اثربخشی ذهن‌آگاهی بر تنظیم هیجانی و بخشش زنان آسیب‌دیده از خیانت همسر
محورهای موضوعی :
سید مجتبی عقیلی
1
,
مجید ولی زاده
2
1 - استادیار گروه روانشناسی دانشگاه پیام نور
2 - کارشناس ارشد روانشناسی دانشگاه پیام نور، گلستان، ایران.
کلید واژه: ذهن‌آگاهی, تنظیم هیجانی, بخشش, خیانت.,
چکیده مقاله :
این پژوهش با هدف بررسی اثربخشی ذهن‌آگاهی بر تنظیم هیجانی و بخشش زنان آسیب‌دیده از خیانت همسر انجام شد. روش پژوهش نیمه‌آزمایشی از نوع پیش‌آزمون_پس‌آزمون با گروه گواه بود. جامعه آماری پژوهش زنان آسیب‌دیده از خیانت مراجعه‌کننده به مراکز بهزیستی شهر بجنورد، در سال 1400 بودند که از میان آن‌ها تعداد 30 نفر به روش نمونه‌گیری در دسترس به‌عنوان نمونه انتخاب و به‌صورت تصادفی در 2 گروه آزمایش و گواه (هر گروه 15 نفر) جای‌دهی شدند. گروه آزمایش تحت 8 جلسه 60 دقیقه‌ای درمان ذهن‌آگاهی قرار گرفت و گروه گواه تا پایان پژوهش مداخله‌ای دریافت نکرد. ابزار پژوهش شامل پرسشنامههای بخشش ری (2001) و تنظیم هیجان گرانفسکی و کرایج (2006) بود. داده‌های پژوهش با آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیری و استفاده از نرم‌افزار spss نسخه 24 تجزیه‌وتحلیل شد. نتایج پژوهش نشان داد که درمان ذهن‌آگاهی بر تنظیم هیجانی و بخشش زنان آسیب‌دیده از خیانت همسر اثربخش است (05/0>P). با توجه به یافته‌های پژوهش می‌توان گفت که درمان ذهن‌آگاهی عامل مهم و تأثیرگذاری بر افزایش تنظیم هیجانی و بخشش زنان آسیب‌دیده از خیانت همسر می‌باشد.
The aim of this study was to investigate the effectiveness of mindfulness on emotional regulation and forgiveness of women affected by infidelity. The research method was quasi-experimental pre-test-post-test with a control group. The statistical population of the study were women affected by infidelity referring to welfare centers in Bojnourd in 2021, from which 30 people were selected as a sample by available sampling method and randomly divided into two experimental and control groups (15 in each group). were replaced. The experimental group underwent 8 sessions of 60-minute mindfulness treatment and the control group did not receive any intervention until the end of the study. The research instruments included Ray (2001) Forgiveness Questionnaire and Granfski & Kraj (2006) Emotion Regulation Questionnaire. Research data were analyzed by multivariate analysis of covariance using SPSS software version 24. The results showed that mindfulness treatment is effective on emotional regulation and forgiveness of women affected by infidelity (P<0.05). According to the findings of the study, it can be said that mindfulness treatment is an important and effective factor in increasing emotional regulation and forgiveness of women affected by infidelity.
1- اصغری، ف.، قاسمی جوبنه، ر.، حسینی صدیق، م.، و جامعی، م. (1395). اثربخشی آموزش ذهن آگاهی بر تنظیم هیجان و کیفیت زندگی زنان دارای همسر معتاد. فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، 7(26)، 132-115.
2- آقاگدی، پ.، گل¬پرور، م.، و آقایی، ا. (۱۳۹۷). تأثیر درمان ذهن آگاهی بخشش محور و درمان هیجان مدار بر بخشش در زنان آسیب‌دیده از پیمان‌شکنی همسر. نشریه مدیریت ارتقای سلامت، 7(5)، 53-46.
3- امام¬دوست، ز.، تیموری، س.، خوی¬نژاد، غ. م. و رجایی، ع. ر. (1399). مقایسه اثربخشی شناخت درمانگری مبتنی بر ذهن آگاهی و واقعیت درمانگری بر تنظیم شناختی هیجان در مادران کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم. فصلنامه علمی پژوهشی علوم روانشناختی، ۱۹(۸۹)، ۶۵۵-۶۴۷.
4- ایزدی، ز.، رضاپور میرصالح، ی.، و چوب‌فروش¬زاده، آ. (1401). اثربخشی درمان مرور زندگی مبتنی بر بخشودگی بر افزایش رضایت زناشویی و بخشش زنان در مواجهه با خیانت زناشویی همسر. پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده، 10(1)، 119-107.
5- به¬دوست، پ.، پورشهریاری، م.، و حسینیان، س. (1400). مقایسه الگوهای ارتباطی، سبک‌های ابراز هیجان و میزان صمیمیت در بین زنان خیانت دیده و عادی. فصلنامه علمی- پژوهشی زن و جامعه، 12(45)، 14-1.
6- بیات، ح.، زارعی، م.، و فرهادی، م. (1399). بررسی اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) بر بخشش و تاب‌آوری زنان دارای تعارض با همسر مراجع کننده به مراکز مشاوره شهر شیراز. پیشرفت‌های نوین در علوم رفتاری، ۵(۵۰)، ۵۰-۴۰.
7- جدیدی محمدآبادی، ا.، قنبری زرندی، ز.، رضایی، ا.، و ناجی، م. (1397). اثربخشی آموزش مبتنی بر ذهن آگاهی بر تنظیم هیجانی و طرح‌واره‌های ناسازگار اولیه در نوجوانان تحت حمایت بهزیستی. مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، 61(1)، 174-164.
8- چوپانی، م.، سهرابی¬فرد، م. م.، محمدی، ف.، اسماعیلی، ن.، و صمدی¬فرد، آ. (1398). ادراکِ مردانِ بی‌وفا (خیانت) از علل و عوامل بازدارنده از روابط فرازناشویی: یک مطالعه کیفی. پژوهشهای مشاوره، ۱۸(۶۹)، ۱۰۵-۷۹.
9- دهقانی، م.، و اصلانی، خ. (1399). مقایسه اثربخشی زوج‌درمانی مبتنی بر مدل درمان جراحت دل‌بستگی با زوج‌درمانی یکپارچه نگر بر بخشش در زنان آسیب‌دیده از خیانت زناشویی. فصلنامه روانشناسی کاربردی، 14(2)، 171-147.
10- ذوالفقاری، د.، محمدخانی، ش.، مهدویان، ع.، و اکبری، م. (1400). مدل فراتشخیصی التیام از خیانت زناشویی با تأکید بر نقش فراشناخت‌ها، طرح‌واره‌ها، صمیمیت، کارآمدی هیجانی و بخشش. روانشناسی بالینی و شخصیت، 19(1)، 39-27.
11- رزاق¬پور، م.، و حسین¬زاده، ع. ا. (1398). نقش میانجیگر راهبردهای تنظیم شناختی هیجانی در رابطه بین ویژگی‌های شخصیتی با نشانه‌های جسمانی سازی دانشجویان دختر. فصلنامه روان شناسی کاربردی، 13(2)، 316-295.
12- رضاپور میرصالح، ی.، آریانپور، ح. ر.، امینی، ر.، و فلاح، ط. (1399). اثربخشی درمان وجودی بر بخشش زناشویی و عملکرد خانواده در زنان آسیب‌دیده از خیانت زناشویی. پژوهشهای روان شناسی بالینی و مشاوره، 10(2)، 122-105.
13- رفتارعلی آبادی، م.، شاره، ح.، و توزنده جانی، ح. (1398). مقایسه اثربخشی طرحواره درمانی همراه با ذهن آگاهی و بخشش درمانی بر نشانگان بالینی و پاسخ های هیجانی زنان آسیب دیده از خیانت همسر. مجله دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی، ۱۱(۴)، ۶۳-۵۲.
14- شعاع کاظمی، م. (1398). اثربخشی مداخله بین سیستمی بخشش بر بازسازی مجدد اعتماد زنان بعد از خیانت. مطالعات جنسیت و خانواده، 7(1)، 105-79.
15- صالحی، ن.، افتخارصعادی، ز.، و برنا، م. ر. (1400). مقایسه اثربخشی درمان شناختی رفتاری مثبت نگر و آموزش راهبردهای تنظیم شناختی هیجان بر تاب آوری و خودکارآمدی دانش آموزان دختر دارای افسردگی غیربالینی. نشریه علمی روانشناسی اجتماعی، 9(60)، 73-59.
16- صمدی کاشان، س.، حاج¬حسینی، م.، به‌پژوه، ا.، و اژه‌ای، ج. (1399). اثربخشی مشاوره گروهی مبتنی بر پذیرش و تعهد بر تنظیم هیجان زنان آسیب‌دیده از خیانت زناشویی. فصلنامه مددکاری اجتماعی، ۹(۱)، ۳۹-۳۲.
17- فروزنده، ا.، و انتظاری، س. (1399). اثربخشی ذهن آگاهی با رویکرد شناختی بر دشواری های تنظیم هیجانی و تاب آوری زنان مطلقه شهر تهران. پژوهشنامه زنان، 11(31)، 42-25.
18- مزینانی، ف.، کوچک¬انتظار، ر.، نوری، ا.، و صالحی، م. (1401). مقایسه اثربخشی روش های آموزش ذهن آگاهی و هوش هیجانی بر تنیدگی شغلی، تعارض کار - خانواده و رواندرستی. مجله علمی_پژوهشی علوم روانشناختی، 21(109)، 205-187.
19- موسوی، س. م.، دشت¬بزرگی، ز.، حیدرئی، ع.، پاشا، ر.، و برنا، م. (1400). اثربخشی آموزش مثبت‌نگری بر خودشفقتی و تنظیم هیجان در مردان وابسته به مواد. پژوهش نامه روانشناسی مثبت، 7(1)، 76-65.
20- Adair, K. C., Boulton, A. J., & Algoe, S. B. (2018). The effect of mindfulness on relationship satisfaction via perceived responsiveness: Findings from a dyadic study of heterosexual romantic partners. Mindfulness, 9, 597-609.
21- Aman, J., Abbas, J., Nurunnabi, M., & Bano, S. (2019). The relationship of religiosity and marital satisfaction: The role of religious commitment and practices on marital satisfaction among Pakistani respondents. Behavioral Sciences, 9(3), 30.
22- Apostolou, M. (2022). Catch me if you can: Strategies for hiding infidelity. Personality and Individual Differences, 189(4), 49-57.
23- Bendixen, M., Kennair, L. E. O., & Grøntvedt, T. V. (2018). Forgiving the unforgivable: Couples’ forgiveness and expected forgiveness of emotional and sexual infidelity from an error management theory perspective. Evolutionary Behavioral Sciences, 12(4), 322.
24- Buss, D. M., & Abrams, M. (2017). Jealousy, infidelity, and the difficulty of diagnosing pathology: A CBT approach to coping with sexual betrayal and the green-eyed monster. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 35, 150-172.
25- Cairncross, M., & Miller, C. J. (2020). The effectiveness of mindfulness-based therapies for ADHD: a meta-analytic review. Journal of attention disorders, 24(5), 627-643.
26- Coccaro, E. F., Drossos, T., Kline, D., Lazarus, S., Joseph, J. J., & de Groot, M. (2022). Diabetes distress, emotional regulation, HbA1c in people with diabetes and A controlled pilot study of an emotion-focused behavioral therapy intervention in adults with type 2 diabetes. Primary care diabetes, 16(3), 381-386.
27- Cunningham, M. L., Griffiths, S., Baillie, A., & Murray, S. B. (2018). Emotion dysregulation moderates the link between perfectionism and dysmorphic appearance concern. Psychology of Men & Masculinity, 19(1), 59.
28- Ein-Dor, T., Perry-Paldi, A., Hirschberger, G., Birnbaum, G. E., & Deutsch, D. (2015). Coping with mate poaching: Gender differences in detection of infidelity-related threats. Evolution and Human Behavior, 36(1), 17-24.
29- Ferraro, I. K., & Taylor, A. M. (2021). Adult attachment styles and emotional regulation: The role of interoceptive awareness and alexithymia. Personality and Individual Differences, 173, 110641.
30- Galla, B. M., Kaiser-Greenland, S., & Black, D. S. (2016). Mindfulness training to promote self-regulation in youth: Effects of the Inner Kids program. Handbook of mindfulness in education: Integrating theory and research into practice, 295-311.
31- Garnefski, N., & Kraaij, V. (2006). Cognitive emotion regulation questionnaire–development of a short 18-item version (CERQ-short). Personality and individual differences, 41(6), 1045-1053.
32- Harris, C. (2018). Characteristics of emotional and physical marital infidelity that predict divorce (Doctoral dissertation, Alliant International University).
33- Kimmes, J. G., Jaurequi, M. E., May, R. W., Srivastava, S., & Fincham, F. D. (2018). Mindfulness in the context of romantic relationships: Initial development and validation of the Relationship Mindfulness Measure. Journal of Marital and Family Therapy, 44(4), 575-589.
34- Pan, W. L., Gau, M. L., Lee, T. Y., Jou, H. J., Liu, C. Y., & Wen, T. K. (2019). Mindfulness-based programme on the psychological health of pregnant women. Women and Birth, 32(1), 102-109.
35- Rye, M. S., Loiacono, D. M., Folck, C. D., Olszewski, B. T., Heim, T. A., & Madia, B. P. (2001). Evaluation of the psychometric properties of two forgiveness scales. Current psychology, 20, 260-277.
36- Sanders, M. R., Turner, K. M., & Metzler, C. W. (2019). Applying self-regulation principles in the delivery of parenting interventions. Clinical child and family psychology review, 22, 24-42.
37- Scheeren, P., Apellániz, I. D. A. M. D., & Wagner, A. (2018). Infidelidade conjugal: a experiência de homens e mulheres. Trends in Psychology, 26, 355-369.
38- Su, L., Pan, L., & Huang, Y. (2023). How does destination crisis event type impact tourist emotion and forgiveness? The moderating role of destination crisis history. Tourism Management, 94, 104636.
39- Tomlinson, E. R., Yousaf, O., Vittersø, A. D., & Jones, L. (2018). Dispositional mindfulness and psychological health: A systematic review. Mindfulness, 9, 23-43.
40- Valentova, J. V., de Moraes, A. C., & Varella, M. A. C. (2020). Gender, sexual orientation and type of relationship influence individual differences in jealousy: A large Brazilian sample. Personality and individual differences, 157, 109805.
41- Weigel, D. J., & Shrout, M. R. (2022). Examining the emotional costs of violations of fidelity beliefs and suspected infidelity among college students. Personality and Individual Differences, 187, 111441.
42- Yuan, S., & Weiser, D. A. (2019). Relationship dissolution following marital infidelity: comparing European Americans and Asian Americans. Marriage & Family Review, 55(7), 631-650.
ارائه مدلی از درماندگی روانشناختی زنان نابارور بر اساس انعطافپذیری شناختی و سرسختی روانشناختی با توجه به نقش میانجی حمایت اجتماعی ادراکشده
فاطمه همتی1، فریده انصافداران2*، سید مهدی حسینی3
1- کارشناسی ارشد روانشناسی، مؤسسه آموزش عالی فاطمیهB شیراز، شیراز، ایران.
2- استادیار روانشناسی، مؤسسه آموزش عالی فاطمیهB شیراز، شیراز، ایران، مرکز تحقیقات قرآن، حدیث و طب، دانشگاه علوم پزشکی شیراز. (نویسنده مسئول)
f.ensafdaran@gmail.com
3- استادیار روانشناسی، مؤسسه آموزش عالی فاطمیهB شیراز، شیراز، ایران.
تاریخ دریافت: [30/1/1402] تاریخ پذیرش: [11/4/1402]
چکیده
هدف پژوهش حاضر ارائه مدلی از تأثیر انعطافپذیری شناختی و سرسختی روانشناختی بر درماندگی روانشناختی زنان نابارور با میانجیگری حمایت اجتماعی ادراکشده، بود. روش پژوهش همبستگی از نوع الگویابی معادلات ساختاری بود. جامعه آماری شامل کلیه زنان نابارور شهر شیراز بود که از میان آن‌ها 250 نفر با روش نمونه‌گیری هدفمند به‌عنوان نمونه انتخاب شدند. داده‌های پژوهش از طریق پرسشنامه درماندگی روانشناختی لاویبوند و لاویبوند (1995)، پرسشنامه انعطافپذیری شناختی دنیس و وندروال (2010)، پرسشنامه سرسختی روانشناختی اهواز کیومرثی و همکاران (1377) و پرسشنامه حمایت اجتماعی ادراکشده زیمت و همکاران (1998) جمع‌آوری شدند. تحلیل دادهها با استفاده از نرم‌افزارهای SPSS و AMOS انجام گرفت. طبق یافته‌ها ضریب مسیر مستقیم انعطافپذیری شناختی به درماندگی روانشناختی، انعطافپذیری شناختی به حمایت اجتماعی ادراکشده و سرسختی روانشناختی به حمایت اجتماعی ادراکشده معنادار بود، ضریب دو مسیر مستقیم سرسختی روانشناختی به درماندگی روانشناختی و حمایت اجتماعی ادراکشده به درماندگی روانشناختی و همچنین ضریب مسیر غیرمستقیم انعطافپذیری شناختی به درماندگی روانشناختی و سرسختی روانشناختی به درماندگی روانشناختی از طریق حمایت اجتماعی ادراکشده معنادار نشد. به‌منظور کاهش درماندگی روانشناختی زنان نابارور باید اقداماتی جهت بهبود و افزایش سرسختی روانشناختی، انعطافپذیری شناختی و حمایت اجتماعی ادراکشده صورت گیرد.
واژگان کلیدی: درماندگی روانشناختی، انعطافپذیری شناختی، سرسختی روانشناختی، حمایت اجتماعی ادراکشده.
1- مقدمه
ناباروری1، در سراسر جهان و در همهی فرهنگ‌ها یک تجربه‌ی استرس‌زا و بحرانی تهدیدکننده برای ثبات فردی، زناشویی، خانوادگی و اجتماعی در نظر گرفته میشود (میکائیلی و عبادی، 1401) که به‌عنوان عدم توانایی در باردار شدن پس از یک سال مقاربت منظم، بدون استفاده از روش‌های جلوگیری از بارداری، تعریف میشود (خان‌آبادی، مهدیزاده اردکانی، طبخی، ایمانی مقدم و مهدیزاده، 1401). تخمین زده شده است که بیش از 70 میلیون زوج در سراسر جهان دچار ناباروری هستند که بیشتر آن‌ها در کشورهای درحال‌توسعه میباشند بنابراین شیوع ناباروری در جهان 10 درصد و در کشور ایران 2/13 درصد است (میکائیلی و عبادی، 1401). روبه‌رو شدن با ناباروری تأثیر زیادی بر زندگی مردان و زنان دارد و آنان را در معرض عاطفی _روانی قرار میدهد به‌طوری‌که مشکلات مربوط به ناباروری خیلی از اشخاص را در اواخر دهه دوم و سوم زندگی در سراشیبی منتهی به افسردگی قرار میدهد (برهانی، چینآوه و فریدونی، 1401). افراد نابارور علاوه بر مشکلات جسمانی ازنظر عاطفی و روانی تحت‌فشار قرار می‌گیرند، اختلالات روانشناختی ناباروری مثل افسردگی، اضطراب و استرس در میان افراد نابارور و مخصوصاً زنان شایع می‌باشد (Clifton, Parent, Seehuus, Worrall, Forehand & Domar, 2020).
ناباروری به‌عنوان یکی از بیماری‌های شایع زنان در حقیقت یک بحران پیچیده زندگی می‌باشد که با مشکلات جسمی، روانی و اجتماعی و افزایش تعارضات زناشویی همراه است (قبادی و گودرزی، 1400). اشخاص نابارور مقدار زیادی از آشفتگی هیجانی را در پی تشخیص، متحمل می‌شوند (میرزایی، دلاور، قایمی و باقری،1400). بنابراین یکی از مشکلاتی که به نظر می‌رسد زنان نابارور درنتیجه ناباروری، با آن روبرو شوند، درماندگی روانشناختی2 است. درماندگی روانشناختی یک واژه برای وصف احساسات ناخوشایند می‌باشد، یا به عبارتی یک ناراحتی روانی است که با فعالیت‌های فرد با زندگی روزانه تداخل دارد و می‌تواند بر اساس دیدگاه‌های منفی از محیط زندگی، دیگران و خود به وجود آید (براری بازیار خلیلی و ابراهیمی،1400). متخصصان اعتقاد دارند که آسیب‌های روانی مانند استرس، اضطراب و افسردگی باعث درماندگی روانشناختی می‌گردند (سیاه خانی نوش‌آبادی، سعدی آرانی، نادریان، بهادران و نامجو،1400). درماندگی روانشناختی عاملی می‌باشد که می‌تواند سیستم روانی شخص را در مقابل استرس‌های زیادی که دریافت می‌کند ضعیف کند (سلگی و کمرخانی،1401)
آنچه امروزه همراه با آسیب‌شناسی روانی که از استرسورهای گوناگون محیط به دست می‌آید، موردتوجه قرار می‌گیرد، انعطافپذیری شناختی است. انعطافپذیری اشخاص، در مقدار به وجود آمدن آسیب‌ها و میزان عملکرد اجتماعی آن‌ها نقش زیادی دارد (Prado, Janickova, Al-Onaizi & Prado, 2017). انعطافپذیری شناختی3، از متغیرهایی است که نقش بسزایی در درماندگی روانشناختی زنان نابارور دارد و از عامل‌های مهم در رها شدن از فشار روانی است (کاظمی رضایی، کاکابرایی و حسینی، 1398). انعطافپذیری شناختی به‌عنوان یک مفهوم بیان میشود که دربرگیرنده خصوصیاتی مثل توانایی ارزیابی رویدادها از دیدگاه‌های گوناگون، انطباق با موقعیت‌های جدید به‌راحتی و تحمل نظرهای گوناگون بدون اینکه در یک الگو گیر کرده باشد، است (Yelpaze & Yakar, 2020) یا به‌عبارتی‌دیگر به توانایی انسان در انطباق راهبردهای پردازش شناختی برای رویارویی با شرایط جدید و غیر مشخص در محیط اشاره می‌کند و یک توانایی است که می‌توان آن را آموخت (چالمه و عبدالهی، 1399). سرسختی روانشناختی از دیگر عواملی است که می‌تواند بر ارزیابی، ادراک تنش و پریشانی‌های روانشناختی مؤثر باشد. امروزه سرسختی روانشناختی یک خصوصیت شخصیتی مقاوم‌ساز در مقابله با فشارهای روانی، موردتوجه قرار می‌گیرد (فرح‌بخش به، مهرینژاد و معاضدیان، 1398). کوباسا سرسختی روانشناختی را ترکیبی از باورها در مورد خود و جهان می‌داند که فرد را در برابر فشارهای بیرونی و درونی مصون نگه می‌دارد و درواقع این ویژگی، توانایی پردازش مناسب محرک‌های درونی و بیرونی است (گلچین، میرهاشمی و پاشا شریفی، 1400)؛ که شامل سه جزء اصلی، کنترل (توانایی کنترل شرایط گوناگون زندگی)، تعهد (تمایل به مشارکت) و چالش (توانایی درک اینکه تغییرات در زندگی چیزی طبیعی می‌باشد) است (عینی، هاشمی، عبادی کسبخی، 1399).
با اینکه خصوصیات شخصیتی برای سلامت عمومی یا درماندگی روانشناختی (تمایل به تجربه عواطف منفی شامل افسردگی، اضطراب و تنش) بسیار مهم میباشند عوامل محیطی مانند حمایت اجتماعی تحت عنوان متغیر واسطه می‌تواند به میزان زیادی مؤثر باشد (صورتی، 1400). حمایت اجتماعی مفهومی است که تحت عنوان کمکی که از طرف دیگران در موقعیت‌های سخت زندگی دریافت میشود، درک می‌گردد (هارون رشیدی و منصوریراد، 1396) و از نظر کوهن، به معنای تدارک منابع مادی و روانشناختی از سوی اشخاص مهم زندگی مانند خانواده، دوستان و دیگر اشخاص مهم برای کمک‌رسانی به اشخاص در مقابله با فشارهای زندگی می‌باشد (میرغضنفری و خوش‌اخلاق، 1400). حمایت اجتماعی از افراد نابارور می‌تواند یک عنصر مهم در روند تطبیقی آن‌ها با مشکل ناباروری به‌حساب آید. به صورتی که بالا بردن حمایت اجتماعی و دادن مشاوره به زوج‌های نابارور باعث برخورد بهتر آن‌ها با استرس ناشی از ناباروری و درمان‌های آن میشود (امینی، قربانی و افشار، 1398).
با توجه به آمار بالای ناباروری در ایران و فراوانی زنان نابارور و ازآنجایی‌که ناباروری یکی از دردناک‌ترین تجربه‌های زندگی زنان می‌باشد و انگ ناباروری، بروز اختلالات روانی را برای آنان به همراه دارد که به دنبال آن سبب بروز مشکلاتی در روابط زناشویی و کیفیت زندگی زوجین می‌گردد، در این پژوهش به دنبال یافتن پاسخ به این سؤال هستیم که آیا مدل فرضی تأثیر انعطافپذیری شناختی و سرسختی روانشناختی با نقش میانجی حمایت اجتماعی ادراکشده بر درماندگی روانشناختی از برازش کافی برخوردار است؟
2- مرور مبانی نظری و پیشینه
پژوهشهای مرتبطی در این زمینه انجام شده است ازجمله مرادی، محمدپور و آهی (1400) در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که بین درماندگی روانشناختی و تاب‌آوری با کیفیت زندگی ناباروری رابطه معناداری وجود دارد که به معنای این می‌باشد که درماندگی روانشناختی (افسردگی، اضطراب و استرس) و تاب‌آوری در پیش‌بینی کیفیت زندگی ناباروری زنان نابارور دارای نقش می‌باشد. نتایج پژوهش براری بازیار خلیلی و ابراهیمی (1400) بیانگر آن است که نارسایی هیجانی با درماندگی روانشناختی و عدم تحمل ناکامی ارتباط دارند. همچنین در پژوهشی دیگر به این نتیجه رسیدند که حمایت اجتماعی، خودکارآمدی، مقابله فعال_عملی و مقابله فعال-حواس‌پرتی با پریشانی روانی (افسردگی، اضطراب و استرس) ارتباط منفی معناداری دارد، پس حمایت قابل‌توجه دیگران، خانواده و دوستان با افسردگی و اضطراب و استرس رابطه منفی دارد (Khalid & Dawood, 2020). در پژوهشی با عنوان اختلالات عاطفی، سازگاری زناشویی و نقش تعدیل‌کننده حمایت اجتماعی از زوجین تحت درمان ناباروری انجام شد نتایج نشان داد که سازگاری زناشویی با میزان اختلالات عاطفی همبستگی منفی دارد و در زوج‌هایی که سطح حمایت اجتماعی بالایی داشتند، رابطه بین اضطراب حالت و سازگاری زناشویی همبستگی منفی داشت Iordachescu, Gica, Vladislav, Panaitescu, Peltecu, Furtuna & et al., 2021)). در پژوهش دیگری با عنوان نقش واسطه‌ای سرسختی روانشناختی در رابطه بین سبک‌های دل‌بستگی و آشفتگی روانشناختی در دوره شیوع کووید-19 انجام شد؛ بر طبق نتایج، در دوران شیوع کووید-19، سبک‌های دل‌بستگی و سرسختی روانشناختی به‌طور مستقیم برآشفتگی روانشناختی تأثیر دارد و سرسختی روانشناختی در رابطهی میان سبک‌های دل‌بستگی و آشفتگی روانشناختی به‌عنوان نقش واسطه‌ای عمل می‌کند (محمودیان، معماری نسب، فرخی و صباحی، 1401). در پژوهشی دیگر با عنوان بررسی تأثیر حمایت اجتماعی ادراکشده بر سازگاری با بیماری با نقش میانجی تاب‌آوری و رضایت زناشویی در زنان نابارور، به این نتیجه رسیدند که حمایت اجتماعی می‌تواند پیش‌بین مناسبی برای سازگاری با ناباروری از طریق تاب‌آوری و رضایت زناشویی باشد؛ بنابراین با افزایش این سه متغیر سازگاری با ناباروری نیز افزایش می‌یابد (کیخسروی بیگزاده، سوداگر، جمهری و بهرامی هیدجی، 1401).
3- روششناسی
روش پژوهش حاضر، همبستگی از نوع الگویابی معادلات ساختاری بود. جامعه آماری پژوهش شامل تمام زنان نابارور شهر شیراز در شش ماه اول سال 1401 بود و 250 نفر به‌عنوان نمونه با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند. از بین 250 پرسشنامه توزیع‌شده، تعداد 239 پرسشنامه برگشت داده شد که از بین آن‌ها 12 پرسشنامه به دلیل عدم پاسخگویی واضح کنار گذاشته شد و درمجموع 227 پرسشنامه مورد تحلیل قرار گرفت. ملاک ورود به پژوهش حاضر، زنان با تشخیص ناباروری از سوی پزشک معالج، بالای 20 سال سن و عدم مصرف داروهای روان‌پزشکی بودند و ملاک خروج از پژوهش عدم پاسخگویی به تمام سؤالات پرسشنامه و نیز ارائه اطلاعات نامعتبر و ناقص بود. به‌منظور حفظ اصل رازداری در پرسشنامه‌ها نیازی به ذکر نام پاسخ‌دهندگان نبود و در صورت تمایل افراد اگر تمایل به تکمیل پرسشنامه‌ها نداشتند می‌توانستند از شرکت در پژوهش انصراف دهند. تجزیه وتحلیل دادهها با نرم‌افزارهای SPSS, AMOS در دو بخش آمار توصیفی و آمار استنباطی با استفاده از روش مدل یابی معادلات ساختاری صورت پذیرفت. ابزارهای مورد استفاده در پژوهش شامل پرسشنامههای زیر میباشند:
الف) پرسشنامه درماندگی روانشناختی DASS (افسردگی، اضطراب، استرس)4: نسخه کوتاه مقیاس افسردگی، اضطراب، استرس توسط لاویبوند و لاویبوند5 در سال 1995 ساخته شد که این ابزار شامل 21 گویه می‌باشد و سه خرده مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس را در طیف لیکرت از (صفر) اصلاً، کم (1)، متوسط (2) و زیاد (3) مورد ارزیابی قرار میدهد. در این مقیاس نمره‌ی بیشتر بیانگر میزان بیشتری از افسردگی، اضطراب و استرس می‌باشد. برای سه خرده مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس نقاط برش متوسط به ترتیب 9، 8 و 10 گزارش شده است، لاویبوند و لاویبوند (1995) برای این ابزار ضرایب آلفای کرونباخ را برای افسردگی، اضطراب و استرس به ترتیب 91/0، 81/0 و 89/0 به دست آوردند. همچنین ضرایب همبستگی ابزار را با سیاهه اضطراب بک6 و سیاهه افسردگی بک7 به ترتیب 81/0 و 74/0 گزارش دادند. در ایران سامانی و جوکار (1386) روایی همگرا و واگرای مقیاس موردنظر را با پرسشنامه سلامت عمومی در دامنه‌ای از 47/0 تا 68/0 و ضریب بازآزمایی 82/0 به دست آوردند. پایایی پرسشنامه موردنظر در پژوهش حاضر، به روش آلفای کرونباخ 738/0 به دست آمد.
ب) پرسشنامه انعطافپذیری شناختی (CFI)8: این پرسشنامه توسط دنیس و وندروال9 (2010) ساخته شده است که برای اندازه‌گیری سه جنبه از انعطافپذیری شناختی (تمایل به درک موقعیت‌های سخت به‌صورت کنترل‌پذیر، توانایی درک تبیین‌های جایگزین چندگانه برای رویدادها و رفتارهای انسانی و توانایی ایجاد راه‌حل‌های جایگزین چندگانه برای شرایط سخت) طراحی شده است. نسخه نهایی این مقیاس 20 سؤال دارد که شامل 13 سؤال برای خرده مقیاس جایگزین‌ها و 7 سؤال برای خرده مقیاس کنترل می‌باشد. سؤالات این پرسشنامه بر اساس مقیاس 7 درجه‌ای لیکرت از بسیار مخالفم (1) تا بسیار موافقم (7) نمره‌گذاری میشود و روش نمره‌گذاری به‌صورت نمره‌گذاری معکوس تعدادی از سؤالات و جمع ارزش‌های پاسخ عددی برای به دست آوردن نمره کل می‌باشد. هر چه نمرههای آزمودنی در این مقیاس بالاتر باشد انعطافپذیری شناختی بالاتر شخص و میزان بالای پیشرفت شخص در ایجاد تفکر انعطاف‌پذیر را نشان میدهد (سپهوند، 1400). در پژوهشی دنیس و وندروال (2010) نشان دادند که این پرسشنامه از ساختار عاملی، روایی همگرا و روایی هم‌زمان مناسبی برخوردار هست. شیخالاسلامی، محمدی و سیداسماعیلی قمی (1395) ضرایب آلفای کرونباخ کل مقیاس را 90/0 و برای خرده مقیاس‌ها به ترتیب 87/0، 89/0 و 55/0 گزارش دادند. پایایی این پرسشنامه در پژوهش حاضر، به روش آلفای کرونباخ 87/0 به دست آمد.
پ) پرسشنامه سرسختی روانشناختی: پرسشنامه سرسختی اهواز توسط کیامرسی، نجاریان و مهرابیزاده هنرمند (1998) در اهواز ساخته شد. این ابزار دارای 27 گویه می‌باشد. شیوه نمره‌گذاری به این صورت است که آزمودنی‌ها بر اساس طیف لیکرت 4 گزینه‌ای (هرگز، به‌ندرت، گاهی اوقات، اغلب اوقات) به سؤالات پاسخ داده و پاسخ‌ها بر اساس مقادیر 0، 1، 2، 3 نمره‌گذاری می‌شوند. گویههای 6، 7، 10، 13، 17 و 21 که دارای بار عاملی منفی هستند به شیوه معکوس نمره‌گذاری می‌شوند. به دست آوردن نمره بالا در این پرسشنامه، نشان‌دهنده سرسختی روانشناختی بالا در فرد است. کیومرثی و همکاران (1998) روایی و پایایی پرسشنامه را با استفاده از دو روش بازآزمایی و همسانی درونی انجام دادند. برای سنجش روایی محتوا از روش اعتبار ملاکی هم‌زمان و روایی سازه استفاده گردید و برای سنجش پایایی، ضریب همبستگی میان آزمون و بازآزمون، در آزمودنی‌های دختر و پسر به ترتیب 84/0، 85/0 و 84/0 گزارش شد. برای سنجش همسانی درونی از ضریب آلفای کرونباخ استفاده گردید که برای کل آزمودنی‌های 76/0، برای آزمودنی‌های دختر 76/0 و برای آزمودنی‌های پسر 76/0 بود. با توجه به اینکه پرسشنامه مرجع نمره بندی و نقطه برش نداشت، طیف نمره تا 81 و حد وسط پرسشنامه 5/40 در نظر گرفته شد (کاظمی، رمضانی، باقریان، بانشی و خشنود، 1400). پایایی پرسشنامه مذکور در پژوهش حاضر، به روش آلفای کرونباخ 86/0 به دست آمد.
ت) پرسشنامه حمایت اجتماعی ادراکشده چندبعدی (MSPSS)10: مقیاس چندبعدی حمایت اجتماعی ادراکشده توسط زیمت، داهلم، زیمت و فارلی11 (1988) ساخته شده است. این مقیاس مرکب از 12 گویه است و دارای ابعاد حمایت اجتماعی دریافت شده از خانواده، دوستان و همسر یا فرد خاص است که بر روی پیوستار پنج‌درجه‌ای از کاملاً مخالف (1) تا کاملاً موافق (5) قرار دارد، کمترین امتیاز 12 و بیشترین امتیاز 60 است. هر چه نمره فرد در این آزمون بالاتر باشد به معنی این است که از حمایت اجتماعی ادراکشده بالاتری برخوردار می‌باشد. طبق مطالعات انجام‌شده این مقیاس همسانی درونی بالایی دارد و در تحقیقات مختلف نیز این موضوع به اثبات رسیده است. تحلیل عاملی اکتشافی در دانشجویان و بزرگ‌سالان نشان‌دهنده آن است که این مقیاس دارای ساختار عاملی سه‌بعدی می‌باشد (عباسی و درتاج،1400). در تحقیقی که توسط کلارا، کاکس، انس، موری و تورگرود12 (2003) انجام شد ضریب آلفای کرونباخ برای سه بعد در یک نمونه دانشجویی به این صورت به دست آمد: دوستان 93/0، خانواده 92/0، همسر یا فرد خاص 93/.0 این مقیاس توسط جوشنلو، نصرتآبادی و رستمی (1385) با استفاده از یک نمونه دانشجویی 214 نفری برای استفاده در ایران منطبق گردید. مقدار آلفای کرونباخ این مقیاس در آن پژوهش معادل 89/0 به دست آورده شد. میزان پایایی با استفاده از آلفای کرونباخ 90/0 به دست آمد. پایایی پرسشنامه موردنظر در پژوهش حاضر، به روش آلفای کرونباخ 71/0 به دست آمد.
4- یافته‌ها
از میان شرکت‌کنندگان در پژوهش، بیشترین فراوانی مربوط به گروه سنی 30 تا 39 سال (تعداد 121 نفر برابر با 53 درصد) و کمترین فراوانی مربوط به گروه سنی 50 تا 59 سال تعداد 4 نفر (برابر با حدود 2 درصد) بود. همچنین از میان اعضای نمونه، تعداد 43 نفر (برابر با 19 درصد) ازدواج فامیلی و 184 نفر (برابر با 81 درصد) ازدواج غیر فامیلی داشتند.
میانگین، انحراف استاندارد، کمترین و بیشترین نمرههای شرکت‌کنندگان در متغیرهای پژوهش به همراه تعداد گویهی هر مقیاس در جدول 1 آمده است.
جدول 1. میانگین، انحراف استاندارد، کمترین و بیشترین نمرههای شرکت‌کنندگان در متغیرهای پژوهش
متغیر | تعداد گویه | میانگین | انحراف استاندارد | کمترین | بیشترین |
سرسختی روانشناختی | 27 | 18/35 | 67/6 | 23 | 58 |
انعطافپذیری شناختی | 20 | 48/65 | 11/12 | 21 | 115 |
حمایت اجتماعی ادراکشده | 12 | 79/42 | 80/12 | 18 | 79 |
درماندگی روانشناختی | 21 | 11/32 | 90/4 | 20 | 47 |
جدول 2 ضرایب همبستگی بین متغیرهای پژوهش را نشان میدهد.
جدول 2: ضرایب همبستگی بین متغیرهای پژوهش
متغیر | 1 | 2 | 3 | 4 | |||||
سرسختی روانشناختی | - | - | - | - | |||||
انعطافپذیری شناختی | ** 14/0 | - | - | - | |||||
حمایت اجتماعی ادراکشده | ** 19/0 | ** 58/0 | - | - | |||||
درماندگی روانشناختی | ** 16/0- | ** 28/0- | ** 23/0- | - | |||||
همهی ضرایب همبستگی بین متغیرها در سطح 05/0=P معنادار هستند.
به‌منظور ارزیابی الگوی پیشنهادی، از مدلسازی معادلات ساختاری (SEM)، برآورد حداکثر درست نمایی (ML) استفاده گردید. شکل 1، مدل پیشنهادی پژوهش را به همراه ضرایب مسیر استاندارد نشان میدهد.
|
شکل 1. برون داد مدل پیشنهادی به همراه ضرایب مسیر استاندارد |
جدول 3، شاخصهای برازش مدل پیشنهادی را نشان میدهد.
جدول 3. شاخصهای برازش الگوی پیشنهادی با دادهها
شاخصها | X2 | df | X2/df | IFI | TLI | CFI | NFI | GFI | AGFI | RMSEA |
الگوی پیشنهادی | 025/18 | 16 | 127/1 | 972/0 | 941/0 | 966/0 | 936/0 | 981/0 | 957/0 | 024/0 |
برازش الگوی اولیه بر اساس شاخصهای برازندگی مانند نسبت مجذور کای به درجه آزادی (
)، شاخص نیکویی برازش (GFI) و شاخص برازندگی افزایشی (IFI)، جذر میانگین مجذورات خطای تقریب (RMSEA)، شاخص برازندگی هنجارشده (NFI)، شاخص برازندگی توکِر-لویس (TLI)، شاخص نیکویی برازندگی تطبیقی (AGFI) نشان دادند که الگوی پیشنهادی از برازش مطلوبی برخوردار است. جدول 4، مسیرهای مستقیم و غیرمستقیم و ضرایب استاندارد آن‌ها را در الگوی پیشنهادی نشان میدهد.
جدول 4. الگوی ساختاری: مسیرهای مستقیم و غیرمستقیم و ضرایب استاندارد آن‌ها در الگوی پیشنهادی
مسیر | β | معناداری |
انعطافپذیری شناختی حمایت اجتماعی ادراکشده | 39/0- | 05/0 |
سرسختی روانشناختی حمایت اجتماعی ادراکشده | 21/0 | 03/0 |
انعطافپذیری شناختی درماندگی روانشناختی | 769/0 | 016/0 |
سرسختی روانشناختی درماندگی روانشناختی | 13/0- | 35/0 |
حمایت اجتماعی ادراکشده درماندگی روانشناختی | 096/0 | 197/0 |
انعطافپذیری شناختی حمایت اجتماعی ادراکشده درماندگی روانشناختی | 038/0- | 142/0 |
سرسختی روانشناختی حمایت اجتماعی ادراکشده درماندگی روانشناختی | 020/0 | 109/0 |
همانگونه که مشاهده میشود ضریب مسیر مستقیم سرسختی روانشناختی به درماندگی روانشناختی و ضریب مسیر مستقیم حمایت اجتماعی ادراکشده به درماندگی روانشناختی در سطح 05/0 معنی‌دار نبود. معناداری مسیرهای غیرمستقیم با روش بوت استراپ مورد بررسی قرار گرفت. مسیر غیرمستقیم انعطافپذیری شناختی به درماندگی روانشناختی از طریق حمایت اجتماعی ادراکشده و همچنین مسیر غیرمستقیم سرسختی روانشناختی به درماندگی روانشناختی از طریق حمایت اجتماعی ادراکشده به دلیل عدم معناداری مسیر مستقیم حمایت اجتماعی ادراکشده به درماندگی روانشناختی معنادار نشد.
5- بحث و نتیجه‌گیری
یافته‌های پژوهش حاضر نشان دادند که الگوی پیشنهادی از برازش مطلوبی برخوردار است. ضریب مسیر مستقیم انعطافپذیری شناختی به درماندگی روانشناختی در سطح 05/0 معنی‌دار بود. این یافته با نتایج پژوهشهای دهقانی و بهاری (1400)، کلارک و کیروپولوس13 (2021)، یو، یو و لین14 (2020)، مارشال و براکمن15 (2016) همسو می‌باشد. انعطافپذیری شناختی میزان ارزیابی شخص در مورد قابل‌کنترل بودن شرایط می‌باشد که این ارزیابی در موقعیت‌های گوناگون قابل‌تغییر می‌باشد و همچنین انعطافپذیری شناختی، فکر و رفتار شخص را سازگار با تغییرات محیطی می‌کند، پس افرادی که دارای توانایی تفکر انعطاف‌پذیر هستند از توجیهات جایگزین استفاده می‌کنند، چارچوب فکری خود را به‌صورت مثبتی بازسازی می‌کنند و موقعیت‌های چالش‌انگیز یا رویدادهای استرس‌آور را قبول می‌کنند و نسبت به اشخاصی که انعطاف‌پذیر نیستند، ازنظر روانشناختی بهزیستی بیشتری دارند (اصغری ابراهیم‌آباد و ممیزاده، 1397). همچنین انعطافپذیری افراد را قادر می‌سازد که در برابر فشارها و چالش‌ها و سایر مسائل عاطفی برخورد مناسب و کارآمد داشته باشند (دهقانی و بهاری، 1400)، بنابراین اگر زنان نابارور دارای انعطافپذیری شناختی بالایی باشند بهتر می‌توانند با مسئله ناباروری خود را سازگار کنند و برخورد مناسبی با این مسئله استرس‌آور داشته باشند و به دنبال آن کمتر دچار درماندگی روانشناختی (استرس، اضطراب و افسردگی) می‌شوند.
طبق یافته‌های این پژوهش ضریب مسیر مستقیم سرسختی روانشناختی به درماندگی روانشناختی معنادار نیست. بر طبق این یافته فرضیه‌ی دوم مبنی بر اثر مستقیم سرسختی روانشناختی بر درماندگی روانشناختی مورد تأیید قرار نمی‌گیرد. این یافته با نتایج پژوهشهای گلچین و همکاران (1400)، فلاح، میهندوست و مامی (1398)، لیوارجانی، محمدیان و آزموده (1398)، تکلوی، دادبخش و عطادخت (1397)، دورسون، آلیاگوت و یلماز16 (2022)، کوالسکی و شرمر17 (2019) و آلیسون، مناتساکانووا، مک کانیز، فکدولگن، هارتلی، اندرو و همکاران18 (2019) ناهمسو می‌باشد. در تبیین رد این فرضیه می‌توان گفت سرسختی به‌عنوان منبع مقاومت در برابر رویدادهای تنش‌زا می‌باشد، افراد سرسخت کنترل بیشتری بر رویدادها دارند و مشکلات را بهتر حل می‌کنند (مشوق، گودرزی، امامیپور و سپاه منصور، 1400). پس انتظار ما بر این بود که زنان نابارور بهتر بتوانند با مسئله ناباروری کنار آیند و این فرضیه معنادار شود و آن‌ها کمتر دچار درماندگی روانشناختی شوند اما شاید به این دلیل که مسئله ناباروری و پیامدهای آن و انگ ناباروری، طرز برخورد اطرافیان و سرزنش‌های آن‌ها، فشارهای اجتماعی و فرهنگی، ترس از خاتمه روابط زناشویی و طلاق، صرف وقت و هزینه‌های درمانی بسیار، می‌تواند برای آن‌ها به‌شدت دردآور باشد، بااین‌وجود ممکن است هرچند آن‌ها دارای سرسختی روانشناختی بالایی باشند ولی بین سرسختی روانشناختی و درماندگی روانشناختی آن‌ها رابطه وجود نداشته باشد. بر اساس یافته‌ها، اثر مستقیم حمایت اجتماعی ادراکشده بر درماندگی روانشناختی مورد تأیید قرار نگرفت. این یافته با پژوهش لام، لین و تای19 (2021) همسو می‌باشد؛ اما با نتایج پژوهشهای فتاحی اردکانی، محمدرضایی، جدگال، خداوندی و زارعیپور (1400)، صورتی (1400)، نریمان، حسنزاده، قمرانی و عمیدی مظاهری (1399)، ظهور پرونده و پاسبان (1398)، هارون رشیدی و همکاران (1396)، خاتیوا، موزمبو، وادا و ایکدا20 (2021)، خلید و داوود (2020) و کاواک و کاواک21 (2018) ناهمسو می‌باشد.
در تبیین رد این فرضیه می‌توان به این نکته اشاره کرد که ناباروری برای زوجین و به‌ویژه زنان تجربه بسیار دردناک و استرس‌آوری است و فشارهای فرهنگی و اجتماعی مضاعفی را به آنان وارد می‌کند؛ بنابراین هرچند دارای حمایت اجتماعی باشند اما به دلیل فشارهای زیاد روانی، جسمی، فرهنگی و اجتماعی، اقتصادی چندجانبه و نتیجه‌بخش نبودن درمان ممکن است نتوانند با این قضیه سازگار شوند و درنتیجه رابطه حمایت اجتماعی ادراکشده با درماندگی روانشناختی معنادار نشد. طبق یافته‌های پژوهش حاضر، ضریب مسیر مستقیم انعطافپذیری شناختی به حمایت اجتماعی ادراکشده معنادار هست، این یافته با نتایج پژوهشهای گلی، مدانلو و بریمانی (1400)، فشنگچی و رنجبر نوشری (1399)، کی، رزلان و زارمهزابیه22 (2021) همسو می‌باشد. ازآنجایی‌که انعطافپذیری شناختی میزان ارزیابی شخص در مورد قابل کنترل بودن شرایط می‌باشد که این ارزیابی در موقعیت‌های گوناگون قابل‌تغییر می‌باشد و انعطافپذیری شناختی، فکر و رفتار شخص را سازگار با تغییرات محیطی می‌کند (اصغری ابراهیم‌آباد و همکاران، 1397) و همچنین افراد را قادر می‌سازد که در برابر فشارها و چالش‌ها و سایر مسائل عاطفی برخورد مناسب و کارآمد داشته باشند (دهقانی و بهاری، 1400)؛ بنابراین اگر زنان نابارور، دارای انعطافپذیری شناختی بالایی باشند بهتر می‌توانند در شرایط استرس‌آور ناباروری، خود و خانواده را با مسئله ناباروری سازگار کنند و رابطه خود را با خانواده، دوستان و افراد مهم دیگر حفظ کنند و درنتیجه حمایت آن‌ها را به دست آورند و همچنین توانایی مشارکت‌های اجتماعی و تعاملات گروهی بیشتری را از خود نشان دهند. طبق یافته‌های این پژوهش، ضریب مسیر مستقیم سرسختی روانشناختی به حمایت اجتماعی ادراکشده معنادار شد، این یافته با نتایج پژوهشهای جناآبادی و جوادیفر (1400)، سرشار، رافضی، ساعی و رستمی مال خلیفه (1400)، آزادی، احدی و حاتمی (1399) همسو می‌باشد. ازآنجایی‌که داشتن خصوصیت سرسختی روانشناختی در زندگی باعث دوام فرد در برابر مشکلات و رویدادهای استرس‌زا میشود و افراد با سرسختی روانشناختی بالاتر، موقعیت‌های پرفشار زندگی را به‌صورت مثبت و دارای چالش درک می‌کنند و به دنبال تغییرات سازنده در شرایط گوناگون هستند، سرسختی مانند یک سپر در برابر رویدادهای استرس‌آور عمل می‌کند (لیورجانی و همکاران، 1398). پس زنان نابارور سرسخت، بهتر می‌توانند شرایط موجود را تحمل کنند و نیز آن‌ها بهتر می‌توانند رابطه خود را با اطرافیان نگه دارند، با خانواده، دوستان و افراد دیگر تعامل داشته باشند درنتیجه تعاملات اجتماعی خود را حفظ کنند و حمایت‌های آن‌ها را در این شرایط به دست آورند.
یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که ضریب مسیر غیرمستقیم انعطافپذیری شناختی و سرسختی روانشناختی از طریق حمایت اجتماعی ادراکشده بر درماندگی روانشناختی معنادار نمی‌باشد. این یافته‌ها با نتایج پژوهشهای اکبروند، میر هاشمی و بشردوست (1400)، عینی، عبادی و ترابی (1399)، آزادی و همکاران (1399) و انجم23 (2022) هائو، یین، خو، گاآو، بین، لی و همکاران24 (2021) ناهمسو می‌باشد. با توجه به پژوهشهای پیشین انتظار ما بر این بود که این یافته‌ها تأیید گردد اما شاید به دلیل این باشد که ضریب مسیر مستقیم حمایت اجتماعی ادارک شده بر درماندگی روانشناختی معنادار نبود. یافته‌های پژوهش حاضر محدود به زنان نابارور شهر شیراز بود. لذا در تعمیم نتایج به سایر شهرها باید جانب احتیاط را رعایت کرد. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش، پیشنهاد میشود دوره‌هایی برای بهبود سلامت روان زنان نابارور و کاهش درماندگی روانشناختی آن‌ها در مراکز ناباروری برگزار گردد؛ و در صورت امکان در این مراکز به‌صورت پاره‌وقت یا تمام‌وقت از روانشناسان باتجربه استفاده گردد.
6- تقدیر و تشکر
محققان بر خود لازم می‌دانند از مسئولین بیمارستان زینبیهB و بیمارستان مادر و کودک شیراز که در جمع‌آوری داده همکاری لازم را با محققان داشتند و همچنین زنان نابارور شرکت‌کننده در پژوهش، کمال تشکر و قدردانی را داشته باشند.
7- منابع
1- اصغری ابراهیم‌آباد، م.، و ممیزاده، م. (1397). نقش انعطافپذیری روانشناختی و سرسختی روانشناختی در تبیین بهزیستی روانشناختی سربازان. پژوهشهای روانشناسی بالینی و مشاوره، 8(1)، 37-51.
2- اکبروند، ت.، میرهاشمی، م.، و بشردوست، س. (1400). بررسی روابط ساختاری اضطراب بیماری کووید-۱۹ بر اساس انعطافپذیری شناختی با نقش میانجی حمایت اجتماعی ادراکشده در دانشجویان. مجله دانشگاه علوم پزشکی اردبیل، ۲۱(۳)، 295-308.
3- امینی، ل.، قربانی، ب.، و افشار، ب. (1398). مقایسه استرس ناباروری و حمایت اجتماعی درک شده زنان نابارور و همسران مردان نابارور. نشریه پرستاری ایران، ۳۲(۱۲۲)، ۹۰-۸۰.
4- آزادی، ر.، احدی، ح.، و حاتمی، ح. (1399). بررسی رابطه بهزیستی روانشناختی و سرسختی روانشناختی با نقش میانجیگری حمایت اجتماعی در زنان مبتلا به سرطان پستان. افق دانش، ۲۷(۱)، ۳۳-۱۸.
5- براری بازیارخلیلی، ز.، و ابراهیمی، ص. (1400). پیش‌بینی درماندگی روانشناختی و تحمل ناکامی بر اساس نارسایی هیجانی در زنان مبتلا به سرطان پستان. نشریه پرستاری ایران، ۳۴(۱۲۹)، ۱۰۸-۹۶.
6- برهانی، ف.، چینآوه م.، فریدونی، ص. (1401). اثربخشی ترکیب مشاوره گروهی مبتنی بر تعهد و پذیرش با واقعیت درمانی بر تاب‌آوری و تصویر بدنی در زنان نابارور. مجله علوم پزشکی رازی، ۲۹(۳)، ۱۲۲-۱۱۲.
7- تکلوی، س.، دادبخش، ر.، و عطادخت، ا. (1397). بررسی نقش سرسختی روانشناختی و سبک‌زندگی اسلامی در پیش‌بینی میزان افسردگی پس از زایمان زنان. رویش روانشناسی، ۷(۱)، ۶۴-۴۵.
8- جناابادی، ح.، جوادیفر، پ. (1400). رابطهی حمایت اجتماعی و سرسختی روانشناختی با تاب‌آوری در زنان دارای همسر وابسته به مواد تحت درمان دارویی. فصلنامه علمی اعتيادپژوهي، ۱۵(۶۲)، ۲۶۰-۲۴۵.
9- جوشنلو، م.، نصرتآبادی، م.، و رستمی، ر. (1385). بررسی ساختار عاملی مقیاس بهزیستی جامع. روانشناسی تحولی (روانشناسان ایرانی)، 3(9)، 35-51.
10- چالمه، ر.، و عبدالهی، ف. (1399). بررسی نقش واسطه‌ای انعطافپذیری شناختی و کنترل شناختی در رابطه بین ذهن آگاهی و نشانه‌های وسواسی جبری در زنان، پژوهشهای میانرشتهای زنان، 2(3)، 80-67.
11- خان‌آبادی، م.، مهدیزاده اردکانی، م.، طبخی، ف.، ایمانی مقدم، ه.، و مهدی زاده، ف. (1401). مضامین اجتماعی مرتبط با کیفیت زناشویی زوج‌های نابارور در شهر یزد: یک مطالعه کیفی. پژوهش پرستاری ایران، ۱۷(1)، ۱۸-۵.
12- دهقانی، ف.، و بهاری، ز. (1400). نقش میانجی انعطافپذیری شناختی در رابطه بین استرس شغلی و بهزیستی روانشناختی پرستاران. نشریه پرستاری ایران، ۳۴(۱۳۳)، ۲۷-۱۶.
13- سامانی، س.، و جوکار، ب. (1386). بررسی اعتبار و روایی فرم کوتاه مقیاس افسردگی اضطراب و فشار روانی. علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، 52، 65-78.
14- سپهوند، ت. (1400). نقش انعطافپذیری شناختی در اضطراب فراگیر افراد دارای روان رنجوری. مجله روانشناسی و روان‌پزشکی شناخت، ۸(۳)، ۱۰۰-۸۹.
15- سرشار، س.، رافضی، ز.، ساعی، ا.، رستمی مال خلیفه، ر. (1400). بررسی تأثیر حمایت اجتماعی ادراکشده بر مدیریت هیجانات شغلی با نقش میانجیگری سرسختی روانشناختی. پژوهشنامه مدیریت تحول،13(1)، 189-208.
16- سلگی، ز.، و کمرخانی، ا. (1401). اثربخشی آموزش ذهن آگاهی بر درماندگی روانشناختی و کیفیت خواب دختران دارای سندرم درد قاعدگی. فصلنامه علمی- پژوهشی روانشناسی سلامت، 11(43)، 131-150.
17- سیاهخانی نوش‌آبادی، س.، سعدی آرانی، ش.، نادریان، ف.، بهادران، ع.، و نامجو، ف. (1400). پیش‌بینی تمایل به افکار خودکشی و درماندگی روانشناختی بر اساس خشونت خانگی در زنان. سنجش و پژوهش در مشاوره و روانشناسی کاربردی، ۳(۲)، ۷۱-۶۰.
18- شیخالاسلامی، ع.، محمدی، ن.، و سیداسماعیلی قمی، ن. (1395). مقایسه استرس والدگری، شادکامی و انعطاف پذیری شناختی مادران دارای فرزند کم توان ذهنی و ناتوان یادگیری. ناتوانیهای یادگیری، 5(4)، 25-42.
19- صورتی، پ. (1400). بررسی نقش میانجیگر درماندگی روانشناختی در رابطه بین حمایت اجتماعی ادراکشده با فشارخون اولیه در معلمان مقاطع ابتدایی و متوسطه. مجله مطالعات ناتوانی، ۱۱، 1-8.
20- ظهور پرونده، و.، و پاسبان، س. (1398). رابطه حمایت اجتماعی و تاب‌آوری با اضطراب اجتماعی و درماندگی روانشناختی مادران کودکان استثنایی. خانواده پژوهی، 15(2)، 283-301.
21- عباسی، س.، و درتاج، ف. (1400). پیش‌بینی فرسودگی آموزشی راهبردهای رویارویی و حمایت اجتماعی در دانشجویان. دوفصلنامه راهبردهای شناختی در یادگیری، 9(16)، 17-33.
22- عینی، س.، عبادی، م.، و ترابی، ن. (1399). تدوین مدل اضطراب کرونا در دانش‌آموزان مبتنی بر خوش‌بینی و تاب‌آوری: نقش واسطه‌ای حمایت اجتماعی ادراکشده. فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، 11(43)، 1-32.
23- عینی، س.، هاشمی، ز.، و عبادی کسبخی، م. (1399). بهزیستی روانشناختی بیماران مبتلا به انواع دو: نقش سرسختی روانشناختی، حس انسجام و بردهای مقابله‌ای. فصلنامه علمی- پژوهشی روانشناسی سلامت، 9(34)،121-136.
24- فتاحی اردکانی، م.، محمدرضایی، ژ.، جدگال، م.، خداوندی، س.، و زارعی پور، م. (1400). بررسی استرس، اضطراب و افسردگی و ارتباط آن با حمایت اجتماعی در سالمندان نظامی. مجله طب نظامی، ۲۳(۹)، ۷۳۷-۷۳۰.
25- فرح‌بخش به، س.، مهرینژاد، ا.، و معاضدیان، ا. (1398). مدل ساختاری کیفیت زندگی در بیماران مبتلا به سرطان پستان: نقش سرسختی روانشناختی، جهت‌گیری مذهبی، حمایت اجتماعی ادراکشده و خودکارآمدی با میانجیگری تاب‌آوری و اضطراب مرگ. مجله علوم اعصاب شفای خاتم، ۸(۱)، ۹۸-۸۶.
26- فشنگچی، پ.، و رنجبر نوشری، ف. (1399). رابطهی انعطافپذیری روانشناختی، تیپ شخصیتی D و حمایت اجتماعی ادراکشده با تنیدگی شغلی در پرستاران. روان پرستاری، ۸(۱)، ۴۸-۳۹.
27- فلاح، س.، میهندوست، ز.، و مامی، ش. (1398). رابطه علی بین حافظه فعال، اضطراب و افسردگی با میانجیگری سرسختی روانشناختی در افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه در زلزله شهرستان سرپل ذهاب. نشریه پژوهش پرستاری ایران، ۱۴(۶)، ۶۹-۶۱.
28- قبادی، س.، و گودرزی، م. (1400). اثربخشی زوج‌درمانی با مدل EIS بر تعارضات زناشویی و دلزدگی زناشویی در زنان نابارور در دوران قرنطینه ناشی از بیماری کووید-19. خانواده‌درمانی کاربردی، 2(5)، 74-93.
29- کاظمی رضایی، و.، کاکابرایی، ک.، حسینی، س. (1398). اثربخشی آموزش مهارت نظم جویی هیجان مبتنی بر رفتاردرمانی دیالکتیکی بر پریشانی روانشناختی و انعطافپذیری شناختی بیماران قلبی و عروقی. روان پرستاری، ۷(۳)، ۴۰-۳۱.
30- کاظمی، ش.، رمضانی، ط.، باقریان، س.، بانشی، م.، و خشنود، ز. (1400). نقش هوش معنوی و سبک‌های هویت در پیش‌بینی سرسختی روانشناختی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کرمان در سال ۱۳۹۷. دانشگاه علوم پزشکی جیرفت، ۸(۱)، ۶۰۵-۵۹۷.
31- کیخسروی بیگزاده، ز.، سوداگر، ش.، جمهری، ف.، و بهرامی هیدجی، م. (1401). بررسی تأثیر حمایت اجتماعی ادراکشده بر سازگاری با بیماری با نقش میانجی تاب‌آوری و رضایت زناشویی در زنان نابارور. فصلنامه روانشناسی تحلیلی شناختی، 13(51)، 50-66.
32- گلچین، ن.، میرهاشمی، م.، و پاشاشریفی، ح. (1400). پیش‌بینی پریشانی‌های روانشناختی ناباروری بر اساس سرسختی روانشناختی، ذهن آگاهی و نیازهای بنیادی روانشناختی در زنان و مردان نابارور. فصلنامه مدیریت ارتقای سلامت، ۱۰(۵)، ۲۷-۱۲.
33- گلی، ر.، مدانلو، ی.، و بریمانی، ا. (1400). پیش‌بینی حمایت اجتماعی کارکنان بر اساس متغیرهای انعطافپذیری و خوش‌بینی. پژوهشهای جامعه‌شناختی، 4(54)، 95-115.
34- لیوارجانی، ش.، محمدیان، ع.، و آزموده، م. (1398). بررسی میزان خودکارآمدی، اضطراب اجتماعی و سرسختی روانشناختی در دانش‌آموزان دبیرستانی با سطوح شادکامی متفاوت. نشریه علمی آموزش و ارزشیابی (فصلنامه)، 12(46)، 105-124.
35- محمودیان، ع.، معماری نسب، ز.، فرخی، ب.، و صباحی، پ. (1401). نقش واسطه‌ای سرسختی روانشناختی در رابطه بین سبک‌های دل‌بستگی و آشفتگی روانشناختی در دوره شیوع کووید-19. تحقیقات علوم رفتاری، 20(3)، 528-540.
36- مرادی، ش.، محمدپور، ص.، و آهی، ق. (1400). نقش درماندگی روانشناختی و تاب‌آوری در کیفیت زندگی ناباروری زنان نابارور شهر مشهد. پژوهشهای روانشناسی بالینی و مشاوره، 11(1)، 81-100.
37- مشوق، س.، گودرزی، ن.، امامی پور، س.، و سپاه منصور، م. (1400). تدوین مدل سلامت در بیماران دیابت نوع 2 بر اساس سرسختی روانشناختی، سواد سلامت، خودکارآمدی و باورهای سلامتی با میانجیگری رفتارهای خود مدیریتی و حمایت اجتماعی. مجله تحقیقات علوم رفتاری، 19(1)، 24-35.
38- میرزایی، ف.، دلاور، ع.، قائمی، ف.، و باقری، ف. (1400). نقش تعدیل‌کننده تاب‌آوری خانوادگی در رابطه بین سلامت روانی و دلزدگی زناشویی در زنان نابارور. روان پرستاری، ۹(۲)، ۲۹-۲۰.
39- میرغضنفری، ب.، و خوش‌اخلاق، ح. (1400). نقش میانجی حمایت اجتماعی در رابطه بهزیستی روانشناختی با کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار استان اصفهان. پژوهشهای میانرشتهای زنان،3(7)، 21-31.
40- میکائیلی، ن.، و عبادی، م. (1401). تدوین معادلات ساختاری آشفتگی رابطۀ زناشویی بر اساس بازشناسی بیان چهره‌ای هیجان: نقش میانجی پرخاشگری ارتباطی در زنان نابارور. علوم اعصاب شفای خاتم، ۱۰(۲)، ۳۲-۲۲.
41- نریمان، ه.، حسنزاده، ا.، قمرانی، ا.، عمیدی مظاهری، م. (1399). بررسی ارتباط افسردگی، اضطراب و استرس با حمایت اجتماعی و رضایت از زندگی در مادران کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم. مجله تحقیقات نظام سلامت، 16(3)، 205-199.
42- هارون رشیدی، ه.، و منصوریراد، و. (1396). رابطه حمایت اجتماعی ادراکشده و تاب‌آوری با درماندگی روانشناختی مادران کودکان استثنایی. تعلیم و تربیت استثنایی، ۳(۱۴۶)، ۲۲-۱۵.
43- Allison, P., Mnatsakanova, A., McCanlies, E., Fekedulegn, D., Hartley, T. A., Andrew, M. E., & Violanti, J. M. (2020). Police stress and depressive symptoms: role of coping and hardiness. Policing: An International Journal, 43(2), 247-261.
44- Anjum, R. (2022). Role of hardiness and social support in psychological well-being among university students. MIER Journal of Educational Studies Trends and Practices, 89-102.
45- Clara, I. P., Cox, B. J., Enns, M. W., Murray, L. T., & Torgrudc, L. J. (2003). Confirmatory factor analysis of the multidimensional scale of perceived social support in clinically distressed and student samples. Journal of personality assessment, 81(3), 265-270.
46- Clarke, E., & Kiropoulos, L. A. (2021). Mediating the relationship between neuroticism and depressive, anxiety and eating disorder symptoms: The role of intolerance of uncertainty and cognitive flexibility. Journal of Affective Disorders Reports, 4, 100101.
47- Clifton, J., Parent, J., Seehuus, M., Worrall, G., Forehand, R., & Domar, A. (2020). An internet-based mind/body intervention to mitigate distress in women experiencing infertility: A randomized pilot trial. PloS one, 15(3), e0229379.
48- Dennis, J. P., & Vander Wal, J. S. (2010). The cognitive flexibility inventory: Instrument development and estimates of reliability and validity. Cognitive therapy and research, 34, 241-253.
49- Dursun, P., Alyagut, P., & Yılmaz, I. (2022). Meaning in life, psychological hardiness and death anxiety: individuals with or without generalized anxiety disorder (GAD). Current psychology, 41(6), 3299-3317.
50- Hou, T., Yin, Q., Xu, Y., Gao, J., Bin, L., Li, H., ... & Ni, C. (2021). The mediating role of perceived social support between resilience and anxiety 1 year after the COVID-19 pandemic: disparity between high-risk and low-risk nurses in China. Frontiers in psychiatry, 12, 666789.
51- Iordachescu, D. A., Gica, C., Vladislav, E. O., Panaitescu, A. M., Peltecu, G., Furtuna, M. E., & Gica, N. (2021). Emotional disorders, marital adaptation and the moderating role of social support for couples under treatment for infertility. Ginekologia Polska, 92(2), 98-104.
52- Kavak, F., & Kavak, M. (2018). The relationship between perceived social support and depression in infertile women. Annals of Medical of Research, 25(4).
53- Khalid, A. & Dawood, S. (2020). Social support, self-efficacy, cognitive coping and psychological distress in infertile women. Archives of Gynecology and Obstetrics, 302(2), 423-430.
54- Khatiwada, J., Muzembo, B. A., Wada, K., & Ikeda, S. (2021). The effect of perceived social support on psychological distress and life satisfaction among Nepalese migrants in Japan. PLoS One, 16(2), e0246271.
55- Kiamarsi, A., Najarian, B., & Mehrabizadehhonarmand, M. (1998). Hardiness scale measurement structure and validation. J Psychol, 5(3-4), 271-85.
56- Kowalski, C. M., & Schermer, J. A. (2019). Hardiness, perseverative cognition, anxiety, and health-related outcomes: A case for and against psychological hardiness. Psychological reports, 122(6), 2096-2118.
57- Lam, T. Q., Linh, T. T., & Thuy, L. B. (2021). The impact of social support on infertility-related stress: A study in the vietnamese context. Open Journal of Social Sciences, 9(12), 259-273.
58- Lovibond, P. F., & Lovibond, S. H. (1995). The structure of negative emotional states: Comparison of the Depression Anxiety Stress Scales (DASS) with the Beck Depression and Anxiety Inventories. Behaviour research and therapy, 33(3), 335-343.
59- Marshall, E. J., & Brockman, R. N. (2016). The relationships between psychological flexibility, self- compassion, and emotional well- being. Journal of Cognitive Psychotherapy, 30(1), 60-72.
60- Prado, V. F., Janickova, H., Al-Onaizi, M. A., & Prado, M. A. (2017). Cholinergic circuits in cognitive flexibility. Neuroscience, 345, 130-141.
61- Qi, L. Y., Roslan, S., & Zaremohzzabieh, Z. (2021). Perceived social support and psychological well-being of international students: the mediating effects of resiliency and spirituality. Asian Journal of University Education (AJUE), 17(3), 220-234.
62- Yelpaze, İ., & Yakar, L. (2020). The Relationship between Altruism and Life Satisfaction: Mediator Role of Cognitive Flexibility. Cukurova University Faculty of Education Journal, 49(1), 142-162.
63- Yu, Y., Yu, Y., & Lin, Y. (2020). Anxiety and depression aggravate impulsiveness: the mediating and moderating role of cognitive flexibility. Psychology, health & medicine, 25(1), 25-36.
64- Zimet, G. D., Dahlem, N. W., Zimet, S. G., & Farley, G. K. (1988). The multidimensional scale of perceived social support. Journal of personality assessment, 52(1), 30-41.
Presenting a Model of Psychological Helplessness in Infertile Women Based on Cognitive Flexibility and Psychological Hardiness with the Mediating Role of Perceived Social Support
Fatemeh Hemati1, Faride Ensafdaran2*, Seyed Mehdi Hosseini3
1. MSc in Psychology, Department of Psychology, Fatemieh Institute of Higher Education, Shiraz, Shiraz, Iran.
2. PhD in Psychology, Assistant Prof, Department of Psychology, Fatemieh Institute of Higher Education, Shiraz, Shiraz, Iran. Research Center of Quran, Hadith and Medicine, Shiraz University of Medical Sciences. (Corresponding Author)
3. PhD in Psychology, Assistant Professor, Department of Psychology, Fatemieh Institute of Higher Education, Shiraz, Shiraz, Iran
Abstract
The purpose of this study was to test the model of cognitive flexibility and psychological hardiness on psychological helplessness with mediation of perceived social support. The study was a correlation through structural equation modeling. The statistical population included all infertile women in Shiraz, which was selected from 250 people with targeted sampling method as sample. The research data were collected by Lovibond and L0vibond psychological helplessness questionnaire(1995), Dennis and Vonder Wal's cognitive flexibility questionnaire(2010), Ahwaz psychological hardiness questionnaire(1377) and Zimet and colleagues perceived social support questionnaire. Data analysis was performed using SPSS and AMOS software. According to the findings, the coefficient of direct pathway of cognitive flexibility to psychological helplessness, cognitive flexibility to perceived social support and psychological hardiness for perceived social support was significant. The coefficient of two direct pathways of psychological hardiness to psychological helplessness and perceived social support to psychological helplessness and also the indirect pathway coefficient of cognitive flexibility to psychological helplessness and psychological hardiness to psychological helplessness through perceived social support is not significant. In order to reduce the psychological helplessness of infertile women, measures should be taken to improve and increase psychological hardiness, cognitive flexibility and perceived social support.
Keywords: psychological helplessness, cognitive flexibility, psychological hardiness, perceived social support.
[1] . Infertility
[2] . Psychological helplessness
[3] . Cognitive flexibility
[4] . Depression Anxiety Stress Scales-Short Form (DASS-21)
[5] . Lovibond & Lovibond
[6] . Beck Anxiety Inventory
[7] . Beck Depression Inventory
[8] . Cognitive Flexibility Inventory
[9] . Dennis & Vander wal
[10] . Multidimensional Scale of Perceived Social Support
[11] . Zimet, Dahlem, zimet, Farley
[12] . Clara, Cox, Enns, Murray & Torgrudc
[13] . Clarke, Kiropoulos
[14] Yu, Yu & Lin
[15] . Marshall, Brockman
[16] . Dursun, Alyagut, Yilmaz
[17] Kowalski & Schermer
[18] . Allison, Mnatsakanova, Mc Canlies, Fekedulegn, ., Hartley, Andrew & et al.
[19] . Lam, Linh, & Thuy
[20] . Khatiwada, Muzembo, Wada & Ikeda
[21] . Kavak & Kavak
[22] . Qi, Roslan & Zaremohhzabie
[23] . Anjum
[24] . Hou, Yin, Xu, Gao, Bin, Li & et al.
