اخلاق زیست‌محیطی با تکیه بر اصول پنجگانۀ فلسفه صدرایی
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیهمهدی بيات مختاری 1 , مصطفی مومنی 2
1 - دانشیار دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران
2 - دانشیار دانشگاه علوم پزشکی سبزوار، سبزوار، ایران
کلید واژه: ملاصدرا, حکمت متعالیه, طبیعت, محیط زیست, اصالت وجود, حرکت جوهری,
چکیده مقاله :
از چالشهای مهم پیش روی انسان معاصر، استفادۀ بیرویه از منابع طبیعی است. تکنولوژی بگونة سرسام‌آور، باعث تخریب عناصر زیست‌محیطی شده و صنعت، نه‌تنها هماهنگی انسان را با طبیعت نشان نمیدهد، بلکه بالعکس، تفوّق مابعدالطبیعی انسان را نیز دگرگون ساخته و سلامت وی را با خطر روبرو کرده است. هر چند مسئلۀ تخریب محیط‌زیست و اخلاق زیست‌محیطی، موضوعی نو و از ثمرات زندگی مدرنیته است، ولی میتوان مبانی آن را از آثار فلاسفۀ اسلامی، بویژه صدرالمتألهین دانست. در اینباره، پنج اصل حکمت متعالیه کارآمد تلقی میشوند. طبق اصالت وجود، جوهر نفس انسانی و جوهر طبیعت، دو شأن از یک حقیقت واحدند و ألم طبیعت، رنج انسان را نیز بدنبال دارد. طبق اصل شعور و تسبیح عالم طبیعت، طبیعت نیز همانند انسان عابد، محترم است. طبق اصل خلافت انسان، چون خداوند منزه از هر گونه شر است، باید جانشین او نیز ارتباط طبیعت را با مالک حقیقی آن ادراک کند و نمایندۀ جمال و کمال مستخلَف‌عنه باشد و به تکریم و صیانت آن جلوة خدا اهتمام ورزد. بنا بر اصل خلق مدام، طبیعت هر دم وابسته به خداوند و مستمد و منوَّر به نور اوست، بنابرین سزاوار تخریب و مهجوریت نیست. بنا بر اصل پنجم، که میگوید: انسانها بر اساس شاکلۀ خود عمل میکنند، انسانهای سعید، طبیعت را بسوی صور بهشتی و انسانهای ظلمانی، آن را بسوی صور جهنمی سوق میدهند. دستۀ اول دغدغۀ صیانت دارند و گروه دوم، در تخریب طبیعت میکوشند. در تفکر اسلامی و بتبع آن، اندیشۀ فیلسوفان اسلامی، بین انسان و طبیعت رابطۀ حق و تکلیف برقرار است که بر مبنای آن، انسان حق استفادۀ مشروط از طبیعت را دارد و در عین حال، مکلف به حفظ و آبادانی آن است.
One of the most important challenges before contemporary Man is excessive use of natural resources. Technology is harshly destroying environmental elements, and industry has not only revealed Man’s lack of harmony with nature but also completely altered their metaphysical supremacy and is now threatening their health. The problem of environmental destruction and environmental ethics is a novel product of modern life; however, its principles can be inferred from some of the works of Islamic philosophers, particularly, Mullā Ṣadrā. Five principles in the Transcendent Philosophy could be considered efficient in this regard. According to the principiality of existence, the substance of the human soul and the substance of nature are two modes of the same single truth, and the pain of nature is followed by Man’s suffering. Based on the principle of the awareness and glorification of nature, nature is as respectable as a devout person. Moreover, as the principle of Man’s vicegerency suggests, since God is free from any kind of evil, His vicegerent should also perceive the relationship between nature and its true Owner, function as a good representative of His Beauty and Perfection, and glorify and preserve this manifestation of God to the best of their abilities. According to the principle of continuous creation, nature depends on God at every single moment and is illuminated by His Light, thus it does not deserve to be destroyed and abandoned. Finally, based on the fifth principle, Man acts based on their nature; blessed people lead nature towards heavenly forms, and malicious people lead it towards hellish forms. The first group are concerned about preserving nature, while the second group try to destroy it. In Islamic philosophy and, thus, the views of Islamic philosophers there is a right-duty relationship between Man and nature, according to which Man has the right to use nature conditionally and, at same time, has the duty of protecting and improving it.
قرآن مجید.
ابن‌سینا (1385) النّفس من کتاب الشفاء، قم: بوستان کتاب.
سالاری، عزیزالله (1384) «خلق مدام در نگاه ابن¬عربی و مقایسه آن با حرکت جوهری ملاصدرا»، اندیشه دینی، شمارة 16، ص132ـ113.
سبزواری، ملاهادی (1374) شرح المنظومة، تصحیح و تعلیق حسن حسن¬زاده آملی، تهران: نشر ناب.
سعدی، مصلح‌بن عبدالله (1377) گلستان، تهران: هاد.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1362) نهایة الحكمة، باشراف عبدالله نورانی، قم: مؤسسة اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1364) بدایة الحکمة، تصحیح و تدقیق غلامرضا فیاضی، قم: مؤسسة اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1393) المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1379) شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات، تهران: حیدری.
فروغی، محمدعلی (1344) سیر حكمت در اروپا، تهران: زوّار.
فشاهی، محمدرضا (1380) ارسطوی بغداد، از عقل یونانی به وحی قرآنی، تهران: کاروان.
فیض كاشانى، ملامحسن (1374) تفسیر الصافى، تحقیق حسین اعلمی، تهران: صدر.
فیض كاشانى، ملامحسن (1418ق) الأصفى فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه اسلامی.
گنجی، محمدحسین (1390) كلیات فلسفه، تهران: سمت.
مصباح یزدی، محمدتقی (1386) آموزش فلسفه، قم: نشر بین¬الملل.
مطهری، مرتضی (1389) مقالات فلسفی، قم: صدرا.
ملاصدرا (1381 ) سه اصل، تصحیح و تحقیق سیدحسین نصر، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) الشواهد الرّبوبیة فی مناهج السلوكیة، تصحیح و تحقیق مصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة ، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ج) الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة ، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق علی اكبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389الف) اسرار الآیات و انوار البینات، تصحیح محمدعلی جاودان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389ب) تفسیر القرآن الکریم، ج3، تصحیح و تحقیق محسن بیدارفر، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389ج) تفسیر القرآن الکریم، ج6، تصحیح و تحقیق محسن پیشوایی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1391) الحکمة العرشیّه، تصحیح محمدمسعود خداوردی، تهران: موسسه حکمت و فلسفه ایران.
مولوی، محمدبن محمد (1362) مثنوی معنوی، تهران: امیركبیر.
نصر، سیدحسین (1342) نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، تهران: خوارزمی.
نصر، سیدحسین (1389) دین و نظام طبیعت، ترجمه محمد حسن فغفوری، تهران: حکمت.
