بیان شده که این امر توانایی شناخت بیشتر تفکر سیاسی- اجتماعی در ایران معاصر را دارد. در این چارچوب، پاسخ ملکمخان به پرسش بنیادین «چه باید کرد؟» در حوزههای گوناگون سیاست، اقتصاد و فرهنگ بررسی شده و با توجه به این مسئله، از رئالیسم انتقادی برای تببین و تفسیر اندیشه سیاسی میرزا ملکمخان استفاده شده است. خروجی و نتیجه این نوشتار، ابعاد جدیدی از اندیشه سیاسی ملکمخان را روشن میسازد و نوعی از ایدۀ حکومتمندی در آرای این متفکر قابل فهم است.
واژه‌های کلیدی: گونهشناسی، رئالیسم انتقادی، میرزا ملکمخان، رهاییبخشی ایرانی و ایران.
مقدمه
روشنفکرانی متعدد در راستای پاسخ پرسش کلیدی چه باید کرد در جامعه ایرانی به نظریهپردازی پرداختند. میرزا ملکمخان در اصفهان متولد شد. وی به واسطه پدرش که از جمله مترجمان سفارت روسیه بود، در سن دهسالگی برای تحصیل و آموزش به پاریس عزیمت کرد.
ملکمخان پس از پایان دوران تحصیلات ابتدایی به عضویت مدرسه پلیتکنیک درآمد و علاوه بر علمآموزی مهندسی به مطالعۀ علوم سیاسی بهویژه متفکران انقلاب فرانسه همت گماشت و اساساً از آرای آگوست کُنت تأثیرپذیری داشت. در ارتباط با تأثیر اندیشههای ملکمخان بر جامعۀ ایرانی و تاریخ روشنفکری ایران همواره نگرشهای دوسویه وجود دارد. برخی مانند «فریدون آدمیت»، جایگاه ملکمخان را در فاعلیت و عاملیت بیداری و روشنگری ایرانی، یگانه تلقی میکند و برخی دیگر، اندیشه و گفتمان وی را سرشار از نشانگان تکراری و خودپرستانه میدانند.
به طور کلی نقش ملکمخان در تاریخ اندیشهورزی ایرانی و روشنگری بدان حد است که کمتر اثر نگارشیای از دوره قاجار میتوان یافت که در ارتباط با مقولههای قانونخواهی به عنوان پراکسیس رهاییبخشی و پروبلماتیک ایرانی یعنی حکومتمندی، از ملکمخان نامی برده نشده باشد. ملکمخان با تأثیرپذیری از افرادی چون جان استوارت میل، ولتر، منتسکیو و آگوست کنت در تلاش بود تا ایجاد یک دولت بوروکراتیکِ قانون‌محور را برای جامعه و سیاست ایرانی به عنوان یک پراکسیس رهاییبخشی از استبداد و فقدان قانون بیان نماید و اساساً علت پریشانحالی ایران را در وجود چنین دشوارهای میدانست.
نظم اندیشهگانی ملکمخان در چارچوب بررسی آثار وی، نوعی از آشفتگی و تناقضات درونی را به نمایش میگذارد. اما با توجه به چنین وضعیتی، برنامه کلی گفتمان وی در مسیری ثابت و به‌منظور برملاسازی پریشانحالی ایرانی بوده است. در تلقی ملکمخان، راه برونرفت از انحطاط، برپایی حکومت قانون است. اما در چگونگی چنین تنظیماتِ جدیدی برای سیاست و اجتماع ایرانی، خوانش‌های متفاوتی از وی برجای مانده است که بخشی از انتقادها به وی در همین راستاست. در این چارچوب، پرسش بنیادین مقاله حاضر بر این قرار استوار شده که: پاسخ ملکمخان به پرسش کلیدی «چه باید کرد؟» چه بوده است؟
چارچوب نظری
اندیشه سیاسی در آیینهای از دلالتهای چهارگانه
اندیشه سیاسی برای پاسخ به پرسش بنیادین «چه باید کرد؟» در یک رابطه چهارگانه قرار دارد. اولین دلالت بر آن است که هر نوع اندیشه سیاسی در بستر پاسخ به پرسش «چه باید کرد؟» به معضل اجتماعی توجه دارد و برای پاسخ به این دشواره یا بحران اندیشه میکند. این چنین دشوارههایی میتوانند در انواع اقتصادی، اخلاقی و یا دیگر بحرانها باشند. دومین دسته از دلالتهای اندیشه سیاسی، دلالت معرفتی است. توجه به امر واقع، چگونگی شناختن امور و مسئله انسانشناسی از جمله موارد سازندۀ اندیشه و تفکر سیاسی است که نوعی از هستیشناسی و معرفتشناسی را شامل میشود.
سومین دلالت اندیشهای، از گونه هنجاری است که علاوه بر نوع وضعیتی که به تبیین شرایط موجود و یا بحرانها میپردازد و همچنین دلالت معرفتی که در جهت ترسیم افقهای فکری و نظری اقدام میکند، به ساختاربندی یک وضعیت مطلوب و بهتر توجه دارد. در هر اندیشه سیاسی، نوع مشخصی از وضعیت هنجارمند به‌منظور برطرفسازی دشوارگیهای موجود، ترسیم میشود و تدوین آن موجودیت دارد. در این شرایط، دلالت هنجاری، پاسخی به پرسشِ اساسی «چه باید کرد؟» است. چهارمین و آخرین مرحله از چرخهِ دلالتی اندیشه سیاسی، دلالت کاربردی است. هر نوع اندیشه سیاسی برای بازصورتبندی راهحل و گذار از دشواره شناساییشده در یک وضعیت اجتماعی- سیاسی مورد پردازش واقع میشود (منوچهری و خاتمی، 1392: 116-120).
معیارهای عملیاتی- معرفتی در اندیشه سیاسی
سنجش و گونهشناسی اندیشه هر متفکری با رویکرد رئالیسم انتقادی و خوانشی معرفتی ارزیابی میشود. به بیان دیگر میتوان اشاره کرد که در چنین وضعیتی، پاسخ متفکر و گفتمانپرداز به پرسش «چه باید کرد؟» در نسبت با عناصر سازندۀ اندیشهاش واکاوی میشود (Bhasker, 2008: 2-3) که در این پژوهش از مفروضۀ رئالیسم انتقادی برای گونهشناسی اندیشۀ ملکمخان استفاده شده است.
رئالیسم انتقادی به عنوان یک حرکت فلسفی، پس از انتشار آثار بسکر از واسط دهۀ 1970 ظهور یافت. رئالیسم انتقادی، امتزاجی از دو اصطلاح رئالیسم استعلایی و طبیعتگرایی انتقادی بود که بسکر آن را نظریهپردازی کرد (ر.ک: Bhaskar, 2014). او در اولین مرحله از رئالیسم استعلایی، تفکیک میان هستیشناسی واقعگرایانه و معرفتشناسی نسبیگرایانه را مورد توجه قرار میدهد و در همین چارچوب به نقد مبانی اصلی سنتهای فلسفی- فکری در اندیشه اجتماعی- سیاسی، توانمندیهای علّی رخدادها به ساختار واقعیت و هستیشناسی لایهبندیشده میپردازد. رئالیسم استعلایی بسکر، تلاش و کوششی در جهت فهم عمیق از ساختار واقعیت است (Outwaite, 1987: 21-22). با تأکید بر چنین رهیافتی، نظریهپردازیهای علمی و وجود اندیشه سیاسی- اجتماعی، تلاشی برای تغییر جامعه به عنوان یک رخداد پراکسیسگونه خواهند بود (سایر، 1385: 7).
بسکر در دومین مرحله یعنی طبیعتگرایی انتقادی که تداوم فلسفه علم در علوم اجتماعی است، تقابل رهیافت قطعیتگرا و هرمنوتیک را مطرح میسازد که غایت روشی او در چنین مرحلهای، ایجاد همبستگی و هم‌راستایی میان واقعگرایی و عبور از دوگانه‌‌انگاریهای رواجیافته در اندیشه سیاسی یعنی «فردگرایی- جمعگرایی»، «اراده‌گرایی و شیء‌انگاری»، «واقعیت- ارزش»، «علت و معلول» و همچنین «طبیعت و جامعه» است (ر.ک: Bhaskar, 2014). وی با ارائه رویکرد و الگوی فعالیت اجتماعی تغییرمحور3 به بررسی هستیشناسی اندیشههای اجتماعی- سیاسی در جریان بازنمایی واقعیت اقدام کرده است. الگوی فعالیت اجتماعی تغییرگرایانه از یکسو، پیوستگی با بستر انتقادی و تغییردهندگی اندیشه سیاسی- اجتماعی و از سویی دیگر نشاندهندة تلقی او از امر پراکسیس است (Bhaskar, 2008: 2-4). باور و پندارِ پراکسیس در اندیشه بسکر، التقاطی از رویکرد میکروفیزیک قدرت «فوکو» و کنش ارتباطی «هابرماس» است. وی چنین الگویی از کنش و رویه را پراکسیس تغییر زیستجهان نامیده و مدل رهاییبخش تغییری را در بستر سیاسی مبتنی بر جنشهای اجتماعی معنا کرده است (ر.ک: Bhaskar, 2008: 2-4). چنین خوانشی از پراکسیس در تداوم سنت انتقادی اندیشۀ اجتماعی- سیاسی قرار میگیرد؛ سنتی که امر سیاسی را صرفاً به حوزه سیاست عملی تقلیل نمیدهد، بلکه آن را در حوزههایی مانند «فرهنگ- زبان»، «قدرت و سیاست» و «اقتصاد- کار» گسترش میدهد (ر.ک: Habermas, 2015؛ Bhaskar, 2014).
آموزش و اصلاح زبان؛ پراکسیسِ ملکمی به عنوان پیشران تحول در سوژۀ ایرانی
در فاصله نیمه دوم عصر ناصری تا فراهم آمدن مقدمات اولیه جنبش مشروطیت، روشنفکران اصلاحطلب ایرانی، دیدگاههایی جدید در عرصۀ سیاست به رشته نگارش درآوردند. در این دههها، به‌تدریج شیوه های سنتی سیاستنامهنویسی منسوخ گردید و روشنفکران به عنوان رهبران عصر جدید در رسائل خود از اندیشه آزادی، آبادانی و پیشرفت صحبت کردند و بهنوعی این مطالبات را جایگزین دعوت به اجرای عدالت از شاه و کارگزاران حکومتی کردند (طباطبایی، 1386: 287-288). روشنفکرانی مانند میرزا ملکمخان به عنوان پزشکان جامعه ایرانی، پریشانحالی این کشور را در عوامل متعدد میدانستند که یکی از این عوامل، اصلاح در زبان بود. میرزا ملکمخان در علتِ پریشانحالی سوژه ایرانی و راه برونرفت از چنین وضعیتی، مکتوبات فراوانی را به رشته نگارش درآورده است. وی دشوارههایی از جمله تحجر مذهبی، ناکارآمدی قدرت سیاسی در حوزه حکومتمندی، ناآشنایی با علوم جدیده و فقدان یک نظم قانونی را از جمله نشانگان پریشانحالی ایران و سوژه ایرانی میداند و اساساً راهحلهای متفاوتی را از نظر سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی برای ایران در نظر میگیرد (رحمانیان، 1382: 82-83).
ملکمخان ضمن پرداختن به مسائل گوناگون سیاسی و اجتماعی به مسئله آموزش و بهروزرسانی آن توجه زیادی دارد. در اندیشۀ آموزش وی بر آن اشاره شده که دست برداشتن از خرافات، رمالی و کیمیاگری میتواند بنیاد و اساس جدیدی را در نوزایی علمی ایران ایجاد کند. میرزا ملکمخان، پیشرفت ملت را ترویج علوم جدیده در جامعه میدید که به باور وی این‌چنین رخدادی میتوانست در تغییر سوژه ایرانی، جامعه، قدرت و سیاست زمانه زیستی آنان، مؤثر باشد. این تحصیل به علم منوط به سواد و سواد به جمیع تحصیلات و کلید کل ترقیات و تجدد در دنیاست. با تأکید بر اندیشه ملکمخان، قدرت جهان غرب در علمآموزی و پذیرش علم و ضعف ملل عقبمانده از تجدد را در بیسوادی و علت بیسوادی ممالک اسلامی را در خط و الفبا میداند (اصیل، 1381: 481).
به باور وی، تمامی مشکلات در کشورهای اسلامی به دلیل ناقص بودن دستور خط و الفبای فارسی بوده است که عملاً جهل ممالیک اسلامی و جدایی از ترقیات و روندهای متجددانه جهان به واسطه زبان و الفباست؛ به طوری که بسیاری از فقدانها از جمله فقدان آزادی، قانون و انصاف در این معضله نهفته است (هاشمی، 1384: 26). ملکمخان بعد از آشنایی با آخوندزاده و تأثیرپذیری از شارل مسیمر فرانسوی درصدد اصلاح خط برای اخذ تمدن غربی افتاد؛ زیرا اعتقاد داشت که وجود چنین زبان و الفبایی مانع از رشد و ترقی ممالک اسلامی خواهد شد. او در چارچوب توجهاتش مبنی بر تغییر و اصلاح الفبا، رسائل متعددی را به رشته تحریر درآورد که از جملة آن میتوان به رسالة «رفیق و وزیر»، «نمونه خطوط ملکمی»، «معایب خط ملکمی» و... اشاره داشت.
وی در این آثار معرفتی- عملی خود بر ضعف و دشوارگیهای الفبای فارسی اشاره میکند و بیان میدارد که «نباید متصور بود که یک مبتدی بیاطلاع از این گفتهها و از روی خیال، بیتجربگی آنان را جمعآوری کرده است. نویسندة این کلمات از اوان جوانی به مدت سی سال در میان اعظم امور دولتی، چه در ملل اسلامی و چه در فرنگ، به جهت تحقیق در اصول ترقی و تجدد دنیا، تجربه داشته است. وی در جمیع مشاهدات خود تنها راه احیای ملل اسلام را اصلاح وضع الفبا میداند که اولین آلت تحصیل علم است» (اصیل، 1381: 418).
این برداشت از اندیشه ملکمخان بدین معناست که باید با تغییر زبان، ذهن ابنای وطن در تعلیم و تربیت علوم جدیده پرورش یابد تا در آینده برای تربیت علوم عالیه، مستعد آمادگی لازم باشند که عملاً چنین خوانشی از تجدد، ریشه در بستر آموزش، تربیت و اصلاح زبان دارد. اگر هدف رسائلی مانند «رفیق و وزیر»، «نمونه خط ملکمی» و «معایب خط ملکمی» را آموزشی و تربیتی قلمداد کنیم، در یک روایت هستیشناسانه، فهم امر سیاسی در این اندیشه و پراکسیس تغییردهندۀ سوژه ایرانی، اصلاح زبان، الفبا و آموزش علوم غربی است که بهنوعی در چارچوب رئالیسم انتقادی، بر عاملیت انسانی تأکید میکند.
میرزا ملکمخان همانند دیگر روشنفکران قَجَری، اصلاح سیستم آموزشی را به عنوان پراکسیس رهاییبخشی سوژه ایرانی از تحجر و عقبماندگی معرفی میکند که از جمله اندیشههای عملی وی برای تحول در جامعه ایران است که به واسطة اصلاح زبان و الفبا، پویایی اجتماعی- سیاسی را افزایش میدهد و در بستر این پویایی، مقدمات ورود علوم فرنگی به کشور ایجاد میشود و با ایجاد یک تحول در ذهنیت سوژه گرفتار در انقیاد قجری، زمینههای ورود تجدد و استقرار قانون فراهم میآید. به باور ملکمخان، بخشی از عقبماندگی ایران در جنس آگاهی سنتی، نازیستگی با تجدد بوده که به واسطة چنین نشانگانی، گذار از این مرحله با پویایی در تربیت و آموزش امکانپذیر خواهد بود و پلی میان ترقی و تمدن است. اساساً اندیشه اصلاح نظام آموزشی- تربیتی (زبان- الفبا) در ایران به واسطة پراکسیس روشنفکری عصر قاجاری، تبدیل به یک مسئله اجتماعی شده بود؛ به طوری که حتی بعد از انقلاب مشروطه هم روزنامههایی چون «حبل‌المتین» به تنوع تلفظ در زبان فارسی و تنوع معنایی کلمات، ایرادهایی را وارد آورده بود.
این سنت با افرادی چون «تقیزاده» ادامه یافت، به طوری که وی شرط ورود سوژه ایرانی به تمدن و تجدد را اصلاح نظام آموزشی میدانست و پیشنهاد کرد: «میبایست این خط معماآسا به یک آلت سهل تبدیل شود...» (ر.ک: طباطبایی، 1398؛ آدمیت، 1394). غایت نهایی این پروژۀ اصلاح آموزشی، تربیت و زبان ایرانی که از عهد قاجاری با سوژة کنشگر (روشنفکران) کلید خورد، تغییر انگارۀ اجتماعی در باب دولت/ سیاست/ حکومت و قدرت، آگاهسازی و تغییر ذهنیت ملت و تلاش برای ورود تمدن و تجدد به ایران بود. ملکم در 1869م (1286ق.)، نامهای به فارسی در روزنامه حریت منتشر کرد که در آن آمده بود:
«اصول تعلیم و تربیت ملل اسلام خراب است. بدون اصلاح خط، تعلیم و تربیت ما اصلاحپذیر نیست. بدون اصلاح تعلیم و تربیت، کسب تمدن و ترقی امکان ندارد. نقص الفبای عرب، منشأ فقر و ناتوانی و عقبماندگی فکری و استبداد سیاسی سرزمین اسلام است» (اصیل، 1381: 130).
جریان اصلاح خط و الفبا که تنها یک بُعد از اندیشه ملکمخان است، در ارتباط با سیستم آموزشی و بازسازی آن است. در واقع مهمترین و شاید شاخصترین وجه اندیشهگانی ملکمخان، طرحهای وی برای اصلاح نظام آموزشی ایران است. وی باور به عرفیسازی نظام تربیتی برای ایرانیان داشت و ضمن تأکید بر آموزش همگانی به سبک فرنگی، آن را دوای درد و راهحل بحران در جامعه ایرانی میدانست. این گزاره در اندیشه ملکمخان از جمله مهمترین مسائل او است که ویرانی و آشفتگی سوژه ایرانی را به تصویر میکشد و در کنار آن، این عریانسازی از واقعیت آن روز جامعه، مقدمهای از نظریۀ انحطاط را برای ایران در عصر قاجاری در نظر گرفته که اساساً این گفتمان ملکمی از وضعیت جامعه در قالب یک پراکسیس نظری برای تبیین وضع موجود بوده، نه صرفاً توصیفی از آن (ر.ک: رائین، 1353؛ اصیل، 1381).
ملکمخان در 14 ذیحجه 1294 بیان میدارد که: «تعدادی شاگرد به فرنگ بفرستید، نه مانند سابق که هر کدام دو- سه نسوانی میگرفتند؛ بلکه همه تا ده سال در مدرسه‌های آنان محبوس بمانند، به طوری که ثلثشان در زیر کار مرده و باقی دیگر آدم شوند» (آدمیت، 1394: 132). به نظر وی، اوضاع اجتماعی- سیاسی ایران به نحوی است که باید روشنفکران و علما تجمیع شوند و مفاهیم و زبان جدیدی را برای واگویهسازی جهل، عقبماندگی، ظلمت و نکبت موجود وضع نمایند.
«از برای اینکه سرمایه فکری، ذهنی و عملی ایران زیاد بشود، باید نظام تربیتی- آموزشی ایران را موافق با اصول منظم ساخت. باید دویست نفر را به فرنگستان بفرستیم، اما نه آن‌طور که فرستادیم» (اصیل، 1396: 196).
برنامه اصلاحی تربیتی- آموزشی ملکمخان که پایهای از تجدد برای ایران است، بسان کارخانة آدمسازی میباشد. از جایی که هدف کلان اندیشه آموزشی ملکمخان عرفیسازی بود، وی در رسالة «نوم و یقظه» اکابر فناتیک و مجموعة روحانیت را دشمنان این ممکلت و مانع آزادی جامعه میداند (همان، 1381: 515) و سعی در تفکیک میان حوزۀ علم و دین دارد (الگار، 1369: 285). در گفتمان اصلاحی وی، گذار از اُبژگی به سوژگی برای زنان که پیشوایان تجدد ایرانیاند، مورد توجه بوده که بخشی از پراکسیس تغییردهندگی است. ملکمخان در روزنامة قانون بیان میکند: «نصف هر ملت، مرکب از نسوان، هیچ طرح ملی پیش نمیرود مگر با معاونت زنان. زنهای ایرانی باید ملائکه ترویج آدمیت باشند. وجود آنها در مقام باید محترم شمرده شود. یک زن زمانی که آدم باشد، میتواند به قدر صد مرد عاقل از برای پیشرفت آدمیت مصدر خدمات شود» (ناطق، 1355: 367). این اشاره ملکمخان به نقش زنان در ترقی و تجدد در چارچوب افزایش آگاهی و سواد بوده است (ر.ک: الگار، 1370؛ امرینگر، 1402).
سوژه نامتجدد ایرانی و شکاف میان عقلِ طبیعی/ علمی
زمانی که به منظومة اندیشهای ملکمخان توجه میکنیم، به این واقعیت برمیخوریم که نگرشها و باورهای وی در تمامی حوزههای زیستی، اعم از اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، از یک خط سیر تبعیت کرده است. این نگرشهای ملکمی، خصلتی فلسفی دارد؛ چراکه تنها در پاسخ به پرسش «چه باید کرد؟» برای ایران نبوده، بلکه برآمده از واقعیتی است که درصدد به اثبات رسانیدن عقل علمی است. توجه وی به این ویژگی روشمندانه منجر میشود تا فهم و انگاره او از معضلهها و راه برونرفت از چنین وضعیتی، خصلت علمی و عملی داشته باشد که خود نوعی از پراکسیس تغییردهندگی و رهاییبخشی را بازنمایی میکند. به همین منظور در منظومة فکری ملکمخان، نوعی از بازنمود سوژه مدرن در برابر سوژه نامتجدد به چشم میخورد (ر.ک: دیلمی‌معزی و دیگران، 1396؛ Algar, 1973).
علت اصلی ترقی، تجدد و قدرتمند شدن فرنگ به باور ملکمخان، رسیدن به عقلانیت علمی است و به همین منظور در تمامی رسائل خود تلاش دارد تا با عینیت‌بخشی به عقلانیت علمی و دشوارگی عقلانیت مبتنی بر سنت، راه مترقی شدن و گذار سوژه نامتجدد ایرانی را از جهل و خرافات و عقبماندگی هموار سازد؛ چراکه به باور وی، عقلانیت علمی و عملی فرنگ با توجه به پویاییای که دارد، توانایی مستعمره‌سازی ایران را خواهد داشت. این نکته را باید بیان نمود که ملکمخان را نمیتوان در زمره فیلسوفان دانست، زیرا از منظر فلسفی به مسائل نگاه نمیکند. با این حال او متوجه گسست سوژۀ ایرانی با سوژۀ غربی شده است و آن را در تمایز میان عقل طبیعی و علمی آن دو میداند. او در آثار و اندیشه خود بیان میکند که ترقی، آبادانی و تجدد در ممالک غربی، نتیجه تغییر در عقلانیت و خرد است. غایت نهایی ملکمخان در حوزه تفکر و اندیشه، ترقی ایران از راه نفی استعمار است؛ کنشی که در چارچوب پراکسیس رهاییبخش قرار دارد؛ زیرا وی عقیده دارد که اگر سوژه بخواهد در یک جامعه ضابطهمند زیست کند، نخستین مأموریتش، بازگشت به اصل قانون و حاکمیت آن است که این مسئله حتی خود را در انقلاب مشروطه و آرمانهایش به نمایش گذاشت (ر.ک: گروه مؤلفان، 1387؛ دیلمی معزی، 1391؛ قاضی مرادی، 1400).
ملکمخان با توجه به مقوله استعمار به عنوان یک رویه عملیاتی در تاریخ غرب، بیان میدارد که چنین رفتارهایی از سوی ملل متمدن و متجدد بر مبنای اقتضائات سیاسی جهتیافته آنان است که در نهایت به مأموریت اقتصادی بازمیگردد که در یک خوانش تجویزگرایانه نوعی پراکسیس تکنیکال است. این تحلیل بدین معناست که همگان درصدد بیشینهسازی سود هستند و از مهمترین عوامل این بیشینهسازی، گسترده ساختن بازارهای اقتصادی (عرضه- تقاضا) است. کشورهایی که توانایی شرکت در این ساختار را داشته باشند، کشورهای ناتوان دیگر را به مستعمره میکشند. از اینرو دولت‌های قدرتمند جهان در چارچوب راهبرد گسترش بازارهای عرضه- تقاضا و بیشینهسازی سود به تصرف آن کشورها و منابعش میپردازند. به باور ملکمخان، پدیده استعمار، قریبالوقوع است و بیان میکند که:
«نقشه آسیا را در پیش روی خود بگذارید؛ تاریخ صدسالة اخیر را نگاه کنید و روش این سیل‌هایی را که از انگلستان (کلکته) و پطرزبورغ که به ایران رسیده... و بعد بگویید چه میزان از عمر چنین دولتی باقی مانده؟» (اصیل، 1396: 27).
زیرا:
«عموم دول جهان به حدی قوی شدهاند که بقای ما در برابر ایشان قریب به محال است. این روش ترقی دنیا، استعداد و نعمات ممالک ما به آنان اجازه خواهد داد حق استیلای برای خود قائل شوند. کار ما به یک نقطه رسیده که اگر غفلت نماییم، فرمانروایان ترقی جهان میآیند ممالک مارا عبد و ذلیل میکنند» (همان: 136-138).
به طور کلی ملکمخان اشاره میکند که بدون حکومتمندی، ملل فرنگستان، رفع حالیة ما را بر خود واجب خواهند دانست. باید این نکته را با عطف به اندیشه ملکمخان بیان کرد که در اینجا فقط مسئله قدرتمند بودن دول غربی در برابر ضعف ایران نیست؛ بلکه پراکسیس تکنیکال فرنگ بر مبنای منطق سود، افزایش ثروت و رفاه بنا شده است. ملکمخان در «رسالة اصول ترقی» که به اصول تمدن هم معروف شده است، نقشهای از عمران و آبادانی اقتصادی ایران را به تصویر میکشد. او در این رساله از به‌کارگیری سرمایههای داخلی و جذب سرمایههای خارجی یاد میکند. وی حتی در «رسالة مخارج و مداخل»، راهبرون رفت از مشکلات اقتصادی جامعه ایران را به منظور رفاه، عمران و آبادانی، اصلاح امور مالیاتی و جلب سرمایهگذاری خارجی میداند که این اندیشه اقتصادی، بخشی از پراکسیس تکنیکال وی در حوزۀ اقتصاد و سیاست ایرانی است.
ملکمخان به دلیل آَشنایی با اقتصاد سیاسی تلاش میکند تا نشان دهد که اکثریت کنش ملل متجدد در برابر ایران در چارچوب مناسبات اقتصادی وابسته است که ایران در این چرخه، جایگاهی ندارد و به همین دلیل در تعاملات سیاسی، توانایی ایفای نقش یک بازیگر مؤثر را ندارد. بنابراین استعمار و خطر آن برای ایران در کنار فقدان توانمندی نظامی به ناتوانمندی اقتصادی و تولیدی بازمیگردد.
«ارتباطات دول وابسته به تجارت ایشان است. دولتی که در تجارت به یکدیگرند، دوستی زیادی با یکدیگر دارند...» (مجموعه رسائل ملکمخان، 1388: 201).
بیان این مواضع از ملکمخان بیانگر شکاف و گسست سوژه ایرانی، چه در سطح حکمرانی که فاقد تفکر و ذهنیت حکومتمندی است و چه در سطح اجتماع است که عملاً به نامتجددبودگی منجر شده است. به باور وی، تنها راه نجات از چنین دشوارهای که بخشی از پراکسیس تغییردهندگی و رهاییبخشی او به حساب میآید، حاکمیت قانون و همراهی با دول متجدد جهان است. بخشی از تنظیمات ایرانی در اندیشۀ ملکمخان، به حوزه حکومتمندی مرتبط است و در وهلة اول اشاره به آن دارد که چگونه باید دربارة حکومت کردن اندیشید. به عبارت دیگر، حکومتمندی در ذهنیت ملکمخان، مدلی از سوژهسازی و تبدیل کردن اجتماع به موضوع حکومت با یک ذهنیت خاص تاریخی است.
به طور کلی آنچه ملکمخان را در این شرایط متحول جهانی نگران میسازد، اغفال و فراموشی حکام ایرانی از اوضاع جهان است. این بیتوجهی و جهل سیاسی- اقتصادی و اجتماعی نشئت گرفته از کنش حوزه اقتدار یعنی حکومت/ دولت است که منجر به شکاف میان ایران و دیگر ملل متجدد شده است. در همین راستا پراکسیس علمی و عملی ملکمخان با تأکید بر تفکر استعلایی یعنی پدیدارسازی تجدد و مدرنیته در سوژه، بدین صورت بود که وی تلاش بر آگاهسازی و بیداری دولتمردان ایرانی نسبت به تحولات متجددانه فرنگ و سپس کوشش برای کاهش فاصله میان ایران و غرب از طریق یک برنامه عملیاتی در جهت نفی استعمار را داشت.
در نگاه و نگرش ملکمخان، معضله و نگرانی اصلی وی، حکمرانان ایرانزمیناند که تلاش میکنند به سیاق پیشینیان از مجرای سیاست سنتی، ایران را راهبری و رهبری کنند (ر.ک: مزینانی، 1390؛ کسروی، 1401). از نگاه وی:
«دولت ایران، نظم نمییابد، مگر آنکه دستگاه دیوانی، نظم پیدا کند. آن هم دو علت دارد: اولاً بدانیم این دستگاه نیازمند نظم است و در ثانی چطور میتوان به آن نظم داد...» (نورایی، 1352: 102).
ملکمخان برای آنکه سوژه ایرانی را از بیخبری مطلق رهایی دهد و او را متوجه آموزش در آیین تجدد و اصول نظم سازد، عامل گسست ایران و غرب را که خود نوعی تمایز میان پراکسیس علمی و طبیعی (سنتی) است، به تصویر میکشد. تعبیر او از تفاوت میان ایران و غرب با تأکید بر عقل علمی و سنتی (طبیعی) بدین قرار است:
«علم فراتر از عقل است و شاهد چنین امری آن بوده که اکثر اعمال ملل متجدد غربی در ظاهر خلاف عقل بوده، اما در یک چارچوب عقلی به‌سامان شده؛ در واقع گفتمان غرب و ملل آن در چارچوب عقل است که منجر به تفاوت با ایران شده است» (همان: 28).
به باور ملکمخان، خرد سنتی در سوژۀ ایرانی، مانع از شناخت و درک علوم دیگر از جمله حکومت، اقتصاد و مالیات شده است. «من میبینم که عقل طبیعی [سنتی] در تصور علوم دیگر قاصر است و در این شرایط، اصول نظم را نمیتوان کرد» (ر.ک: نورایی، 1352؛ هاشمی، 1384؛ نصری، 1390). عقل سنتی سوژه ایرانی در عهد قاجاری، چه در سطح دولت/ حکومت و چه در جامعه، همواره میخواهد دشوارههای پیشآمده را در چارچوب پرسمانهای از قبل موجود و تعینیافته برطرف سازد. به همین دلیل، توان آن را ندارد تا حوادث جدید عالم و جهان مترقی را درک کند و عملاً توانایی همآوردی با دیگری متجدد را ندارد. عقل سنتی (طبیعی) در تمایز میان امور جدیده و مسائل قدیمی دچار خطا میشود و در پندارهاش، این مسئله حاکمیت دارد که میتواند معضلههای جدید را در چارچوب پاسخهای قدیمی قرار داده، به راهحل برسد. از نظر ملکمخان، عقل مدرن، خود بنیاد و سوژه مبناست. بدین معنا که بر اساس اصول مدرن و مترقی اندیشه میکند و در فهم امور، آن را در نسبت میان دیگر امور میسنجد که چنین کنشی در ساختار دولت منتظم غربی هم نهادینه شده و خود از تفاوت میان حکومتمندی فرنگی با ایرانی است. در آثار ملکمخان، این مدل از عقلانیت بدین صورت شرح داده شده است:
«کارکرد علم تنظیم است. در دولت، گردش امورات منوط به یکدیگر است و اساساً به انتظام اجرا با هماند و تا به حال دولت ایران در اخذ تجدد غربی بیحاصل بوده، به عدم انتظام امور در دستگاه دولت برمیگردد؛ زیرا هنوز بعضی از اولیای دولت ایران بر آن اعتقادند که اجزای دولت را میتوان جدا از هم ترقی داد، اما از جهل و عقاید باطل خیر» (نورایی، 1352: 72-73).
در اندیشۀ ملکمخان، دولت منتظم، نمونه آرمانی و راه گذار جامعه و دولت نامتجدد ایرانی از عقبماندگی است؛ زیرا وجود چنین نظم سیاسی، آسایش، آبادانی، بزرگی، توسعه و تجدد را که در غرب رخ داده، فراهم میآورد. زمانی که ملکمخان از کارخانة دولت یاد میکند، منظور ایشان، تمایز در حوزۀ قانون و اختیار است که خود عاملی در شکاف ایران و غرب میباشد. اساساً نقض ترکیب دولت در ایران به واسطه جمع ذلتها و خرابیها بر مشکلات افزوده است و رهایی سوژه را از جهل و جمود، غیر ممکن ساخته است، به طوری که حکومتمندی در غرب مبتنی بر قانون و سلسلهمراتبی بودن امور است.
این تمایز در اندیشه ملکمخان، نشاندهندة پراکسیس رهاییبخش غرب در حوزۀ امر سیاسی یعنی دولت بوده که پیشران تجدد و پیشرفت شده است. دولتی که با تأکید بر عقل مدرن و علمی به فعالیت پرداخته و متناسب با این ویژگی، دیگر بخشهای حکومت خود را انتظام بخشیده است. این‌چنین حکومتی در باور وی همانند یک ساعت عمل میکند و دارای یک هدف یعنی تجدد و مدرنشدگی است. تأكید ملكمخان بر عقل علمی و مدرن است. به نظر وی، راه ترقي و رسيدن فرنگ به توسعه و تجدد در استفاده از عقل خودبنیاد و تغییر قفس هنجارها در جامعه است که به اسارت ذهنی منجر میشود. ملکمخان بیان میدارد: «سعادت و آسایش بشري زمانی روي خواهد داد كه عقـل انسـاني در چارچوب عقل مدرن (عقل علمی/ عملی) باشد و از حبس ابدي سنتها خلاص شود» (طباطبایی، 1398: 153-155).
وی علتالعلل آبادانی و تجدد ملل غرب را در پیروی از اصول عقل علمی میداند. در تفکر ملکمخان، نگرشها و باورهای بنیادینی در ارتباط با پیشرفت و آبادانی ملل مترقی جهان بر پایه عقل علمی به چشم میخورد. این نگرشها به نوعی خصلتی فلسفی دارند، زیرا در کنار پیوند با پاسخها به پرسش «چه باید کرد؟»، دریافتی از کارکرد عقل علمی است. ملکمخان در اندیشه خود و مسئله شکاف میان عقل طبیعی و علمی میکوشد تا به چرخشی توجه نماید که در فهمِ انسان مدرن و در نسبت با چیستی و ارتباط آن با حوزۀ عقل به وجود آمده است (همان: 146)؛ زیرا به باور وی، علتالعلل قدرتمند شدن و بهنوعی سوژگی غربی و ابژگی ایرانی در رسیدن به عقلانیت علمی است. او در تلاش است تا با روشنسازی تمایز میانِ عقلانیت علمی و طبیعی، مسیر ترقی ایرانیان را مشخص سازد؛ چراکه وی باور دارد دیرزمانی نخواهد گذشت که برتری علمی و عملی غربیها، ایران را به ورطة مستعمرهشدگی خواهد کشاند.
توهم دانایی و مانایی استبداد
ملکمخان در دفتر تنظیمات مقدمهای خطاب به مشیرالدوله، مجموعهای از قوانین برای بسامانسازی حوزههای مختلف جامعه و دولت ارائه میکند. در این مقدمه، مجموعهای از اصلاحات سیاسی از بالا را پیشبینی میکند. وی میگوید: «دولت ایران، اولین دولت روی زمین است که بدون هیچ مانع، مستعد قبول هر نوع تنظیم میباشد» (اصیل، 1381: 24). در ادامه وی به توصیف وضعیت ایران میپردازد: «وقتی کسی که حالت ایران را با اوضاع فرنگ تطبیق میکند، غریق حیرت میشود که با این همه نعمات طبیعی که خداوند عالم به ایران عطا کرده، اولیای این دولت باید چقدر تدبیر کرده باشند که چنین کشوری را به این ذلت رسانیده است!» (قاضی مرادی، 1400: 50).
ملکمخان بر بیخبری دولتمردان و بیاعتنایی آنان نسبت به وضع موجود و فقدان قانون تأکید دارد و تنها راه نجات بیماری سخت ایرانزمین را حفظ و نهادینهسازی قانون میداند. ملکم باور داشت که پیشرفت فرنگ ناشی از وجود دو کارخانه است: یک نوع آن را از اجسام و فلزات ساختهاند و نوع دیگر از افراد بنیآدم ترتیب دادهاند. مثلاً از چوب و آهن یک کارخانه ساختهاند که از یک طرف اطفال بیشعور میریزند و از سمت دیگر مهندس و حکمای کامل بیرون میآورند» (ر.ک: اصیل، 1396؛ اکبری، 1382). وی معتقد است تا زمانی که سوژه ایرانی، نوع مواجههاش با فرهنگ غربی، سطحی و نوع حکومتمندی آن سرشار از توهم دانایی باشد، یعنی اوست که میداند و اوست که تنها میفهمد و نیازی به چیزی و کسی ندارد. در کنار بازتولید امر استبداد، تحجر، جهل و عقبماندگی در این جامعه و سیاست آن مانا خواهد بود؛ دشوارهای که ایران را سخت بیمار ساخته است. ملکم در چنین شرایطی این نکته را بیان میکند که تجهیز ایران به کارخانجات انسانی میبایست در اولویت قرار گیرد و چون موضع اصلاحات از بالا را واگویهسازی میکند (ر.ک: نجفزاده، 1397؛ اکبری، 1382)، بیان میدارد:
«حال چنین چیزی که در ایران لازم داریم... کارخانجات انسانی است: مثل کارخانة مالیات، کارخانه لشکر، کارخانه عدالت، کارخانه قانون، دانایی، علم، امنیت و انتظام و غیره...» (میرزا ملکمخان، 1400: 27).
در عین حال وی کارخانجات انسانی در غرب را اینگونه توصیف میکند:
«در فرنگ میان این کارخانجات انسانی، یک کارخانه‌ای دارند که در مرکزیت دولت قرار دارد. محرک جمیع سایر کارخانجات میباشد. این دستگاه بزرگ را «دستگاه دیوان» میخوانند. نظم و آسایش، رفاه و آبادی و ترقی و حاکمیت قانون از این حسن ترتیب و نظم در حکومت مرکزی آنان است» (همان: 29).
این بیانات، برنامة اصلاحات و راه درمان ایران از زبان ملکم بوده است. این برنامه در
کلیت خود، همان الگوی غربیسازی4 است. ایشان در دورة نخست کنش سیاسی خود، این برنامه را -البته با یک رویکرد تعدیلی- دنبال کرد. این راهبرد متأثر از دورة گشایش تاریخ جهانی بوده، زیرا اندیشمندان در جوامع غیر غربی در چارچوب «ایده تطبیق» و مقایسهمندی جامعه خود در آیینة غرب بودند و بر اساس آن موقعیت زیستی خود را درک میکردند که در جهتدهی به پراکسیس علمی و بعد از آن یعنی پراکسیس رهاییبخشی مؤثر است. این نوع از کسب آگاهی برای خود در جوامع شرقی از جمله ایران، اجتنابناپذیر بود؛ زیرا به باور اندیشمندان، ساخت قدرت در این جوامع با توهم دانایی (بینیاز دانستن از هرگونه تغییر) به بازتولید استبداد دامن زده بود و در همین راستا برای گذار از چنین وضعیتی، مقایسهمندی اولین پیشران برای رهایی و تغییر سوژه ایرانی بوده است.
البته با روند آگاهی به خود و با درک این نکته که جامعه‌شان در مواجهه و تسخیرگری غرب قرار داشت، به این مسئله باور داشتند که رهایی از استثمار و استعمار جز با مجهز شدن به سلاح دانایی و قانون ممکن نیست. تلاش برای دستیابی به چنین امتیازی به معنای پذیرش و تأسیس روند مدرنیته/ نوسازی در جامعة غیر غربی است. چنین است که وقتی ملکمخان، ایده اصلاحات از بالا را مطرح میکند، برتری فرنگ را در علم/ فناوری و مهمتر در نظم و قانون میداند که در ساختار سیاسیاش هم مؤثر بوده است (ر.ک: قاضیمرادی، 1400؛ صالحی هیکویی و دیگران، 1397).
ملکم در «دفتر تنظیمات» به ساختار عرصة سیاست در ایران پرداخت. وی در کنار طرح اصلاحات آموزشی و اقتصادی از جملة نخستین متفکران ایرانی بوده که در همین رساله از طرح تأسیس نهاد بانک ملی برای بسامانسازی اقتصاد ایران رونمایی کرد. در متن این رساله میتوان متوجه این نکته شد که از دیدگاه وی، تمدن غرب، یک کلیت یکپارچه و حاصل دگرگونیهای اقتصادی در طول تاریخ بوده است. او بر این باور استوار بوده که نمیتوان فنون و علم را از فرنگ آموخت، اما سویههای دیگری مانند نظم و یا قانونمندی را طرد و نفی کرد. در همین راستا در برنامة پیشنهادی وی، نهادسازیهای نوین سیاسی، اجتماعی، آموزشی و اقتصادی برای منتظم کردن حکمرانی و ساماندهی جامعه دیده میشود. به باور وی، آنچه ایران را سخت بیمار کرده است، دستگاه دیوانسالاری ماست و از جمله موانع اصلی در پیشبرد ترقی و تجدد بوده است. ملکم با درک صحیح از ساختار حکومت استبدادی، این فقدان مسئولیتپذیری در بوروکراسی حکومت را اینگونه توضیح میدهد:
«عموم کارگزاران دولت، مناصب خود را التفات شخصی میدانند. کل امور و دعاوی رعیت در دست ایشان است و ایشان خود را نسبت به رعیت مکلف نمیدانند و چنین حالتی موجب ناخوش احوالی و بیماری ایران شده» (میرزا ملکمخان، 1400: 38).
ملکمخان در مدت سی سال پیوسته بر این وحدت میانِ استبداد، هرجمرج و توهم دانایی در ایران تأکید میکرد. در زمانی کوشید تا با برجستهسازی مخالفت کشورهای قدرتمند اروپایی با مقولة استبداد، مخاطرة آن را برانگیزاند؛ حسی که پیوسته در چارچوب توهم دانایی و بینیازی از تغییر معنا شده بود. به همین منظور وی، نوسازی دیوانسالاری ایرانی را از جمله نشانگان تعدیل استبداد و کاهش توهم دانایی میداند که به نوعی همان بازگشت به قانون و حاکمیت آن در ساخت سیاسی- اجتماعی ایران است (ر.ک: جلیلی و جمالزاده، 1401؛ آقاحسینی و محمدیپور، 1392؛ نجفزاده، 1397؛ شهریاری و دیگران، 1402).
به طور کلی ملکمخان، فقدان یک حکومت مبتنی بر نظم قانونی را که تلاشی برای ایجاد یک هیئت سیاسی است، علت پریشانحالی و بیماری ایران میداند و وجود آن را مایه رفاه و آسایش و ترقی. به همین منظور، تلاش برای آگاهسازی مردم نسبت به حقوق سیاسی خود، کوششی برای اعتلای ایدۀ ملت و قانون است که پراکسیس رهایی و گذار از سنت به تجدد و ترقی است. او مینویسد:
«خبط اهل ایران این است که انتظام دولت را حاصل عقل سلاطین میدانند، حال آنکه انتظام دولت، حاصل عقل ملل است» (اصیل، 1396: 87-89).
وی اساساً با توجه به ایجاد یک رابطة سیاسی در میان دولت و ملت درصدد تأسیس دولت- ملت ایرانی است که میگوید:
«نجبای ما خیال دارند که مقصود از دولت، حفظ خانوادة بزرگان است. عامه خیال میکنند که گذران آنان را دولت باید بدهد... رعیت ما به‌هیچ‌وجه نمیتواند از دیوان بخواهد و از آن طرف دستگاه دیوان هیچ نمیداند که به رعیت چه باید عرضه دارد. این بلاتکلیفی و مغشوش‌ماندگی، هیچ ربطی به رابطۀ دولت و ملت ندارد و خارج از حقوق ملی است» (اصیل، 1396: 114-115).
با توجه به چنین دشوارهای که ملکمخان بیان میدارد، یعنی ابهام در رابطۀ میانِ حکومت و مردم که خود بخشی از بیمارحالی ایران است، او پیشنهاد یک رابطة سیاسی مبتنی بر دولت- ملت میدهد. وی در «رساله رفیق و وزیر» از زبان وزیر که طرفدار تنظیمات است، دو ساختار متفاوت از دولت را که ریشه در عهد قدیم و جدید دارند، مقایسه میکند و میگوید:
«در گذشته مبنای دول طوری بود که اگر دولیتان صاحب علم باشند برای ترقی دولت کافی بود. اما حالا اینگونه نیست. حالا مبنای دول طوری است که علاوه بر علم وزرا باید خلق هم صاحب معرفت باشند.» (میرزا ملکمخان، 1327: 47).
این نوع از نظم سیاسی که ملکمخان به دنبال استقرار آن است، دولتِ مبتنی بر دولت- ملت است. وی بر این عقیده استوار بوده که ساختار جدید دولت، یعنی ساحت و ساخت مبتنی بر قانون که منجر به اتحاد میان دولت- ملت میشود و پریشانحالی ایران را رفع میکند و بهنوعی این ساخت جدید پراکسیس رهایی از عقبماندگی است.
ملکمخان با برساخت سه ویژگی یعنی حفظ استقلال ملی، حفظ حقوق جانی و حفظ حقوق مالی، دولت را امری وجودی برای تجدد میداند. آنچه وی به عنوان یک ویژگی و تکلیف برای دولت بازمیشناساند، بیانگر گرایش ملیگرایانه در تفکرات او است. دو صورت نگرش ملیگرایانه در اندیشه ملکم یعنی استقلال ملی و حقوق ملت در برابر دولت که مورد توجه اوست، از جمله ملزومات رعایتکننده دولت در ایران است. او در «رسالة پلتیکای دولتی» در نقد به حکومت، فراموشی این دو عامل را که باعث هجوم بیگانگان یعنی روس و انگلیس به داخل ایران شد، متذکر میشود و آن را از جمله نشانگان مریضحالی کشور میداند (همان، 1369: 123).
ملکمخان در اینجا با دو وجه از ناسیونالیسم ایرانی یعنی استقلال ملی و حقوق-
آزادیهای ملی مواجه است که درک جدید او از ناسیونالیسم مترقی است. او مسئله ملیگرایی در ایران را با برجستهسازی ابعاد پیشا-اسلامی در برابر دوران اسلامی پیش نبرد؛ بلکه نگرش وی به ناسیونالیسم برای گذار از پریشانحالی ایران در چارچوب حقوق و آزادی ملت، حاکمیت قانون بوده است.
قانون؛ ققنوس سوژۀ ایرانی و مشروطهسازی قدرت
در حوزۀ نظریه حکومت، ملکمخان قائل به وجود نظام مشروطه لیبرال بوده است؛ اما در عمل تلاش داشته تا با تعدیلسازی اندیشهها و گفتار، شاهان قجری و بعدها با استفاده از رسانه پراکسیس ارتباطی خود یعنی روزنامه قانون، بخش سنتی جامعه ایرانی را به سوی اصلاحات تشویق کند. در نگرش او، اساس و بنیاد اصلاح در ایران عبارت است از ایجاد حکومت قانون و مشروطهسازی قدرت به یک امر قانونی؛ قانونی که ققنوس این جامعه برای پرواز به سوی تمدن و تجدد است. در باور وی، قانون شرط تضمینکنندة حقوق اساسی مردم، گسترش آزادیها، عامل پویایی، ترقی و پراکسیس رهایی ایرانزمین از عقبماندگی است. با توجه به این نکته، وی در آثارش، تلاشی سترگ در ارائه قانون اساسی، مشروطسازی قدرت شاهان قاجاری به امر قانون در راستای صیانت از جامعه را داشته است که بعدها توجه به قانون و مشروطسازی قدرت شاه در متن قانون اساسی انقلاب مشروطه هم آورده شد که خود بیانگر تأثیر اندیشه این متفکر در این رخداد دارد. «کتابچه غیبی» و یا «رساله تنظیمات» میرزا ملکمخان در میانۀ سالهای 1238-1239ش با هدف ترغیب ناصرالدینشاه به انجام اصلاحات سیاسی در دولت، جامعه و ایجاد یک نظم مبتنی بر قانون نگاشته شد.
در بخشی از متن رساله، ضمن شرحی از اوضاع پریشانحالی و نابسامانی جامعه ایرانی، علت را در امر سیاسی یعنی دولت/ قدرت و حکام میداند:
«گرسنگی نوکر [ملت]، تعدی حاکمان، ذلت رعیت، هرجومرج دیوان، خطرات و افتضاحات خارجه، تمامی این معایب از آفتاب آشکارتر است و چیزی که رفع این خرابیها و نجات ایران را محال ساخته، جهل، غفلت و بیقیدی اولیای دولت است» (میرزا ملکمخان، 1369: 7).
ملکمخان، قانون را اینگونه تعریف میکند: «هر حکمی که از جانب حکومت صادر میشود و مطابق با صلاح عامه باشد و اطاعت آن برای افراد طایفه لازم است» (میرزا ملکمخان، 1369: 15). وی با تأکید بر مفهوم اصل تفکیک قوا و به اعتبار شیوه حکمرانی، سلطنت را به مطلقه و مشروطه تقسیم میکند و اشاره میدارد:
«هر حکومتی که اختیار وضع قانون و اجرای آن در ید پادشاه است، سلطنت مطلقه گویند و در حکومتی که اجرای قانون با شاه و وضع آن با ملت است را سلطنت معتدله میگویند» (اصیل، 1396: 38).
به واسطة دلمشغولی که از جانب شاه قاجار بود، پیشنهاد ملکمخان برای نظام سیاسی ایران، از نوع سلطنت مطلقه بوده است. اما نکته آن است که اگر همانند دیگر نظامهای سلطنتی مطلقه یعنی در روسیه و عثمانی میخواهد کارآمد باشد، میبایست زمام اداره امور کشور به دو دستگاه داده شود: دستگاه اجرا و دستگاه تنظیم که در اندیشۀ ملکمخان به معنای یک حکومت پارلمان‌تاریستی بوده است.
«شرح ارادة پادشاهی و تعیین شرایط اجرای آن، وظیفه دستگاه تنظیم و اجرای اراده مزبور محول به دستگاه اجراست» (همان: 18).
در اندیشه دولت مشروطه ملکمخان، اصل تفکیک قوا و هنر حکومت کردن (حکومتمندی)، سه اصل بنیادین دارد:
1. شاه که در رأس‌الامور است و منبع هر نوع اقتدار سیاسی، اختیار وضع و اجرای قوانین را در اختیار دارد.
2. مجلس وزرا که در جایگاه قوه مجریه است و فرامین شاه را در بوتة اجرایی میگذارد.
3. مجلس تنظیمات که تحت امر شاه، وظیفه وضع و تنظیم قانون را بر عهده میگیرد (همان: 88).
ملکمخان در ادامه «رساله تنظیمات» به 27 اصل از قانون از جمله قانون ترکیب ایران، شرایط وضع قانون، حقوق ملت، ترکیب مجلس تنظیمات و... اشاره میکند که چنین رسالهای را میتوان از جمله نخستین کتب نوشتاری قانون اساسی برای جامعه ایرانی دانست که راه نجات را در پذیرش قانون میدانست.
از دیگر رسائل ملکمخان که نمونهای از تلاشهای وی در راستای حکومتمندی ایرانی است، «رسالة رفیق و وزیر» است که در واقع توضیحی بر «رسائل تنظیمات» میباشد و نوعی گفت‌وگو میان رفیق (هواخواه اصلاحات سیاسی در ایران) و وزیر (سیاستمدار مرتجع عصر ناصری) است. وزیر در این رساله به دلیل وابستگی به قدرت و منافع دولتی که آن را ارزان به دست آورده، عملاً از پذیرش هرگونه تغییر و اصلاح امتناع میورزد و هوادار حفظ وضع موجود است. اما رفیق در پی آن است که با تفکیک قدرت در ساختار سیاسی در میان شاه و وزرایش، نوعی نظم سلسلهمراتبی را در حکومت به وجود آورد. رفیق، سلطان را شخصی اصلاحطلب و تجددخواه معرفی میکند تا او را (ناصرالدین شاه) به اصلاحات ترغیب کند. در بخشی از این رساله بیان شده است:
«با وصف همه تلاشها و اهتمام میتوان با اطمینان قسم یاد کرد که تمامی زحمات و تدابیر پنجاه‌ساله برای دولت ایران، بینتیجه بوده و ترقی حاصل نکرده است؛ بلکه قدرت دولت به مراتب در این پنجاه سال تنزل‌یافته... . اسباب این نتیجه معکوس چیست و در کجاست؟ سبب آن این است که وقتی اولیای دولت درصدد اخذ تنظیمات فرنگ برآمدند، اصول نظمشان را نادیده گرفتند و صرفاً حواس خود را منحصر به تقلید در فروعات کردند» (اصیل، 1396: 67).
در نظام اندیشهای ملکمخان میتوان چنین برداشت کرد که توهم دانایی در ساخت سیاسی، ناتجددیافتگی جامعه ایرانی عصر قاجار منجر به تقلیدات سطحی از نظم و توسعه غرب، بیتوجهی به اصول نظم در فرنگ، بیتوجهی به قانون و حاکمیت قانون/ مشروطهسازی قدرت به قانون در پایندگی جهل، عقبماندگی موجب شد. اما پرسش اساسی آن است که چرا مُلک و ملت ایران (سوژۀ ایرانی)، عقبمانده است؟ ملکمخان کمافیالسابق پاسخ میدهد: «مانع اصلی در ترقی ایرانی نقض در ترکیب حکومت، فقدان قانون است» (همان: 103).
میرزا ملکمخان در «رسالة ندای عدالت» که از جمله رسائل وی در چارچوب پراکسیس تغییری و رهاییبخش برای سوژه ایرانی است، اشاره میکند که انجام اصلاحات سیاسی و اجرای قانون در ساخت سیاسی برای این ممکلت، ضروری است. با توجه به این مباحث بازمیگردیم به پرسش ابتدایی که «چه باید کرد؟». راهحل ملکمخان در پاسخ به این پرسش تاریخی ایران در چارچوب پراکسیس تغییر و رهایی از تحجر، عقبماندگی و جهل، بازگشت به امر قانون، مشروطهسازی قدرت و اجرای نظم در ساخت سیاسی یعنی حکومت و دولت است. به عبارت دیگر راهحل جلوگیری از بازگشت استبداد، نظارت ملت بر دولت در چارچوب اصول نظم و قانون است. از اینرو هرچه فضا برای نقد نخبگان ابزاری (نخبگان در قدرت) فراهم شود و نظارت ملت بر حاکمان قویتر باشد، امکان فساد آنان ضعیفتر خواهد بود.
ملکمخان در «رسالة اشتهارنامة اولیای آدمیت» که پس از ترور ناصرالدینشاه به رشتة نگارش درآمد، خطاب به اعضای مجمع آدمیت بیان میدارد که ویرانی و پریشانحالی ایران در ساختارها (وضع امور) است و هرگز معایب را از زاویه فردی یا شخص شاه نمیداند. از اینرو برای اصلاح وضع کشور، بازنگری در قوانین و اصول حکومتی را مدنظر دارد. وی در این رساله به دولت منتظم که میتواند امنیت جان، مال و ناموس ملت را حفظ نماید، نظر دارد.
هرچند ملکمخان در پیگیری برنامة اصلاحات سیاسی از بالا به نفی حکومت استبدادی میپردازد، این مدل از حکومت را در دفتر تنظیمات با عنوان «حکومت مطلق غیر منظم» و یا در دفتر قانون از «حکومت مستقل» نام میبرد و آن را مهمترین عامل ضد نوسازی سیاسی در ایران اعلام میکند. شناخت ملکم از حکومت استبدادی و سازوکار آن از منظر جامعهشناسی سیاسی و فرهنگسیاسی منحصربهفرد است. در عین حال او در روزگاری زیست میکرد که در غرب، نظریة حکومت غیر استبدادی مطرح شده بود و متأثر از آن بود. وی با آگاهی از این نظریه در برنامة نوسازی سیاسی خود، حکومت مبتنی بر قانون را بدیل حکمرانی در ایران معرفی کرد. ملکمخان به‌منظور ادراک عمیق از سازوکار حکومت استبدادی بیان میدارد:
«از وزرای ایران، یکی را نشان بدهید که در دم آخر آرزوی حالت مِهتر خود را نکرده باشد.» (حقدار، 1396: 77).
ملکمخان در مقدمه «دفتر تنظیمات» مینویسد:
«دولت ایران، اولین دولت روی زمین است که بدون هیچ مانعی، مستعد قبول هر نوع تنظیم میباشد» (اصیل، 1396: 24).
هدف اساسی وی از طرح چنین گزارهای در «دفتر تنظیمات» که عملاً متنی برای نهادسازی (ایجاد دولت) و برقراری قانون است، این مسئله بوده که در ذهن مخاطبش یعنی شاه و نخبگان در قدرت (نخبگان دیوانی)، این امر را القا نماید که قانون و ایجاد دولت، دو بال تجدد است. اما به دلیل بیتوجهی به حاکمیت قانون، بیخبری و بیاعتنایی دولتمردان نسبت به وضعیت مملکت و تهاجم روسیه و انگلیس، ملکمخان بیان میکند که «از عمر این دولت، چند دقیقهای باقی نمانده» (همان: 27).
وی با تأکید بر بیدانشی و یا توهم دانایی سروران مستبد و تباهی آنان به علت رفتارهای چاپلوسانه اطرافیان، تأثیرات منفی این حکومت را برجسته میسازد. ملکمخان به درستی آگاه است که چرا کارگزاران حکومت استبدادی نسبت به شاه، چنین رفتار چاپلوسانهای را در پیش میگیرند. وی به درستی آگاه است که چنین ترفندهایی برای به فلاکت کشاندن سرور مستبد است. ملکم در سال 1292ق. و در همان زمان سفارت در لندن در نامهای به وزیر امور خارجه مینویسد:
«وزرای ما عوض اینکه به اقتضای وظیفه وزارت خود پیش بیفتند که فلان کار صحیح است و نتایج آن را ما شخصاً بر عهده میگیریم، یا آن کار صحیح را نفهمیده، از اول منکر بودهاند، یا منتهایش به هزار احتیاط خودپرستی نیمه تصدیقی کرده بودند به حضور مبارک، و تمام مسئولیت مطلب را بر عهده خود اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاهی گذاشتهاند. بدیهی است که در آن صورت هیچ پادشاه عاقل نمیتواند بدون تأمل زیر تدابیر غیر معروف برود،...» (رائن، 1350 : 40).
ملکمخان در روزنامة قانون به این موضوع اشاره میکند که سرور مستبد در یک ساخت سیاسی استبدادی اصولاً اجازه نمیدهد افرادی در رأس امور باشند که از آگاهی و ارادة تصمیمگیری مستقلانه برخوردار باشند. در حکومت استبدادی نمیتوان کسی را مسئول دانست، زیرا فقدان مسئول به معنای کردار خودسرانه کارگزاران استبداد است؛ خودسرانگی در عین بیمسئولیتی و بیقانونی (ر.ک: مرادخانی، 1401Bosworth & Hillenbrand, 2012; Ames, 2021; Ansari, 2003; Cronin, 2003;).
به طور کلی هدف ملکم در تفکر و نظام اندیشهورزی، نفی و طرد استعمار از طریق آبادسازی و ترقی ایران است. وی همانند یک پیشرو اندیشه میکند و فکری راهبردی دارد. یعنی در تلاش است تا به هدف خاص خود برسد؛ هدفی که سوژه اگر میخواهد در جامعهای در چارچوب بیقانونی ضابطهمند پیکربندیشده حرکت کند، نخستین مأموریتش، توجه به حاکمیت اصل قانون و در یک کلام بازگشت به قانون است.
تجدد متناقضِ ایرانی؛ سازواری میان اسلام و غرب
همانطور که در بخش قبلی ذکر شد، قانون ققنوس جامعه و دولت ایرانی برای گذار به تجدد و بیماری ایران در فقدان آن بوده است. نکات ملکمخان در رابطه با قانون برای ترقی کشور را هرچند میتوان در چارچوب نظریه‌های نهادگرایانه تفسیر کرد، اساس قانونخواهی و آزادی وی، سازواری میان شرع و عرف (اسلام/ غرب) است. بر همین اساس، نظرهای ملکمخان را نمیتوان به عنوان علم و تکنیک غربی دانست.
پاسخ ملکمخان به این پرسش اساسی که طریقۀ اصلاح معایب، ذلت و نکبت وطن چیست، نشاندهندة بلوغ روشنفکری ایران و همچنین توجه ملکمخان به امر پراکسیس تغییریابنده در حوزههای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی به منظور تحول در سوژۀ ایرانی است. افزون بر آن، مطالعۀ نوشته‌های او بهویژه در شمارههای پایانی روزنامه قانون نشان میدهد که اقبال اندیشهای او به پیوند میان اسلام و غرب و حتی معرفی میرزای شیرازی به عنوان رهبر آینده حکومت، چیزی بیش از یک رفتار متناقض است. در واقع تلاشهای ملکمخان نشاندهندة آشفتگی روشنفکری ایرانِ عصر قاجاری است که تصور میکردند دریافت وام از کشورهای خارجی، ساخت راهآهن، بانک و تلگراف و غیره را میتوان به سادگی در یک ساخت سنتی گسترش داد، بدون آنکه قدرت شاه کاهش یابد. در همین چارچوب، ملکمخان در «کتابچه غیبی» بیان میدارد (ر.ک: آلداوود، 1397؛ آجودانی، 1402):
«همانطور که میتوان از فرنگ آورد و بدون زحمت اخذ کرد و بدون معطلی در ایران برقرار ساخت» (همان):
چنین ایدهای در گفتار ملکمخان را میتوان اینگونه بازخوانی کرد که تلاش او، معرفی یک چهره اسلامی از خود و پیوند میان فرهنگ غربی با علوم مذهبی است. به باور ملکمخان، معماری نظم جدید با توسل به مفاهیم مذهبی را میتوان با علما ادامه داد. اما حوادث روزگار و همنشینیهای علمی با سید جمالالدین اسدآبادی و میرزا آقاجان کرمانی سرانجام او را به سمت رهبری میرزای شیرازی کشاند؛ زیرا متوجه این نکته بود که یک روحانی مذهبی حتی بدون حضور در ممکلت و صرفاً با قدرت کلامی خود میتواند قدرت سیاسی قاجاری را به چالش بکشاند. ملکمخان بیان میکند: «چیزی که الان بر عهده ما واجب است آن بوده که بدون تأمل به جان و دل بچسبیم به مجتهدان و نجات ما را از ارشد و از اهمیت ایشان بخواهیم» و یا «از برای علمای عصر، چه افتخاری بالاتر از اینکه بدون خونریزی و فقط به قوت کلام، حق این دولت را از چنگ جانوران ملتخوار خلاص و آیین الهی مجدداً اسباب سعادت به فتوای ربانی فراهم آورد» (ر.ک: جلیلی و جمالزاده، 1401؛ نجفزاده، 1397).
ملکمخان به عنوان یک روشنفکر سیاسی که همواره هدف وی، تغییر وضعیت سیاسی جامعه در چارچوب پراکسیس رهایی بود، از همان ابتدای دوران فعالیت خویش، وضعیت موجود و واقعی سوژۀ ایرانی را با توجه به فرهنگ سیاسی سنتگرایانه که متعلق به فرهنگ دینی بود، مورد توجه قرار داد. به همین دلیل از همان آغاز، وی خود را ناگزیر دید که ادعا کند برنامههای اصلاحی او از فرهنگ شرق (باختر) به عاریت گرفته شده و با مبانی اعتقادی اسلام سازگار است. او در تلاش بود تا با چنین نگرشی، بخش مترقی جامعه روحانیت را در حمایت از الگوی متجددسازی خویش همراه کند. انعکاس همین تلاش در همان نخستین رسالهاش یعنی «دفتر تنظیمات» بروز مییابد:
«بیچاره مجتهدین را بیاساس متهم نکنید. باز الان در ایران هرگاه کسی هست که معنی نظم یوروپ را بفهمد، میان مجتهدین است. وانگهی از کجا فهمیدید که اصول نظم فرنگ، خلاف شریعت اسلام است؟ من هرگاه قرار بگذارم که مستوفیان دیوان، پول دولت را کم بخورند، مجتهدین چه حرفی خواهند گرفت؟ ترتیب مناصب دیوانی، چه منافات با شریعت دارد؟ انتظام دولت، منافی هیچ مذهب نیست؟ مگر مذهب آن اشخاصی که
بزرگی ایشان حاصل و دلیل اغتشاش اوضاع است» (اصیل، 1396: 31).
ملکمخان درباره سازگاری میان اصول و ارزشهای فرهنگ و تمدن باختر از یکسو و احکام و معتقدات اسلامی از سویی دیگر، به همسویی این دو حوزه اعتقاد داشت. برای نمونه زمانی که ملکم ناگزیر شد برای دفاع حملههای محافظهکاران حکومتی و عناصر سنتی روحانیت به دفاع از فراموش‌خانه بپردازد، بیان کرد که میان تعالیم اسلامی و این محفل، هیچ تعارضی وجود ندارد (ر.ک: طاهری مقدم و پوچانی، 1394؛ مسعودی، 1400، وحدت، 1396).
تناقض ناشی از تلاقی فرهنگ و تمدن غربی با احکام و معتقدات اسلامی در اندیشه ملکمخان و اندیشه مشروطهخواهی وجود دارد. ویژگی اصلی این تناقضات و بحرانهای تجددخواهی را چنین میتوان شناخت که روشنفکرانی مانند ملکمخان در تلاش برای بسامان آوردن اصول و مبانی تجدد غربی با اصول و معتقدات با ارزشها و هویت اسلامی بودند. روشنفکرانی مانند ملکمخان با اتخاذ چنین اندیشههایی که اندیشه «چه باید کرد» ایرانی است، باعث ناکامی و عقیمماندگی مشروطیت و به بُنبست کشیده شدن مسیر ترقی ایران شدند. اخذ تمدن غربی بدون تصرف ایرانی از جمله نظام اندیشهای ملکمخان بوده که چنین گفتمانی، نگاهی نهادگرایانه است که بر پایه دولتمحوری قرار میگیرد. به طور کلی بیتوجهی به چگونگی سازواری میان اسلامیت و مدرنیت، بیتوجهی به ابعاد فلسفی مدرنیته در یک جامعه غیر غربی مبتنی بر سنتها، فقدان نگرش مناسب به ساحت و ساخت اجتماعی جامعه ایرانی، ناهماهنگی میان نیروهای اجتماعی در تجددخواهی و مدرنیزاسیون از جمله تناقضات اندیشه ملکمخان است. وی در «کتابچه غیبی»، تمدن اروپایی را نقطه اوج توسعه در تاریخ معرفی میکند و ضروری میداند که باید بیچونوچرا تسلیم هنجارهای آن شد، در حالی که به آرامی از کنار مشکلات مذهبیای که این هنجارها به بار میآورند، گذر میکند (Algar, 1973: 33؛ طباطبایی، 1398: 159).
نتیجهگیری
میرزا ملکمخان را با توجه به آثار متعددش در تاریخ روشنفکری ایران میتوان
متفکری دانست که در این آثار، وجوه نوینی از آگاهی به حوزههای متنوع از جمله سیاست، اقتصاد و علم را به نمایش گذاشته است و اساساً در پی عریانسازی شکاف میان عقل طبیعی (سنتی) با عقل علمی (مدرن) است. در آثار وی عمدتاً رویکردها و نگرشهای تربیتی به چشم میخورد که میتوان آن را در چارچوب پراکسیس علمی- نظری روشنفکری دستهبندی کرد. اندیشه و پندارة گفتمانی ملکمخان مبتنی بر نگرشهای نهادگرایانه است و عملاً نشانگان اندیشهای او مانند قانونخواهی به عنوان پیشران تحول در جامعه ایرانی برای گذار به سوی تجدد و ترقی از نوع تنظیمات سیاسی است که تنها به دلیل مشروطهخواهی وی نیست، بلکه به دلیل پشتوانه نظری‌ای است که برای قانونگرایی، آزادی و تجدد قائل است.
به عبارت دیگر، نظریه ترقی سوژه ایرانی و پاسخ به پرسش «چه باید کرد؟» در کلام ملکمخان بر مبنای نگرشهای اثباتگرایانه و متکی به علم و تکنیک غربی و در جایی با تأکید بر اسلام و ناسیونالیسم ایرانی است. به عبارت دیگر، نظریه قانونخواهی و پراکسیس رهاییبخشی ملکمخان برای جامعه ایران نهتنها در عرصة سیاست و پراکسیس عملی بیان میشود، بلکه همزمان به ارتباط آن با پراکسیس نظری نیز توجه دارد. عناصر اندیشهای ملکمخان نه صرفاً به دلیل توجه به وجوه مختلف پراکسیس، بلکه به دلیل برخی از کمبودهای معرفتشناختی نسبت به اندیشه و جهان مدرن در این مرحله از اندیشه اجتماعی- سیاسی ایران، دچار یک ناسازگاری درونی است.
برای مثال در بسیاری از آثار ملکمخان، تأکید بر مفاهیمی چون سوژگی، ترقی‌خواهی، توجه به ناسیونالیسم، اصلاح زبان و الفبا، حاکمیت قانون و... رفع ناسازگاری اندیشه او را موجب نمیشود، بلکه نشاندهندة هستیشناسی پیوندی است که از کنار هم قرارگیری هستیشناسی مدرن با محور بودن سوژه انسانی و هستیشناسی مبتنی بر حفظ دین/ اسلام است. در واقع میتوان گفت که انحطاط ایرانی در نظریه، فکر و عقیده و یا سیاست، اقتصاد، زبان و فرهنگ رخنه کرده است و راه رهایی از چنین وضعی، اصلاحات و تنظیمات در ساحت و ساخت سیاسی- اجتماعی ایران است. در تمام آثار ملکمخان، زمینهسازی برای تغییر انگارههای اجتماعی- سیاسی و فرهنگی قجری به چشم میخورد و عملاً وی به دنبال استقرار گفتمان دموکراسی و قانونخواهی به عنوان پراکسیس رهاییبخشی برای سوژه در حال احتضار ایرانی بوده است.
منابع
آجودانی، ماشاءالله (1402) مشروطه ایرانی، تهران، اختران.
آدمیت، فریدون (1394) فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، تهران، سخن.
آقاحسینی، علیرضا و آسیه مهدیپور (1392) «شالودهشکنی گفتمان موج اول روشنفکری در ایران: میرزاملکمخان، آخوندزاده و میرزا آقاخان کرمانی»، دوفصلنامه علمی- پژوهشی دانش سیاسی، سال نهم، شماره 2، صص 45-58.
آلداوود، سید علی (1397) نخستین کوششهای قانونگذاری در ایران، تهران، سخن.
اصیل، حجتالله (1396) رسالههای میرزا ملکمخان ناظمالدوله، تهران، نشرنی.
اکبری، محمدعلی (1382) «الگوی سلطنت مستقل منتظم: نظریه گذار از سلطنت خودکامه به سلطنت مشروطه»، مجله تخصصی تاریخ، دانشگاه تهران، شماره 4، صص 89-110.
الگار، حامد (1369) میرزا ملکمخان، ترجمه مجید تفرشی، تهران، شرکت سهامی انتشار.
-------- (1370) «ملكمخان، آخوندزاده، و پيشنهاد اصلاح الفباي تازي»، در: شورش آقاخان محلاتـي و چند مقالة ديگر، ترجمة ابوالقاسم سري، تهران، توس.
ام رینگر، مونیکا (1402) کتاب آموزش، دین و گفتمان اصلاح فرهنگی، ترجمه مهدی حقیقتخواه، تهران، ققنوس.
جلیلی، محمد و ناصر جمالزاده (1401) «بازخوانی تطبیقی مواجه روشنفکران ایرانی با مدرنیته غربی (ناظر بر آرای سید جمالالدین اسدآبادی و میرزا ملکمخان ناظمالدوله)»، پژوهشهای سیاست اسلامی، سال دهم، شماره 21، صص266-291.
حقدار، علی اصغر (1396) نامه‌های میرزا ملکم خان ناظم الدوله (زبده و متن برخی نامه‌ها)، تهران، چشمه.
دیلمی معزی، امین (1391) ناکامی مشروطه در ایران، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی.
-------------- و دیگران (1396) «غرب و مدرنیته از منظر میرزا ملکمخان»، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهشنامه تاریخ، سال دوازدهم، شماره 46، صص 127-140.
رائین، اسماعیل (1353) میرزا ملکمخان: زندگی و کوششهای سیاسی او، بنگاه مطبوعاتي صفي‌علي‌شاه.
رحمانیان، داریوش (1382) تاریخ علتشناسی انحطاط و عقبماندگی ایرانیان و مسلمین (از آغاز دوره قاجار تا پایان دوره پهلوی)، تبریز، دانشگاه تبریز، موسسة تحقیقاتی علوم اسلامی- انسانی.
سایر، اندرو (1385) روش در علوم اجتماعی رویکرد رئالیستی، ترجمه عماد افروغ، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شهریاری، ابوالقاسم و دیگران (1402) «سیر مفهومی تحدید قدرت در اندیشۀ سیاسی عصر قاجار
(فرایند گذار از سلطنت استبدادی به سلطنت مشروطه)»، فصلنامه پژوهش سیاست نظری، دوره هجدهم، شماره 32، صص 173-200.
صالحی هیکویی، اکرم و دیگران (1397) «مفهوم حکومت قانون از دیدگاه میرزا ملکمخان ناظمالدوله»، جستارهای سیاسی معاصر، سال نهم، شماره 4، صص 57-75.
طاهری مقدم، سید محمد و ابراهیم بوچانی (1394) «میرزا ملکمخان ناظمالدوله و تأملی بر اندیشههای آموزشی او»، جستارهای تاریخی، دوره ششم، شماره 1، صص 73-88.
طباطبایی، سید جواد (1386) تأملی درباره ایران (جلد دوم- بخش دوم)، تهران، مینوی خرد.
طباطبایی، محمدتقی (1398) «میرزا ملکمخان و اندیشه روش»، دوفصلنامه غرب‌شناسی بنیادی، سال دهم، شماره 2، صص 142-168.
قاضیمرادی، حسن (1400) ملکمخان (نظریهپردازی نوسازی سیاسی در صدر مشروطه)، تهران، اختران.
کسروی، احمد (1401) تاریخ مشروطه ایران، تهران، نگاه.
گروه مؤلفان (1387) تاریخ تهاجم فرهنگی غرب (میرزا ملکمخان)، تهران، موسسة فرهنگی قدر.
مرداخانی، فردین (1401) «مفهوم قانون در اندیشه میرزاملکمخان»، فصلنامه سیاست‌پژوهی اسلامی ایرانی، سال اول، شماره 1، صص 137-166.
مزینانی، محمدصادق (1390) تمایزات مشروطهخواهان مذهبی و غربگرا، قم، مؤسسه بوستان کتاب.
مسعودی، علی (1400) مشروطه ایرانی و مسئله قانون، تهران، علمی- فرهنگی.
منوچهری، عباس و فرید خاتمی (1392) «امر سیاسی و پراکسیس در اندیشه سیاسی میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی»، فصلنامه رهیافتهای سیاسی- بینالمللی، سال پنجم، شماره 36، صص 111-136.
میرزا ملکمخان، میرزا ناظمالدوله (1327) مجموعه آثار میرزا ملکمخان، تدوین و تنظیم محمدجواد طباطبایی، تهران، کتابخانه دانش.
------------------------ (1369) روزنامة قانون، تهران، کویر.
------------------------ (1400) کتاب دفتر تنظیمات: کتابچه غیبی و چند رساله دیگر، تهران، امید فردا.
ناطق، هما (1355) روزنامه قانون، تهران، امیرکبیر.
نجفزاده، مهدی (1397) جابهجایی دو انقلاب: چرخشهای امر دینی در جامعه ایرانی، تهران، تیسا.
نصری، عبدالله (1390) رویارویی با تجدد، تهران، علم.
نورایی، فرشته (1352) تحقیق در افکار میرزا ملکمخان ناظمالدوله، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری موسسه انتشاراتی فرانکلین.
وحدت، فرزین (1396) رویارویی فکری ایران با مدرنیت، ترجمه مهدی حقیقتخواه، تهران، ققنوس.
هاشمی، جمال (1384) بالندگی و بازندگی ایرانیان: دلایل عقبماندگی ایرانیان و آسیبشناسی جامعه ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار.
Algar, Hamid (1973) Mirza – Malkum Khan: A Study in The History of Iranian Modernism. University of California Press.
Ames, R. (2021) The Many Faces of Iranian Modernity: Sufism and Subjectivity in the Safavie and Qajar Periods. Gorgias Press.
Ansari, Ali (2003) Modern Iran Since 1921 the Pahlavi’s and After, Longman, London.
Bhaskar, Roy (2008) Dialectic: The pulse of freedom. Routledge.
---------------- (2014) The possibility of naturalism: A philosophical critique of the contemporary human sciences. Routledge.
Bosworth, E; Hillenbrand, C. (2012) Qajar Iran; Political, Social and Cultural Change 1800-1925, Edinburgh University Press.
Cronin, Stephanie (2003) The making of modern Iran: state and society under Riza Shah, 1921-1941. Routledge.
-------------------- (2000) "Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power." 187-192.
Habermas, J. (2015) Knowledge and human interests. John Wiley & Sons.
Outhwaite, W. (1987) New philosophies of social science: Realism, hermeneutics and critical theory. Bloomsbury Publishing.
[1] * دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران athari@um.ac.ir
[2] ** نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری علوم سیاسی (گرایش مسائل ایران)، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران
[3] . Transformational Model of Social Activity
[4] . Westernization
