قانون اساسی مشروطه و متمم آن: فرونهادگیِ «شهروندی» و «جمهوریت»
محورهای موضوعی : پژوهش سیاست نظریعطاءالله کریم زاده 1 , عباس منوچهری 2 , سهراب یزدانی 3
1 - دانشجوی دکتری اندیشه‌های سیاسی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران
2 - استاد علوم سياسي دانشگاه تربيت مدرس، ایران
3 - دانشیار بازنشسته گروه تاریخ، دانشگاه خوارزمی، ایران
کلید واژه: شهروندی, جمهوریت, مشروطه, قانون اساسی و متمم,
چکیده مقاله :
دورۀ مشروطه، مهم‌ترین دورۀ تاریخ معاصر ایران در ارتباط با مدرنیته محسوب می‌شود. در فضای مشروطه، دنیای غرب تنها در تحولات مادی و فناورانۀ آن نگریسته نمی‌شد، بلکه به ایده‌ها و اندیشه‌های مدرن در اشکال گوناگون فکری، سیاسی و اجتماعی آن توجه می‌شد. در این ارتباط، هرچند در متن قانون اساسی مشروطه و متمم آن از دو مفهوم «شهروندی» و «جمهوریت» استفاده نشده است، این به معنای فقدان فهمی از آنها نزد مشروطه‌خواهان نبود. با وجود این دو سنت تاریخیِ ایران یعنی «شرع» و «سلطنت» در جدال با مفاهیم جدید و دفاع از موجودیت خود بودند و در متن قانون اساسی مشروطه و متمم آن تلاش کردند که نفوذ و قدرت خود را با حقوقی کردن و به رسمیت بخشیدن قانونی آن حفظ کنند. به همین خاطر، آنچه به وقوع پیوست، این بود که ایده‌های «شهروندی» و «جمهوریت» که به معنی فرارَوی از رعیت‌بودگیِ مردم و قدرت یافتن آنها بود، در نتیجه تنش بین دو جریان فکری اصلی با ممانعت و تقلیل‌یافتگی مواجه شد و نه‌تنها در ساحت انضمامي نهادينه نشد، بلكه در ساحت نظري نيز رشد نيافت.
The Mashrooteh Constitution
and its Supplement: The Manifestation of “Citizenship” and “Republicanism”
Attaullah Karimzadeh*
Abbas Manouchehri**
Sohrab Yazdani***
The Constitutional (Mashrooteh) Period is considered the most important period in modern Iranian history concerning modernity. During this period, the Western world was not solely viewed in terms of its material and technological advancements but was also noted for its modern ideas and thoughts in various intellectual, political, and social forms. Although the concepts of "citizenship" and "republicanism" were not explicitly utilized in the text of the constitutional and its supplementary laws, this does not signify a lack of understanding of them among constitutionalists. Despite the historical traditions of "shari'a" and "monarchy" in Iran grappling with new concepts and defending their own existence, efforts were made within the constitutional and supplementary laws to preserve their influence and power by legalizing and institutionalizing them. Consequently, what transpired was the encounter of the ideas of "citizenship" and "republicanism," which meant emancipation from subjects' status and empowerment, leading to tension between the two main intellectual currents, resulting in resistance and diminishing reception. These concepts not only failed to institutionalize in the administrative realm but also did not develop substantially on a theoretical level.
Keywords: Citizenship, Republic, Mashroteh, Constitution, Supplement.
* Corresponding Author: Ph.D. Student of Political Thoughts, Tarbiat Modares University, Iran.
atakarimzadeh@yahoo.com
** Professor of Political Science, Tarbiat Modares University, Iran. Amanoocheri@yahoo.com
*** Retired Associate Professor, Department of History, Kharazmi University, Iran. yazdanis1948@gmail.com
آبادیان، حسین (1383) بحران مشروطیت در ایران، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
آدمیت، فریدون (1340) فکر آزادی و مقدمۀ نهضت مشروطیت، تهران، سخن.
آفاری، ژانت (1385) انقلاب مشروطۀ ایران 1906 -1911 (1285-1290)، ترجمۀ رضا رضایی، چاپ سوم، تهران، بیستون.
آلتوسر، لویی (1398) علم و ایدئولوژی، پژوهش و گزینش و برگردانِ مجید مددی، چاپ دوم، تهران، نیلوفر.
احمدی، بابک (1389) ساختار و تأویل متن: شالوده‌شکنی و هرمنوتیک، جلد دوم، چاپ دوازدهم، تهران، مرکز.
امیرارجمند، سعید (1382) «قانون اساسی»، در: احسان یارشاطر، انقلاب مشروطیت از سري مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، ترجمۀ پیمان متین، تهران، امیرکبیر.
اتحادیه (نظام مافی)، منصوره (1375) مجلس و انتخابات از مشروطه تا پایان قاجاریه، تهران، تاریخ ایران.
احتشام‌السلطنه (1367) خاطرات احتشام‌السلطنه، به کوشش و تحشیه سید محمدمهدی موسوی، چاپ دوم، تهران، زوّار.
امانت، عباس (1382) «زمینه‌های فکری انقلاب مشروطیت»، در: احسان یارشاطر، انقلاب مشروطیت از سري مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، ترجمۀ پیمان متین، تهران، امیرکبیر.
---------- (1400الف) تاریخ ایران مدرن، ترجمۀ م.
حافظ، بی‌جا، فراگرد.
---------- (1400ب) قبلۀ عالم، ترجمه حسن کامشاد، چاپ هشتم، تهران، کارنامه.
توکلی طرقی، محمد (1395) تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تورنتو، کتاب ایران‌نامه.
ریکور، پل (1387) «وجود و هرمنوتیک»، در فریدریش نیچه و دیگران، هرمنوتيك مدرن: گزینۀ جستارها، ترجمۀ بابک احمدی و دیگران، چاپ هفتم، تهران، مرکز.
------- (1397) تاریخ و هرمنوتیک، ترجمۀ مهدی فیضی، تهران، مرکز.
------- (1398) ایدئولوژی، اخلاق، سیاست، ترجمۀ مجید اخگر، چاپ دوم، تهران، چشمه.
سلطانی، سید ناصر (1399) «پیدایش مفهوم امر عمومی در مشروطیت»، مطالعات حقوقی، دوره دوازدهم، شماره اول، صص 175-201.
شجیعی، زهرا (1383) نخبگان سیاسی ایران، جلد اول، چاپ دوم، تهران، سخن.
طباطبایی، جواد (1399) ملت، دولت و حکومت قانون: جستار در بیان نصّ و سنّت، چاپ سوم، تهران، مینوی خرد.
فیرحی، داود (1399) مفهوم قانون در ایران معاصر: تحولات پیشامشروطه، تهران، نشرنی.
--------- (1400) دولت مدرن و بحران قانون: چالش قانون و شریعت در ایران معاصر، تهران، نشرنی.
کرمانی، ناظم‌الاسلام (1398) تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، جلد اول، چاپ هشتم، تهران، پیکان.
کسروی، احمد (1399) تاریخ مشروطه ایران، چاپ چهارم، تبریز، اختر.
ملک‌زاده، مهدی (1383) تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، جلد اول، تهران، سخن.
میرزاصالح، غلامحسین (1384) مذاکرات مجلس اول 1324- 1326: توسعۀ سیاسی ایران در ورطۀ سیاست بین‌الملل، تهران، مازیار.
نخستین قانون اساسی ایران مصوب 1285 [پس از صدور فرمان مشروطیت] به انضمام متمم قانون اساسی مصوب 1285 و فرمان مشروطیت (1395) تهران، چتر دانش.
Agamben, Giorgio (2009) what ia an Apparatus?, Translated by David Kishik and Stefan Pedatella, Stanford University press.
