بررسی رابطۀ آنومی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی با اقدام به خودکشی (مطالعۀ موردی: استان ایلام)
محورهای موضوعی : پژوهش مسائل اجتماعی ایرانولی بهرامی 1 , رستم منتی 2 , طاها عشایری 3
1 - استادیار گروه آموزش علوم اجتماعی، دانشگاه فرهنگیان
2 - استادیار گروه جامعهشناسی، مرکز تحقیقات آسیب‌های روانی- اجتماعی دانشگاه علوم پزشکی ایلام، ایلام، ایران
3 - استادیار گروه تاریخ و جامعهشناسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل
کلید واژه:
چکیده مقاله :
خودکشی، واقعیتی اجتماعی و مسئله مهم ایران و بهویژه استان ایلام در دهۀ اخیر است. استان ایلام، جامعه‌ای در حال گذار (از سنت به مدرنیته)، همراه با بی‌سازمانی اجتماعی است که آنومی چندگانه از شواهد تجربی آن است. هدف این پژوهش، بررسی رابطۀ آنومی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی با اقدام به خودکشی در استان ایلام است. روش پژوهش از نوع کمی- پیمایش و ابزار جمعآوری اطلاعات، پرسشنامۀ محققساخته و استاندارد (ترکیبی) است. جامعۀ آماری را شهروندان زن و مرد پانزده سال به بالای استان ایلام در سال ۱۴۰۰ تشکیل داده‌اند. حجم نمونه بر مبنای فرمول کوکران، ۵۱۵ نفر انتخاب شد و روش نمونه‌گیری نیز به صورت نمونه‌گیری خوشه‌ای تصادفی است. نتایج این پژهش نشان میدهد که بین آنومی اجتماعی (400/۰)، آنومی فرهنگی (۳۲۰/0)، آنومی اقتصادی (290/۰) و اقدام به خودکشی، رابطۀ معناداری وجود دارد. همچنین نتایج رگرسیون چندگانه نشان داد که آنومی اقتصادی با بتای 187/۰، آنومی فرهنگی با بتای 112/۰ و آنومی اجتماعی با بتای 102/۰ درصد از تغییرات، اقدام به خودکشی را تبیین کرده است و این سه شاخص در مجموع توانسته است 116/۰ درصد از وضعیت اقدام به خودکشی را پیش‌بینی کند.
Suicide has been a social reality and a significant issue in Iran, particularly in Ilam Province over the past three decades (Ghasemi, Havasbeygi, & Rezaei Nasab, 2022). Ilam Province represents a society in transition (from tradition to modernity), characterized by social disorganization, with anomie being one of its empirical manifestations. Anomie, or a state of normlessness, refers to a condition where traditional norms are weakened without being replaced by new ones (Durkheim, 2019). This loss of a sense of direction and increasing societal concerns heighten the tendency to commit suicide. In the transitional society of Ilam, the traditional social order has undergone fundamental changes in recent years, leading to a significant weakening of traditional norms. A review of regional data shows that the five-year average suicide rate (2016–2020) in Kermanshah Province (11.8 per 100,000 people) and Ilam Province (11.5 per 100,000 people) is among the highest in the country (Ayasseh, Ahmadi, Ghaffari Nasab, & Khosravi, 2021; Menati, Niazi, Toosang, & Kassani, 2020). According to a study conducted in 2017, the standardized incidence of suicide in Ilam Province is 20.8 per 100,000 people, which is considered very high. Since 1977, the expansion of semi-industrial developments has disrupted and transformed the livelihood and technological dimensions, consequently affecting the cultural and social structures in Ilam Province. These changes have accelerated issues such as unemployment, poverty, increased competition for jobs, uncertainty about the future, distrust, and confusion. Simultaneously, social and cultural events -both positive and negative- have emerged, suggesting that the rise in suicides in recent years in Ilam Province is attributable to the anomic conditions of society. Accordingly, the primary purpose of this study is to examine the relationship between anomie (social, cultural, and economic) and suicide attempts.
Keywords: Social anomie, Economic anomie, Cultural anomie, Suicide attempts, Ilam.
Research Method
This study employs a quantitative survey method, utilizing a researcher-made and standardized composite questionnaire for data collection. The statistical population comprises male and female citizens aged 15 years and older in Ilam Province in 2021. The sample size, determined using the Cochran formula, was 515 individuals, and the sampling method was multi-stage cluster sampling. Initially, based on the provincial map, counties were divided into two northern and southern strata (stratified sampling). Subsequently, using the cluster sampling method, three counties were randomly selected from the north (Ilam, Ivan, and Malekshahi) and two from the south (Darehshahr and Abdanan). Stratified sampling was then conducted to distinguish urban and rural areas within each county, and individuals were randomly selected from each stratum. The R-SBQ standard questionnaire for suicidal behaviors (suicide attempts), developed by Field, Diego, and Sanders (2001), was used to measure suicidal behavior in the present study. This instrument includes four subcategories: non-suicidal, dangerous suicidal thoughts, individuals with a suicide plan, and those who attempt suicide.
Findings
Descriptive findings show that, out of the total sample, 271 participants (52.9%) were male and 241 (47.1%) were female, with 3 individuals not responding. The age distribution was as follows: 15–25 years (192 or 37.6%), 25–35 years (139 or 27.2%), 35–45 years (91 or 17.8%), 45–55 years (48 or 9.4%), and over 55 years (41 or 8%). Regarding marital status, 255 participants (49.9%) were single, 249 (48.7%) were married, and 7 (1.4%) were widowed or divorced. Regarding educational attainment, 264 participants (51.7%) held university degrees and 12 (2.3%) were illiterate. The average social anomie score was 24.38, with a standard deviation of 4.97, ranging from 14 to 36. The average economic anomie score was 14.12, with a standard deviation 5.07, ranging from 5 to 25. The average cultural anomie score was 11.01, with a standard deviation of 4.63, ranging from 6 to 26. The average suicide attempt score was 70.42, with a standard deviation of 23.24, ranging from 31 to 155. Inferential findings reveal significant relationships between social anomie and suicide attempts (Pearson correlation: 0.400, p=0.001), cultural anomie and suicide attempts (Pearson correlation: 0.320, p=0.000), and economic anomie and suicide attempts (Pearson correlation: 0.290, p=0.000). Multiple regression results demonstrate that economic anomie (β=0.187), cultural anomie (β=0.112), and social anomie (β=0.102) collectively explain 11.6% of the variance in suicide attempts.
Conclusion
The results demonstrate a significant relationship between economic anomie and suicide attempts. Ilam Province, with a population of 580,000, is one of the least populated provinces in the country; however, its unemployment rate is relatively high. Unemployment in Ilam Province, along with an unfavorable business environment, job insecurity, lack of appropriate production conditions, abrupt economic changes, and unstable economic circumstances (such as inflation and unpredictability), has led individuals to withdraw from social institutions. These conditions of economic anomie result in diminished social participation and increased individualism, as collective job networks are unstable and collective participation becomes impossible. In conditions of economic anomie, suicide is not merely a result of economic hardships; rather, the semantic and psychological dimensions contribute to individuals losing their coherence and interaction with the world, thereby reducing their participation and effectiveness over time. A significant relationship between social anomie and suicide attempts was also observed, with social anomie explaining 10.2% of the variance in suicide attempts. Social anomie reflects unfavorable social capital conditions, including declining trust, cohesion, participation, support, and social belonging. The average social capital score in Ilam Province was 2.81 (on a scale of 1 to 5), slightly below average. Declining social capital and increasing distrust have contributed to reduced social support and a rise in suicide attempts. Cultural anomie is also significantly associated with suicide attempts (explanatory coefficient: 0.112). The severity of cultural anomie increases the likelihood of suicide attempts. Cultural anomie in Ilam can be attributed to the tribal nature of the society, where tribal behavior fosters cooperation within one’s group but hostility toward others. This conflict between tradition (tribal behavior) and legal/civil institutions leads to distrust, elite migration, and the inefficiency of institutional systems. The promotion of cultural anomie exacerbates lying, flattery, and individualism while reducing adherence to moral obligations, religion, and ethical conduct. This chaotic cultural state heightens the propensity for suicide as culture fails to guide behaviors, needs, and desires. This study aimed to examine the relationship between anomie (social, economic, and cultural) and suicide attempts in Ilam Province. As in any scientific research, factors such as sampling limitations and reliance on self-reporting tools can affect the validity of findings, and this study is no exception. One of the most significant limitations is the restricted geographic scope of the research, which focused solely on Ilam Province. Therefore, the results of the study may not be fully generalizable to other provinces or populations. Additionally, the study only included individuals aged 15 and older, leaving out specific groups such as adolescents or the elderly, who may have different experiences with social and economic crises. Another limitation of this study is the dependence on self-reporting instruments. In this research, suicidal behaviors were measured using standardized questionnaires, requiring participants to honestly report their experiences and thoughts. This process might be influenced by social taboos and cultural pressures surrounding suicide, leading to distorted reports. Given the sensitivity of the suicide topic, some respondents may not have been able to fully express their feelings and experiences, which could impact the accuracy of the results. Moreover, this study was conducted in 2021, and the impact of recent economic and social crises, such as the COVID-19 pandemic, on individuals' mental health may influence the findings. Therefore, the results of this study should be considered in the context of its temporal and geographic setting. To extend the findings and improve the accuracy of results in future research, it is recommended that the geographic scope of the study be expanded to include other provinces and cities in Iran. This would help identify differences and similarities in the relationship between anomie and suicide in various communities, providing more accurate data for policymakers and decision-makers. Additionally, future research could focus on specific age groups, such as adolescents, young adults, and the elderly, to better understand how anomie impacts these groups differently. Each of these groups may be differently affected by social, economic, and cultural changes. Another suggestion is to employ a mixed-methods approach (qualitative and quantitative) in future studies. This combination could assist researchers in measuring not only the quantitative indices of anomie and suicide but also the qualitative aspects, such as personal experiences and emotional responses to social and economic pressures. Furthermore, future studies could investigate other factors influencing suicide, such as mental health, social networks, family experiences, and other individual and social variables. This study's findings offer insights that could be valuable for developing policies and operational programs aimed at reducing suicide rates and addressing social anomie. To mitigate the effects of economic anomie, it is recommended that government authorities and related organizations prioritize support programs, such as creating sustainable employment, increasing access to healthcare and psychological services, and providing financial support to families affected by economic crises. These measures could help reduce feelings of purposelessness and social isolation in individuals, thus preventing the exacerbation of economic problems. Furthermore, given the significant relationship between declining social capital and increased suicide attempts, it is recommended that programs be designed to strengthen social trust, cooperation, and participation in social activities. Such programs could enhance social bonds, trust, and mutual support in the community, thereby alleviating the negative effects of social anomie. On the other hand, strengthening cultural identity and promoting moral and social values at the community level can help reduce cultural anomie and, in turn, lower suicide attempts. This could be achieved by raising public awareness and promoting a spirit of cooperation and social solidarity through the media and educational institutions.
Reference
Ayasseh, A., Ahmadi, H., Ghaffari Nasab, I., & Khosravi, R. (2021) Constructing an Underlying Model for the Experience of Reaching Suicide among Suicidal Women in Kermanshah. Gender and Family Studies, 8(2), 111-148.
Durkheim, Emile (2019) Anomie, Key Ideas in Sociology, 22-26.
Field, T., Diego, M., & Sanders, C. E. (2001). Adolescent suicidal ideation. Adolescence, 36(142), 241-241.
Ghasemi, Y., Havasbeygi, F., & Rezaei Nasab, Z. (2022) Semantic reconstruction of suicide from the perspective of women in Ilam province (an eco-friendly narrative). Sociological Review, 28(2), 211-244.
Menati, R., Niazi, M., Toosang, M. A., & Kassani, A. (2020) Assessment of some social factors related to suicidal behaviors in Ilam, Iran, in 2018. Journal of Ilam University of Medical Sciences, 28(1), 89-99.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره نهم، پاییز 1402: 93-65
تاريخ دريافت: 18/05/1402
تاريخ پذيرش: 09/08/1403
نوع مقاله: پژوهشی
بررسی رابطۀ آنومی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی
با اقدام به خودکشی (مطالعۀ موردی: استان ایلام)
ولی بهرامی1
رستم منتی2
طاها عشایری3
چکیده
خودکشی، واقعیتی اجتماعی و مسئله مهم ایران و بهویژه استان ایلام در دهۀ اخیر است. استان ایلام، جامعه‌ای در حال گذار (از سنت به مدرنیته)، همراه با بی‌سازمانی اجتماعی است که آنومی چندگانه از شواهد تجربی آن است. هدف این پژوهش، بررسی رابطۀ آنومی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی با اقدام به خودکشی در استان ایلام است. روش پژوهش از نوع کمی- پیمایش و ابزار جمعآوری اطلاعات، پرسشنامۀ محققساخته و استاندارد (ترکیبی) است. جامعۀ آماری را شهروندان زن و مرد پانزده سال به بالای استان ایلام در سال ۱۴۰۰ تشکیل داده‌اند. حجم نمونه بر مبنای فرمول کوکران، ۵۱۵ نفر انتخاب شد و روش نمونه‌گیری نیز به صورت نمونه‌گیری خوشه‌ای تصادفی است. نتایج این پژهش نشان میدهد که بین آنومی اجتماعی (400/۰)، آنومی فرهنگی (۳۲۰/0)، آنومی اقتصادی (290/۰) و اقدام به خودکشی، رابطۀ معناداری وجود دارد. همچنین نتایج رگرسیون چندگانه نشان داد که آنومی اقتصادی با بتای 187/۰، آنومی فرهنگی با بتای 112/۰ و آنومی اجتماعی با بتای 102/۰ درصد از تغییرات، اقدام به خودکشی را تبیین کرده است و این سه شاخص در مجموع توانسته است 116/۰ درصد از وضعیت اقدام به خودکشی را پیش‌بینی کند.
واژه‌های کلیدی: آنومی اجتماعی، آنومی اقتصادی، آنومی فرهنگی، اقدام به خودکشی و ایلام.
مقدمه و بیان مسئله
«آنومی»، تحولات مفهومی مختلفی را سپری کرده است. در زبان یونانی، «نوموس» به معنای قانون و آنومی به معنای بی‌قانونی است. معنای لغوی آنومی، فقدان قانون و فقدان هنجار است. واژۀ «سینومی»، واژه مقابل آنومی به معنای جامعۀ آگاه و منسجم با شبکه‌های قدرتمند و سرمایۀ غنی اجتماعی است و یا به تعبیری جامعه فاقد شرایط آنومیک است. آنومی، وضعیتی اجتماعی با ویژگی از هم پاشیدگی معیارهای حاکم بر روابط و تعاملات اجتماعی (فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی) است. در سال ۱۸۹۳، دورکیم برای نخستینبار از واژه آنومی استفاده نموده (عباسزاده و دیگران، 1399: 149)، در سال ۱۸۹۷، تأثیر آن بر مهار اخلاقیات را تحلیل کرد. به اعتقاد وی، با فقدان التزام اجتماعی به قوانین، هنجارها و قواعد، افراد احساس میکنند که راهنمای روشنی در جامعه ندارند و با وضعیت از هم گسیختگی و بی‌سازمانی روبه‌رو هستند (شیانی و محمدی، 1386: 15).
آنومی اصطلاح دورکیم، برای اشاره به فقدان هدایت محسوس در یک جامعه است؛ زمانی که کنترل اجتماعی رفتار فردی در آن غیر مؤثر واقع شده است (ر.ک: عشایری و نامیان، ۱۳۹۹). دورکیم، بنیانگذار اصطلاح آنومی در مطالعات جامعهشناسی و ارتباط آن با مسائل اجتماعی (خودکشی) است. آنومی به معنای فقدان هنجار، قاعده و قانون است که در نتیجه تغییرات اجتماعی شتابان رخ میدهد. این تحول هنگام انتقال جامعه از جهان سنتی به مدرن، زمینه بی‌سازمانی اجتماعی و مسائل اجتماعی را دامن زده است. کاهش ارزش جمعی، فردگرایی، کاهش استقلال نظام خانواده، رشد محرومیت‌ها و کاهش الگوی اخلاق جمعی، ریشه‌های اصلی مسائل اجتماعی‌اند (ربانی و دیگران، 1386: 42). به تعبیری در این تحولات، با کمرنگ شدن نشاط و شادکامی جمعی، انسان‌ها از ناامنی، بی‌هنجاری، تنهایی و انزوای اجتماعی، دست به خودکشی می‌زنند (ر.ک: Glatzer, 2000).
آنومی یا بی‌هنجاری، وضعیتی است که هنجارهای سنتی بی‌آنکه با هنجارهای جدید جایگزین گردند، تضعیف می‌شوند. در این وضعیت، با از دست دادن حس جهت‌یابی و نگرانی در جامعه، تمایل به کنش خودکشی افزایش می‌یابد (Giddens, 2012: 159). نظم اجتماعی و ثبات، اساس تداوم هر جامعۀ مبتنی بر رعایت قواعد اجتماعی است. با آشفتگی در نظم و قواعد، ناهنجاری افزایش می‌یابد (فیروزجائیان و هاشمی، 1395: 1). از نگاه فروید، خودکشی مبین آرزوی سرکوب‌شده برای کشتن یک فرد محبوب از دست رفته و نوعی عمل انتقام‌جویانه است. خودکشی در اصطلاح، عملی ارادی و با قصد قبلی برای پایان دادن به حیات خویشتن است (ساروخانی، 1391: 836). از نظر سالیوان4، خودکشی یعنی ناتوانی فرد برای رفع تعارضات بین فردی و از نظر ژان بشلر، خودکشی به معنای هرگونه رفتاری است که می‌کوشد از طریق پایان دادن به زندگی خود، راه‌حلی برای مشکل زندگی بیابد (مردیها، 1401: 263).
ادوین اشنایدین، خودکشی را عمل آگاهانه نابودسازی به دست خود میداند که در بهترین مفهوم، آن را می‌توان یک ناراحتی چندبعدی در انسان نیازمند دانست که برای مسئله مشخص، خودکشی را بهترین راه میداند (ر.ک: Hawton et al, 2001). بنابراین خودکشی راهی برای رهایی از معضل یا بحرانی است که ناگزیر شخص را شدیداً رنج میدهد (ر.ک: Field et al, 2001). نظریۀ فشار، خودکشی را پدیده مرتبط با ساختار اجتماعی میداند. دست نیافتن به اهداف و فشار انگیزه‌های منفی، منجر به خودکشی میشود (ر.ک: چلبی، ۱۳۹۳؛ Siegel & Ziembo-Vogl , 2010). آنومی حاصل جامعه در حال گذار ایلام است (ر.ک: معیدفر، ۱۳۸۵؛ عباسزاده و دیگران، ۱۳۹۹؛ Wait & Hinss, 2012؛ Giddens & Baird, 2007).
در جامعه در حال گذار ایلام، نظم اجتماعي سنتي در سال‌هاي اخير دستخوش تغييرات اساسي شده است و هنجارهاي سنتي، استحکام و نيرومندي خود را تاحدود زیادی از دست داده است كه نمودهايی از آن را در تضعيف اشکال سنتي سرمایۀ اجتماعي می‌توان دید. براي مثال در پژوهشي كه در شوراي فرهنگ عمومي كشور دربارۀ شاخص‌هاي فرهنگ عمومي انجام شده است، ۱۵ درصد از پاسخگويان ايلامي اظهار داشته‌اند كه بين بستگان درجه يک آنها، فردي وجود دارد كه با او قطع رابطه كرده است. از اين نظر استان ايلام، رتبه اول را در كل كشور داشته است (ر.ک: شورای فرهنگ عمومی کشور، ۱۳۹۲). در طرح سنجش سرمایۀ اجتماعی کشور، میانگین میزان سرمایه اجتماعی استان ایلام 81/۲ با دامنه بین ۱ تا ۵ بوده است که اندکی پایینتر از سطح متوسط قرار دارد (ر.ک: شورای اجتماعی کشور، ۱۳۹۴). همچنین وضعیت شادکامی در استان ایلام مطلوب نبوده، رابطۀ مستقیم و معکوسی بین وضعیت شادکامی و میزان بالای اقدام به خودکشی در استان ایلام دیده میشود (مرادی و هزارجریبی، ۱۳۹۸: ۶۶).
طبق آمار نیروی انتظامی در فاصله سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹، هر سال به طور متوسط ۴,۱۸۳ نفر در ایران به دلیل خودکشی، جا‌نشان را از دست داده‌اند. با این حساب، نرخ مرگومیر ناشی از خودکشی، ۱/۵ مورد به ازای هر صدهزار نفر جمعیت است. اما این آمار به طور یکسان توزیع نشده است. بررسی و تحلیل داده‌های منطقه‌ای نشان میدهد که نرخ خودکشی در استانهای غربی کشور، اختلاف بیشتری با مناطق مرکزی، شمال و جنوب و شرق ایران دارد. به طور مشخص میانگین پنج سال نرخ خودکشی (۱۳۹۵-۱۳۹۹) در استان کرمانشاه (۸/۱۱ به ازای ۱۰۰ هزار نفر) و استان ایلام (۵/۱۱ به ازای ۱۰۰ هزار نفر)، بالاترین آمار خودکشی را به نسبت جمعیت دارد (ر.ک: پایگاه داده باز ایران، ۱۴۰۲).
بر اسـاس مطالعۀ انجامشـده در سـال ۲۰۱۷، بروز استانداردشـده خودکشـی در اسـتان ایلام، 20/۸ در صدهـزار نفـر است کـه میزان بسـیار بالایی محسـوب می‌شـود (منتی و دیگران، 1399: 90). بر اساس آخرین آمارهای استان، میزان اقدام به خودکشی زنان به ازای هر صدهزار نفر، ۱۳۲ مورد بوده است (معاونت اجتماعی- فرهنگی ایلام، ۱۳۹۹؛ به نقل از قاسمی و دیگران، 1400: 213). طبق تحقیقات، خودکشی در ایلام ناشی از فرهنگ ايـدئولوژيك و پدرسالار حاکم (ر.ک: فلاحی، ۱۳۸۹)، جامعۀ سنتی و جایگاه زن در آن، تضاد سرمایۀ اجتماعی سنتی و مدرن، شیوه تربیت (ر.ک: موسی‌نژاد، ۱۳۸۹)، فرهنگ طلاق و گسیختگی خانوادگی (ر.ک: قادرزاده و پیری، ۱۳۹۳)، خشونت و همسرآزاری، فقر مالی و محرومیت (ر.ک: رضایینسب و دیگران، ۱۳۹۶)، فشار هنجاری و ساختاری (ر.ک: قادرزاده و پیری، ۱۳۹۳)، شکاف اقتصادی- اجتماعی و تأمین نشدن امنیت اقتصادی (ر.ک: منتی و دیگران، ۱۳۹۹) است.
بخارایی و میرزایی (۲۰۱۵) در فراتحلیل تأثیر عوامل جامعه‌شناختی بر خودکشی و اقدام به خودکشی نشان دادند که میانگین اندازۀ اثر آنومی اجتماعی، 27/۰، آنومی اقتصادی، 33/۰ و آنومی سیاسی، 24/۰ است. در استان ایلام، با گسترش تحولات شبه‌صنعتی که از سال‌های۱۳۵۰ به بعد اتفاق افتاد، ابعاد معیشتی، فناورانه و به تبع آن، شکل‌بندی‌های فرهنگی و اجتماعی شکاف برداشت و در معرض دگرگونی قرار گرفت. این دگرگونی‌ها در جامعه ایلام به تدریج اتفاق نیفتاده و شتاب روزافزونی داشته است و مسائل مختلفی از قبیل بیکاری، فقر، افزایش رقابت برای پیدا کردن شغل، تردید درباره آینده و بلاتکلیفی، بی‌اعتمادی و سردرگمی نیز به وجود آمده است. آنومی به عنوان مشکل اجتماعی نیز برخاسته از شرایطی است که بخشی از آن به دگرگونی‌های شتابان و بخشی دیگر به نابسامانی‌های موجود در جامعه مربوط است (شیانی و محمدی، 1386: 12).
همزمان با این تحولات در ساختار جامعه، رویدادهای اجتماعی و فرهنگی -هم خوشایند و هم ناخوشایند- یکی پس از دیگری، چهره خود را نمایان ساخته و به نظر می‌رسد که افزایش خودکشی‌ها طی سال‌های اخیر در استان ایلام، ناشی از شرایط آنومیک جامعه است. بر این اساس هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی رابطۀ آنومی (اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی) و اقدام به خودکشی است.
پیشینه داخلی و خارجی
علیوردی‌نیا و همکاران (۱۳۹۰) در پژوهشی به تحلیل جامعه‌شناختی گرایش دانشجویان به خودکشی پرداختهاند. هدف اصلي تحقيق حاضر، بررسي جامعه‌شناختي ميزان گرايش دانشجويان دانشگاه رازي كرمانشاه به خودكشي بوده است. براي نيل به اين منظور، از روش تحقيق پيمايشي و ابزار پرسشنامه براي جمع‌آوري اطلاعات بهره گرفته شد. جامعۀ آماري تحقيق حاضر را كليۀ دانشجويان مشغول به تحصيل در دانشگاه رازي كرمانشاه در سال تحصيلي ۱۳۸۶-1387 تشكيل داده‌اند كه در مجموع ۳۸۰ نفر از آنها به روش نمونه‌گيري تصادفي طبقه‌اي چندمرحله‌اي متناسب انتخاب شده‌اند. بر این اساس پنج متغیر حمایت اجتماعی، نظارت اجتماعی خانواده، رفتار انحرافی، تقدیرگرایی و آنومی به طور همزمان 78/۰ با گرایش به خودکشی ارتباط و همبستگی دارند. ضریب تعیین (۲R) معادل 36/0 است؛ یعنی ۳۶ درصد از تغییرات گرایش به خودکشی از طریق متغیرهای پنج‌گانۀ یادشده توضیح داده میشود و ۶۴
درصد باقیمانده متعلق به عوامل دیگری است.
قادرزاده و پیری (۱۳۹۳) به مطالعۀ پدیدارشناختی اقدام به خودکشی در شهر آبدانان ایلام پرداختهاند. روششناسی پژوهش کیفی بوده، از پدیدار‌شناسی اگزیستانسیالیستی برای انجام عملیات میدانی تحقیق و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش کلایزی استفاده شده است. یافتههای به‌دستآمده از تجربۀ زیستۀ اقدام‌کنندگان به خودکشی، نشان از درک خودکشی به‌مثابه تسهیل‌گری، سنت‌گریزی و واقعیت‌گریزی دارد. به همین دلیل، احساس و درک متفاوتی نسبت به این اقدام در افراد مورد بررسی شکل گرفته است که دامنۀ آن از پذیرش تا طرد خودکشی در نوسان است. تجربه و درک شرکت‌کنندگان از جهان پدیداری، بر ناامیدی و تداوم سختی‌ها دلالت دارد. این اقدام، پیامدها و آثار متفاوتی بر بدن زیستمند آنها برجای گذاشته است که ذیل دو مضمون کلی «شکنندگی بدن جسمانی» و «انزوای بدن پدیداری» قابل دسته‌بندی است. برساخته‌های معنایی حکایت از آن دارد که اقدام‌کنندگان به خودکشی در حال تجربۀ زیستجهان پیچیده، ناامن و دشواری هستند.
رضایینسب و همکاران (۱۳۹۶) به مطالعۀ توصیفی از اقدام به خودسوزی زنان شهر ایلام پرداختهاند. این تحقیق، پرونده‌های زنانی را که در شهر ایلام اقدام به خودسوزی کرده بودند، در مدت پنج سال بررسی کرده است. شایع‌ترین و مهمترین عامل خودکشی در بین زنان ایلامی با ۳۸ درصد، نامعلوم گزارش شده است؛ مسئله بیماری روحی و روانی و افسردگی با 2/۳۰ درصد در رتبه دوم و اختلافات خانوادگی و بهویژه اختلاف با همسر با 1/۱۷ در رتبه بعد قرار دارد. نتایج نشان داد که افسردگي از مهمترين رفتارهاي منجر به خودكشي است كه آن را مي‌توان پيامد مقوله‌هايي از جمله خشونت و آزار همسر و اطرافيان، فقر مالي، تنگ‌دستي و محروميت دانست. به نظر مي‌رسد که گسترش حمايت‌هاي اجتماعي و جامع در برابر خشونت‌هاي خانوادگي عليه زنان، آموزش روش‌هاي کنترل خشم و عصبانيت و كاهش استرس، اطﻼع‌رساني در زمینه مراكز حمايتي مي‌تواند به عنوان راهكارهايي برای كاهش خودسوزي ارائه شود.
زارع شاه‌آبادی و همکاران (۱۳۹۶) در پژوهشی به «اقدام خودکشی در بین زنان آبدانان: انگیزه‌ها و شرایط» پرداختهاند. پژوهش حاضر به روش كيفي و مصاحبة عميق در ميـان زنان شهرستان آبدانان انجام شده است. در پژوهش حاضر، ۲۳ نفـر از زنـاني كـه بـه خودكشـي اقـدام كـرده‌انـد، مشاركت داشته‌اند كه از نظر سني، تحصيلات، پایگاه اجتماعی- اقتصادي و تأهـل متفـاوت بودنـد. بـراي انتخـاب نمونه‌ها از روش نمونه‌گيري هدفمند و براي گردآوري داده‌ها از مصاحبه نيمهسـاختاريافتـه اسـتفاده شـد. داده‌هـا با كدگذاري نظري، تجزيه و تحليل شد. بر اساس يافته‌ها، زنان مشاركت‌كننده، اقدام به خودكشي را «راهي براي ابراز و رسيدن به خواسته‌ها» ادراك مي‌كنند كه در راستاي آن سعي دارند تا به رفتارهاي سلطه‌طلبانـه، محدوديت‌ها، تهمت‌ها و بدبيني‌ها واكنش نشان دهند و آن را مديريت كننـد. در پايـان، بهبـود نقـش حمـايتي، بهویژه از جانب خانواده و همسر و روابط تعامل‌محور در جلوگيري از خودكشي به عنوان راهكاري بسيار مهـم پيشنهاد مي‌شود.
منتی و همکاران (۱۳۹9) در پژوهشی به بررسی برخی عوامل اجتماعی مرتبط با رفتار خودکشی در استان ایلام پرداختهاند. این مطالعه از نوع توصیفی- تحلیلی (مقطعی) بوده، ابزار جمعآوری داده‌ها، پرسشنامه می‌باشد. مطابق نتایج پژوهش، وضــعیت معیارهای اجتماعی- اقتصــادی در نمونه‌های مورد بررسی در مطالعه، منجر به کاهش سرمایۀ اجتماعی و حمایت اجتماعی شده است که این امر باعث افزایش رفتارهای خودکشی شده است. بنابراین هرگونه برنامه‌ریزی و حرکتی برای کاهش شکاف‌های اقتصادی- اجتماعی و همچنین تأمین امنیت اقتصادی در جامعه مورد بررسی می‌تواند باعث بهبود سایر تعیین‌کننده‌های مرتبط با رفتار خودکشی شود.
قاسمی و همکاران (۱۴۰۰) در پژوهشی به بازسازی معنایی خودکشی از منظر زنان استان ایلام پرداختهاند. پارادایم برساختی و تفسیری، رویکرد کیفی و استراتژی از نوع گراندد تئوری با تاکتیک تحلیل محتوای پنهان است. میدان مورد مطالعه شامل تمامی زنانی است که از گذشته تاکنون، در قلمرو استان ایلام، اقدام به خودکشی کرده‌اند. از نمونه‌گیری هدفمند برای گزینش افراد مورد مطالعه و از نمونه‌گیری نظری، برای تشخیص تعداد افراد یعنی محل داده‌های مورد نیاز و یافتن مسیر استفاده شده است. تعداد نمونه تا مرحله اشباع نظری برابر با ۶۱ نفر برآورد شد. مقولۀ هسته‌ای با عنوان «تجربۀ مدرنیته بی‌قواره» نامگذاری شد. بر مبنای این نظریه، مدرنیته بی‌قواره، زیستجهان پیشین جامعۀ ایلام را دچار آشفتگی نمود و با ورود شتابان خود به آن، بسترهای انشقاق اجتماعی و فرهنگی را فراهم نموده و منشأ آسیب‌ها و کجروی‌های اجتماعی شد که پدیدۀ خودکشی زنان، یکی از مصادیق آن است.
هودویتز و فری5 (۲۰۱۶)، مطالعه‌ای با عنوان «خودکشی آنومیک: تحلیل دورکیمی از بی‌هنجاری اروپایی» انجام داده‌اند. به عقیده دورکیم (۱۸۹۷)، دوره‌های تغییرات اقتصادی، اجتماعی یا سیاسی منجر به حالت آنومی یا بی‌هنجاری میشود. دوره‌های آنومیک منجر به بی‌نظمی در امیال افراد و رنج آنها میشود. دورکیم، این فرضیه را مطرح کرد که جوامع و گروه‌ها در شرایط آنومیک، افزایش نرخ خودکشی را تجربه میکنند. از اینرو این پژوهش به بررسی دو آزمون از نظریۀ آنومی دورکیم (۱۸۹۷) -یک تحلیل کل رفتاری و یک تحلیل نگرشی در سطح فردی- در پس‌زمینه سقوط اقتصادی سال ۲۰۰۸ پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان داد که در بررسی رابطه میان بیکاری و خودکشی در اتحادیه اروپا بین سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ همسو با نتایج نظریه دورکیم است. نرخ خودکشی پس از بحران اقتصادی افزایش یافته است و با از سرگیری ثبات اقتصادی در سال ۲۰۱۰ فقط برای مردان، نرخ خودکشی کاهش یافته است. همچنین تحلیل نگرش در سطح فردی نشان داد که پدیدۀ طلاق در افزایش خودکشی آنومیک و ازدواج در کاهش خودکشی آنومیک نقش دارد. بنابراین در حالی که ازدواج تنظیم‌کننده امیال مردان است، طلاق نشان‌دهنده مقررات‌زدایی از امیال در بین زنان و مردان است. از اینرو طلاق با افزایش حالت آنومیک می‌تواند در افزایش خودکشی انومیک نقش داشته باشد.
آبنوز6 (۲۰۲۳) در پژوهشی به مطالعه آنومی اقتصادی و خودکشی در طول دوران جنگ پرداخته است. این مطالعه شامل بررسی‌هایی در کشور ترکیه است که تحت تأثیر عوامل اقتصادی ناشی از جنگ در سال‌های ۱۹۷۵ تا ۲۰۱۹ رخ داده است. در این زمینه، تأثیر عوامل بیکاری، تورم، تولید ناخالص داخلی و بحران‌های اقتصادی بر نرخ خودکشی با روش سری زمانی تحلیل میشود. تجزیه و تحلیل یافته‌ها نشان داد که خودکشی، رابطۀ مثبت و معناداری با بحران‌های اقتصادی ۱۹۹۴ و ۲۰۰۱ در زمان جنگ در ترکیه دارد. همچنین خودکشی، رابطۀ مثبت و معناداری با تولید ناخالص داخلی دارد.
بررسی پژوهش‌های انجامشده در حوزۀ خودکشی در استان ایلام نشان میدهد که اکثر این پژوهش‌ها به خودکشی زنان پرداختهاند و خودکشی در میان مردان مغفول مانده است. همچنین به جز دو پژوهش -که ایار و رضایینسب با رویکرد کیفی انجام داده‌اند- سایر پژوهش‌ها از پارادایم اثبات‌گرایی بهره برده‌اند. بیشتر این مطالعات به توصیف خودکشی‌ها و خودکشی‌نگاری اقدام کرده‌اند و کمتر به سطح تبیین اقدام نموده‌اند. همچنین تبیین تعدادی از آنها، روانشناختی است و جنبۀ جامعه‌شناختی درباره اقدام به خودکشی مغفول مانده است. تعدادی از این مطالعات به متغیر/ مفهوم آنومی اشاره کرده‌اند، ولی رابطۀ انواع آنومی (اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) با خودکشی یا نقش آنومی در ارتباط با اقدام به خودکشی را به صورت دقیق تبیین و مشخص نکرده‌اند. از اینرو این پژوهش به دنبال بررسی رابطۀ آنومی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی با اقدام به خودکشی در میان زنان و مردان استان ایلام است.
مبانی و رویکردهای نظری
خودکشی
اولینبار دی فانتن7، اصطلاح «خودکشی» را در مطالعات خود به کار گرفت. این مفهوم در اجتماع فرانسوی سال ۱۷۶۲ در آکادمی علوم فرانسه مطرح شد (صادقی، 1396: 32). نگاه دی فانتن به خودکشی، بیشتر رویکرد فلسفی داشت. در سال ۱۸۷۹، دورکیم با انتشار کتاب «خودکشی»، این پدیده را از نظر علمی و دانشگاهی واکاوی نمود (ر.ک: Aron, 2012). وی در باب خودکشی از امر روانشناختی به امر جامعه‌شناختی رسید و ضمن رد کردن نظریه‌های روانشناختی و زیست‌شناختی به نظریه‌های جامعهشناسی خودکشی اعتبار داد (Stones, 2021: 83).
دورکـیم، میـزان و الگـوی خودکشی را متأثر از میزان همبستگی اجتماعی می‌دانست. بر اساس نظر او، میزان خودکشـی به دو عامل بستگی دارد. نخستین عامل، میزان انسـجام فـرد در جامعـه8 است؛ زمانی که انسجام شدیدی میان فـرد و جامعـه وجـود داشـته باشـد، خودکشی دگرخواهانه افزایش می‌یابد و زمـانی کـه ایـن انسـجام کـاهش یابـد، خودکشـی خودخواهانه رخ میدهد. دومین عامل، میزان نظم اجتمـاعی9 است. زمانی که ویژگی‌های جامعه به صور متفاوتی تغییر کند که سـبب اخـتلال در هنجارهـا و ارزش‌ها شود، خودکشی بی‌هنجاری رخ میدهد؛ لیکن زمانی کـه انتظـام شـدیدی بـر فـرد حـاکم باشـد، خودکشـی قهـری رخ مـی‌دهـد (آیسه و دیگران، 1399: 116).
بعد از دورکیم، گیبس10 (۱۹۷۶)، خودکشی را با دو مفهوم انسجام پایگاهی و منزلتی واکاوی کرد. مارشال (۱۹۸۱)، با مفهوم بی‌سازمانی اقتصادی، مطالعات خود درباره خودکشی را تاحدی توسعه داد که با نتایج تجربی دورکیم (۲۰۰۵)، همخوانی داشت (Taylor, 1982: 23). در سال ۱۹۱۰، مطالعات روانشناختی با حضور فروید از زاویه روانی، عصبی و انگیزشی به مسئله خودکشی پرداختند. هالبواکس11 (۱۹۷۸) با تأسی از دورکیم، خودکشی را وارد دورۀ جدیدی کرد (Stevens & Griffin, 2001: 23). در سال ۱۹۹۶، خودکشی با کمک سازمان جهانی بهداشت، در برنامه سلامت اجتماعی قرار گرفت. در سال ۱۹۳۸، منینگر به عناصر خودکشی شامل میل به کشتن (امیال خشونت‌آمیز)، میل به کشته شدن (احساس بی‌ارزش بودن) و تمایل به مردن (احساس ناامیدی و یأس)، اشاره نموده، در تعریف خودکشی، تغییراتی ایجاد کرد (Hulmes & Hulmes, 2012: 12).
آنومی
Anomy انگلیسی از کلمه یونانی Anomos به معنی بی‌قانونی سرچشمه می‌گیرد(هارتمن، ۱۹۶۹). این کلمه، ترکیب پیشوند A- به معنی «بدون» و Nomos به معنی «قانون» است (De Lara & Zoghbi, 2007: 465) که در میان یونانیان باستان و در ادبیات کتاب مقدس یافت میشود (Mestrovic, 1988: 543). افلاطون، آنومی را با بی‌عدالتی، بی‌خدایی، بی‌تقوایی و گناه، کممنفعتی، وحشت و خشونت، ظلم و ستم، هرجومرج و بی‌نظمی یکسان دانسته و تأکید دارد که آنومی، تهدیدی جدی برای جامعه بشری است (Orrù, 1985: 23). در حالی که بسیاری از جامعه‌شناسان از آنومی به عنوان علت مشکلات اجتماعی معاصر ابراز تأسف کرده‌اند. گوئی‌یو، آنومی را شرط لازم برای پیشرفت از جزم به شک و از دین به علم دانسته است. استفادۀ مثبت گوئی‌یو از اصطلاح آنومی، از بسیاری جهات مشابه استفاده ماکس وبر از اصطلاح بیگانگی در جامعهشناسی دین است (Barash, 1963: 120). برای نخستینبار، اصطلاح آنومی را دورکیم (۲۰۰۳) وارد جامعهشناسی کرد. وی بنیانگذار آنومی و مرتن، توسعه‌دهندۀ آنومی در جامعهشناسی است (نایبی و دیگران، 1396: 9).
گونه‌های آنومی
از نظر دورکیم، آنـومی تـنها منحصر به نقش‌های اقتصادی، صنعتی و تـجارت نـیست و کـل جامعه را در بر گرفته (رجبزاده و کوثری، 1381: 36) و به عبارتی کاهش اعمال نفوذ هنجارهای اجتماعی بر کنش‌های فردی بیانگر ظهور آنومی اجتماعی در جامعه است (کوهی و فریادی، 1397: 3). عوامل مؤثر بر آنومی نشان میدهد که آنومی پیش از اینکه مفهومی جامعه‌شناختی باشد، مفهومی اقتصادی و فرهنگی بوده است. محیط سیاسی- اجتماعی، تغییرات فرهنگی، شرایط اقتصادی، پیامدها و ادراکات فردی از جمله عواملی است که در سنجش آنومی به کار رفته است (نایبی و دیگران، 1396: 12).
۱- آنومی اجتماعی: اصولاً جوامع در حال توسعه، در حال گذار از دوران سنتی به مدرن، با بحران‌های شدید اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مواجه‌اند. گذار از وضعیت اجتماعی پیشین به وضعیت جدید که با ضعف وجدان‌های جمعی همراه است، به ضعف کارکرد کنترل اجتماعی بر امیال سیری‌ناپذیری منجر میشود (Kouser & Rosenberg, 2014: 427). هرچه انسان در جامعه احساس کند که در خلأ اجتماعی به سر می‌برد و امکان نظارت و حمایت وجود ندارد، دست به کارهای خطرناک می‌زند. فضای آنومیک که حاصل فروپاشی وجدان اخلاقی سنتی است، کنشگران اجتماعی را با یک خلأ اخلاقی مواجه می‌کند. این خلأ موجب بی‌پناهی، بی‌قدرتی و احساس تنهایی میشود. آنومی که به معنای از بین رفتن و فقدان قواعد است، به روابط سازمان‌ها، کارکردهای اجتماعی جامعه و افراد برمی‌گردد (دورکیم، ۲۰۱۹؛ به نقل از کارگر و دیگران، ۱۳۹۷: ۱۸۰-۱۸۱).
دورکیم (۲۰۱۹) در کتاب «تقسیم کار»، ناهماهنگی و ناهمسانی کارکردهای اجتماعی با نیازها در حالت آنومی را یادآوری نموده، تأکید می‌کند که با بحران‌های اقتصادی و ثروت ناگهانی، تعادل اجتماعی به هم می‌خورد و آنومی شکل می‌گیرد (ر.ک: Ortmann, 2000). به زعم دورکیم، با عدم التزام اجتماعی به قوانین، هنجارها و قواعد، افراد احساس میکنند که مالکیتی در انتخاب‌های خود ندارند. در نتیجه، حالت از هم گسستگی و بی‌سازمانی اجتماعی آشکار و گسترده‌تر میشود (اسلامی بناب، 1388: 86). از نگاه دورکیم، نابسامانی فردی، تضاد شخصیت فردی و خودخواه با شخصیت اجتماعی و دیگرخواه انسان از پیامدهای آنومی و از بین رفتن کارایی خواسته‌های وجدان جمعی است. در کنار این، تضعیف فشارهای جمعی موجب رهایی افراد به حال خود میشود (ر.ک: رفیع‌پور، ۱۳۸۷). به فکر خود بودن، بی‌اعتمادی، اهمیت پول در زندگی، عدم اهمیت سرنوشت آتی، عدم فهم معنای زندگی، فقدان قاعدۀ معین در زندگی و عدم هدفمندی در زندگی از شاخصهای سنجش آنومی اجتماعی در جامعه است (پورافکاری و دیگران، 1390: 71).
۲- آنومی اقتصادی: بیکاری، ناامنی شغلی، فضای منفی کسب‌وکار، نااطمینانی از زندگی آبرومند و بحران‌های مالی مانند ورشکستگی و سقوط طبقه‌ای، از نمایه‌های آنومی اقتصادی است که فرد را در وضعیت بحرانی قرار میدهد. ناتوانی در برابر این شرایط، اقدام به خودکشی را افزایش می‌یابد. نظریۀ فشار عمومی که رابرت اگنیو12 معرفی کرده است، بر فشار ایجادشده به خاطر شکست در دستیابی به اهداف ارزشمند مثبت تأکید دارد. بر این اساس افرادی که در رسیدن به اهداف ارزشمند مثبت خود شکست می‌خورند، فشار را تجربه میکنند. این نوع از فشار به سه مقولۀ فرعی تقسیم‌بندی میشود که عبارتند از گسست میان آرزوها و توقعات، شکاف میان توقعات و دستاوردهای واقعی و شکاف میان پیامدهای مورد انتظار و پیامدهای واقعی (Blevins et al, 2010: 150).
مرتن، آنومی را ناشی از فروپاشی ساختار فرهنگی میداند (مظفر و دیگران، 1388: 34). لوییس13 (۱۹۷۵) در کتاب «فرهنگ فقر و خانواده سانچز»، یکی از علت‌های مهم تله فقر را آنومی فرهنگی میداند و معتقد است که بدبینی، عدم خودباوری، بی‌اعتمادی، تقلید در پوشش، احساس معلولیت فرهنگی و نداشتن آینده‌نگری از عوامل بحرانی شدن زندگی طبقات پایین است. به‌زعم وی، چهار دیدگاه مهم شامل مناسبات و شبکه تعاملی بین خرده‌فرهنگ، خلقیات ساکنان فقیر، خصوصیات اخلاقی خانواده و ساختار شخصیتی افراد از نمادهای آنومی فرهنگی‌اند. فاستر (۲۰۱۷) هم با تئوری خیر محدود، به آنومی فرهنگی به‌مثابه کنشی مانع توسعه و تحولات رفتاری اشاره می‌کند. خیر محدود شامل آرزوهای کوتاه، آنی و مادی، بی‌اعتمادی به اطرافیان، تقدیرگرایی، سنت‌گرایی، فقر فرهنگی، تداوم نسل فقر، فقدان انگیزۀ قوی برای شکستن دور باطل فقر و پذیرش شکست اقتصادی است که فضای آنومیک فرهنگی را شکل میدهد (نیازی و دیگران، ۱۳۹۶: ۱۷۴). رابرت چمبرز (۲۰۱۰) از فقر به عنوان تله محرومیت یاد و تأکید کرده است که مؤلفه‌های پنج‌گانه فقر و محرومیت به عنوان خوشه‌های نامساعد شامل فقر، ضعف جسمانی، آسیب‌پذیری، انزوا و بی‌قدرتی است که با یکدیگر مرتبطند و همدیگر را تقویت میکنند. این امر باعث بازتولید مداوم محرومیت و فقر و شکل‌گیری آنومی فرهنگی میشود (همان: ۱۷۵). آنومی فرهنگی به لحاظ فرهنگی و اجتماعی، ضد ارزش و بر اساس معیارهای اجتماعی سنتی و هنجارهای رسمی غالب، جرم و همان نقش هنجارهای فرهنگ دینی، سنتی و غالب رسمی جامعه است (شمس و دیگران، 1392: 101).
به طور کلی چارچوب نظری این پژوهش در وهله اول مبتنی بر نظریۀ دورکیم است. فضای آنومیک حاصل از کاهش اعمال نفوذ هنجارهای اجتماعی بر کنش‌های فردی و فروپاشی وجدان اخلاقی است که افراد را با یک خلأ اخلاقی نیز مواجه می‌کند. این خلأ موجب بی‌پناهی، بی‌قدرتی و احساس تنهایی میشود. علاوه بر این دورکیم معتقد است که بحران‌های اقتصادی بر گرایش به خودکشی، اثری تشدیدکننده دارند (دورکیم، ۱۳۷۸: ۲۸۴).
برای مفهوم انومی اقتصادی علاوه بر نظریه دورکیم، از نظریه فشار عمومی رابرت اگنیو استفاده شد. در نهایت مفهوم آنومی فرهنگی از نظریۀ لوییس و فاستر استخراج شده است. هرگاه رفتارهای فرد در جامعه، خارج از دایره و محدوده هنجارها و عرف باشد، آنومی فرهنگی رخ میدهد. فرهنگ، وظیفه هدایت و کنترل رفتار افراد جامعه را به عهده دارد و در صورت ناکارآمدی، جامعه با بحران مواجه میشود. افزایش فساد، انحرافات اخلاقی، انحرافات فکری و ذهنی از مؤلفه‌های آنومی فرهنگی است. به زعم لوییس (۱۹۷۵)، بدبینی، عدم خودباوری، بی‌اعتمادی، تقلید در پوشش، احساس معلولیت فرهنگی و نداشتن آینده‌نگری از عوامل آنومی فرهنگی‌اند.
با توجه به توضیحات بالا و پیشینه تجربی، الگوی نظری ذیل برای بررسی رابطۀ آنومی چندگانه (فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی) با اقدام به خودکشی ترسیم شد.
شکل ۱- الگوی نظری پژوهش
Figure 1: Theoretical Model of Research
فرضیه‌های پژوهش
- به نظر می‌رسد که بین آنومی اجتماعی و اقدام به خودکشی، رابطۀ معنی‌داری وجود دارد.
- به نظر می‌رسد که بین آنومی اقتصادی و اقدام به خودکشی، رابطۀ معنی‌داری وجود دارد.
- به نظر می‌رسد که بین آنومی فرهنگی و اقدام به خودکشی، رابطۀ معنی‌داری وجود دارد.
روش پژوهش
روش این پژوهش، پیمایش کمّی و ابزار، پرسشنامه است. جامعه آماری شامل تمامی شهروندان ۱۵ تا ۸۰ سال است که در سال ۱۴۰۰ در استان ایلام سکونت داشته‌اند. بر این اساس جامعه آماری، ۴۱۰۹۴۹ است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران، ۴۸۴ نفر تعیین شد؛ ولی با توجه به پراکندگی جغرافیایی نبستاً بالا و توجه به تحت پوشش قرار دادن اقشار و گروه‌های متفاوت در ناحیه‌های مختلف جغرافیایی و توجه به اثر طرح14، حجم نمونه به ۵۱۵ نفر افزایش یافت.
روش نمونه‌گیری تصادفی چندمرحله‌ای بود. در مرحله اول بر اساس نقشۀ استان، شهرستان‌ها به دو طبقه شمالی و جنوبی تقسیم شدند (نمونه‌گیری طبقه‌ای). سپس با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای به صورت تصادفی، سه شهرستان از شمال استان ایلام شامل شهرهای ایلام، ایوان و ملکشاهی و از شهرستان‌های جنوبی استان ایلام، شهرهای درهشهر و آبدانان انتخاب شد. در مــرحله بعد، نمونه‌گیری طبقه‌ای انجام گرفت که در هر شهرستان، مناطق شهری و روستایی مشخص شد و داخل هر طبقه شهری و روستایی، افراد به صورت روش نمونه‌گیری تصادفی وارد مطالعه شدند. ابزار اندازه‌گیری رفتار خودکشی در مطالعه حاضر، پرسشنامه استاندارد رفتارهای خودکشی (اقدام به خودکشی) R- SBQ است که شامل چهار زیر گروه غیر خودکشی، افکار خطرناک خودکشی، افرادی که نقشه برای خودکشی و کسانی که تلاش برای خودکشی دارند است.
روایی این پژوهش با آلفای کرونباخ تأیید شده است. آلفای کرونباخ برای آنومی اجتماعی (80/۰)، آنومی اقتصادی (76/۰)، آنومی فرهنگی (63/۰) و اقدام به خودکشی (83/۰) به دست آمد.
جدول ۱- جامعه آماری به تفکیک شهرستان
Table 1: Statistical Population by City
ردیف | نام شهرستان | کل جمعیت ۱۵ تا ۸۰ سال | درصد | تعداد پرسشنامه برای تکمیل | جنسیت شهری | جنسیت روستایی | ||
زن | مرد | زن | مرد | |||||
۱ | ایلام | ۲۱۳۵۷۹ | 052/0 | ۲۵۰ | ۱۰۰ | ۱۰۰ | ۲۵ | ۲۵ |
۲ | ایوان | ۴۸۸۳۳ | 012/0 | ۵۸ | ۲۰ | ۲۰ | ۹ | ۹ |
۳ | درهشهر | ۵۹۵۵۱ | 014/0 | ۶۷ | ۱۵ | ۱۵ | ۱۸ | ۱۷ |
۴ | ملکشاهی | ۲۲۵۸۷ | 06/0 | ۲۹ | ۱۰ | ۱۰ | ۸ | ۹ |
۵ | دهلران | ۶۶۳۹۹ | 016/0 | ۷۶ | ۲۳ | ۲۳ | ۱۵ | ۱۵ |
جمع | ۱۰۰ | ۴۸۰ | ۱۶۸ | ۱۶۸ | ۷۵ | ۷۵ | ||
یافتههای توصیفی
از کل نمونه مورد مطالعه، ۲۷۱ (9/۵۲) مرد و ۲۴۱ (1/۴۷) زن و ۳ نفر بدون پاسخ بودند. حجم نمونه به تفکیک شهرستان ایلام (08/۵۲ درصد)، ایوان (۱۲ درصد)، درهشهر (۱۴ درصد)، ملکشاهی (۶ درصد)، و دهلران (۱۶ درصد) است. از نظر تعداد، گروه سنی 15-۲۵ سال برابر با ۱۹۲ (6/۳۷ درصد)، 2۵-3۵ سال برابر با ۱۳۹ (2/۲۷ درصد)، 3۵-4۵ سال برابر با ۹۱ (8/۱۷)، 4۵-5۵ سال برابر با ۴۸ نفر (4/۹ درصد) و گروه سنی بالاتر از ۵۵ سال برابر با ۴۱ (۸ درصد) است. از نظر وضعیت تأهل، ۲۵۵ نفر (9/۴۹ درصد) مجرد، ۲۴۹ نفر (7/۴۸ درصد) متأهل و ۷ نفر (4/۱ درصد)، بیوه و مطلقه است. از لحاظ سطح تحصیلات، ۲۶۴ نفر (7/۵۱ درصد) دانشگاهی و ۱۲ نفر (۳/۲ درصد) بی‌سواد بودند. از نظر وضعیت اشتغال، تعداد بیکار برابر با ۱۰۴ (7/۲۰ درصد)، آزاد برابر با ۱۴۱ (1/۲۸)، کارمند برابر با ۷۴ (7/۱۴ درصد)، دانش‌آموز برابر با ۸۹ (7/۱۷ درصد)، خانه‌دار برابر با ۷۲ (3/۱۴ درصد) و سایر برابر با ۲۲ نفر (۴/۴ درصد) است.
توزیع پراکندگی پژوهش
جدول 2- توزیع پراکندگی متغیرهای پژوهش
Table 2: Distribution of Research Variable Dispersion
طبقات | دامنه تغییرات | مینیمم | ماکزیمم | انحراف معیار | میانگین | متغیر | |||||
پایین | متوسط | بالا | |||||||||
درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | درصد | فراوانی | ||||||
71/29 | ۱۵۳ | 83/65 | ۳۳۹ | 47/4 | ۲۳ | ۲۲ | ۱۴ | ۳۶ | 97/۴ | 38/24 | آنومی اجتماعی |
51/38 | ۱۹۶ | 54/47 | ۲۴۲ | 95/13 | ۷۱ | ۲۰ | ۵ | ۲۵ | 07/۵ | 12/14 | آنومی اقتصادی |
16/72 | ۳۶۸ | 51/24 | ۱۲۵ | 33/3 | ۱۷ | ۲۰ | ۶ | ۲۶ | 63/۴ | 01/11 | آنومی فرهنگی |
69/55 | ۲۸۴ | 24/38 | ۱۹۵ | 08/۶ | ۳۱ | ۱۲۴ | ۳۱ | ۱۵۵ | ۲4/۲3 | 42/70 | اقدام به خودکشی |
نتایج توزیع پراکندگی متغیرها بر مبنای طبقه اجتماعی که بر اساس شغل، میزان درآمد و سطح تحصیلات تعیین شد، نشان داد:
- میانگین نمرههای آنومی اجتماعی با انحراف معیار 97/۴، برابر با 38/۲۴ بوده، به طوری که حد پایین نمرهها ۱۴، حد بالا ۳۶ و دامنۀ تغییرات ۲۲ است. همچنین میزان آنومی اجتماعی در میان 47/۴ درصد نمونه مورد مطالعه در حد بالا، در میان 83/۶۵ درصد در حد متوسط و در میان 71/۲۹ درصد در حد پایینی برآورد شده است.
- میانگین نمرههای آنومی اقتصادی با انحراف معیار 07/۵، برابر با ۱2/۱۴ بوده، به طوری که حد پایین نمرهها ۵، حد بالا ۲۵ و دامنۀ تغییرات ۲۰ است. همچنین میزان احساس آنومی در میان 95/۱۳ درصد نمونه مورد مطالعه در حد بالا، در میان 54/۴۷ درصد در حد متوسط و در میان 51/۳۸ درصد در حد پایینی برآورد شده است.
- میانگین نمرههای آنومی فرهنگی با انحراف معیار 63/۴، برابر با 01/۱۱ بوده، به طوری که حد پایین نمرهها ۶، حد بالای آن ۲۶ و دامنه تغییرات ۲۰ است. همچنین میزان آنومی فرهنگی در میان 33/۳ درصد نمونه مورد مطالعه در حد بالا، در میان 51/۲۴ درصد در حد متوسط و در میان 16/۷۲ درصد در حد پایینی برآورد شده است.
- میانگین اقدام به خودکشی با انحراف معیار ۲4/۲۳، برابر با 42/۷۰ بوده، به طوری که حد پایین نمرهها ۳۱، حد بالا ۱۵۵ و دامنه تغییرات ۱۲۴ است. همچنین میزان اقدام به خودکشی در میان 08/۶ درصد نمونه مورد مطالعه در حد بالا، در میان 24/۳۸ درصد در حد متوسط و در میان 69/۵۵ درصد در حد پایینی برآورد شده است.
یافتههای استنباطی
آزمون فرضیهها
فرضیهها: رابطۀ میان آنومی اجتماعی، آنومی فرهنگی و آنومی اقتصادی با اقدام به خودکشی
جدول 3- نتایج آزمون رابطه میان متغیرهای مستقل با اقدام به خودکشی
بر اساس آزمون R پیرسون
متغیر مستقل | متغیر وابسته | مقدار R پیرسون | سطح معناداری | نوع رابطه | نتیجه فرضیه |
آنومی اجتماعی | اقدام به خودکشی | 001/0 | مثبت | تأیید فرضیه | |
آنومی فرهنگی | 320/0 | 000/0 | مثبت | تأیید فرضیه | |
آنومی اقتصادی | 290/0 | 000/0 | مثبت | تأیید فرضیه |
نتایج جدول بالا نشان میدهد که با توجه به سطح معناداری آزمون پیرسون (001/0)، بین آنومی اجتماعی و اقدام به خودکشی، رابطۀ معنی‌داری وجود دارد. مقدار ضریب همبستگی برابر با 400/0 و نوع رابطه، مثبت است. بدین معنی هرچه سطح شدت آنومی اجتماعی بیشتر شود، احتمال گرایش به خودکشی نیز بیشتر است. همچنین عکس این قضیه نیز صادق است. بین آنومی فرهنگی و اقدام به خودکشی با توجه به سطح معناداری آزمون پیرسون (000/0)، رابطۀ معناداری وجود دارد. مقدار ضریب همبستگی برابر با 320/0 است و نوع رابطه، مثبت است. بدین معنی هرچه شدت آنومی فرهنگی بیشتر باشد، به همان میزان احتمال گرایش به خودکشی بیشتر است. همچنین عکس این قضیه نیز صادق است. در نهایت بین آنومی اقتصادی و اقدام به خودکشی با توجه به سطح معناداری آزمون پیرسون (000/0)، رابطه معنی‌داری وجود دارد. مقدار ضریب همبستگی برابر با 290/0 و نوع رابطه، مثبت است. بدین معنی هرچه سطح شدت آنومی اقتصادی بیشتر شود، احتمال گرایش به خودکشی نیز بیشتر خواهد شد. همچنین عکس این قضیه نیز صادق است.
رگرسیون چندمتغیره
جدول 4- رگرسیون چندگانه پژوهش
Table 4: Multiple Research Regression
متغیر مستقل | ضریب بتا | مقدار تی | مقدار f | سطح معنی‌داری |
آنومی اجتماعی | 0/102 | 3/002 | 11/345 | 0/000 |
آنومی فرهنگی | 0/112 | 4/125 | 12/012 | 0/002 |
آنومی اقتصادی | 0/187 | 2/987 | 22/982 | 0/000 |
خلاصه مدل رگرسیونی پژوهش | ||||
ضریب تعیین | ضریب تعیین تعدیل‌شده | ضریب همبستگی | سطح معنی‌داری | |
0/127 | 0/116 | 0/342 | 0/003 | |
نتایج رگرسیون چندگانه نشان داد آنومی اقتصادی با بتای 0/187، آنومی فرهنگی با بتای 0/112 و آنومی اجتماعی با بتای 0/102 درصد توانسته‌اند تغییرات اقدام به خودکشی را تبیین نموده و این سه شاخص، در کل 0/116 درصد از وضعیت اقدام به خودکشی را پیش‌بینی کرده‌اند. در نهایت مدل مسیر پژوهش به شرح ذیل است:
الگوی نظری تحقیق
شکل ۲- الگوی نظری پژوهش
Figure 2: Theoretical Model of Research
بحث و نتیجه‌گیری
این مطالعه با هدف بررسی رابطۀ آنومی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی با اقدام به خودکشی در میان شهروندان ۱۵ تا ۸۰ سال -که در سال ۱۴۰۰ در استان ایلام سکونت داشته‌اند- انجام شده است. حجم نمونه در این پژوهش، ۵۱۵ نفر تعیین شد و نتایج نشان داد که بین آنومی با اقدام به خودکشی، رابطه معنی‌داری وجود دارد و مقدار آن برابر با 225/۰ است. هرچه شدت آنومی بیشتر باشد، به همان میزان، احتمال اقدام به خودکشی در میان افراد جامعه بیشتر است.
در این مطالعه، خودکشی نوعی بی‌هنجاری اجتماعی است که در اثر ناهماهنگی ســاختاری و ســازمانی فرد با جامعه رخ میدهد. در جامعه‌ای که ارزش‌ها، هنجارها و قوانین با هم هماهنگ و یک‌دســت نباشــد، معمولاً رفتارهای خودکشی و اقدام به خودکشی بیشتر است (ر.ک:Levine et al, 2019; Kourgiantakis et al, 2019 ). آنومی با ابعاد و مؤلفه‌های متفاوت، انسان‌های رنجیده از شرایط اجتماعی را به رها شدن از فشارهای اجتماعی سوق میدهد. افراد با هر طبقۀ اجتماعی (بالا، پایین و متوسط) و سرمایه (اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی)، پس از موفق نبودن در برابر گرفتاری‌ها و مشکلات، در فضای آنومیک قرار می‌گیرند و دست به خودکشی می‌زنند. فضای اجتماعی که کنشگری و فعالیت را از افراد می‌گیرد، موجب میشود افراد برای عبور از بحران، راهی پیدا نکنند و خود را موجودی ضعیف، ناتوان و خودباخته ببینند که در برابر مشکلات و بحران‌های اجتماعی تسلیم شده، خود را از هستی ساقط میکنند. بنابراین:
1- بین آنومی اقتصادی و اقدام به خودکشی، رابطه معنی‌داری وجود دارد. مقدار اثر کلی آن برابر با 187/۰ است. نتایج این قسمت از پژوهش، همسو با نتایج پژوهش منتی و همکاران (۱۳۹۸)، هودویتز و فری (۲۰۱۶) و آبنوز (۲۰۲۳) است. استان ایلام با جمعیت ۵۸۰ هزار نفر، جزء استانهای کم‌جمعیت کشور به شمار می‌رود؛ اما آمار بیکاری در آن نسبتاً بالاست. شاخص فلات کشور که نشان‌دهنده حاصل جمع نرخ تورم و نرخ بیکاری است، در پایان سال ۱۳۹۹، 1/۴۶ درصد برآورد شده است. استان ایلام به همراه سیزده استان دیگر کشور در پایان سال ۱۳۹۹، با شاخص فلاکت بالاتر از میانگین کل کشور مواجه بوده است (رضایینسب، 1401: 217). بیکاری در استان ایلام و فضای نامساعد کسب‌وکار، ناامنی شغلی و نبود شرایط تولیدی مناسب، تحولات ناگهانی اقتصادی و وضعیت ناپایدار اقتصادی مانند تورم و پیش‌بینیناپذیر شدن اقتصاد، موجب کناره‌گیری و جذب نشدن افراد در نهادهای اجتماعی و اجتماع میشود. این جذب نشدن و خودکشی بیشتر زنان در قیاس با مردان را -که تحقیقات قاسمی و همکاران (۱۴۰۰)، رضایینسب و همکاران (۱۳۹۶) و ایار (۱۳۹۷) نیز آن را تأیید می‌کند- می‌توان در ارتباط با آنومی اقتصادی تبیین نمود.
آمارها نیز نشان میدهد که در استان ایلام، نسبت مردان به زنان فعال از نظر اقتصادی همواره بیش از چهار برابر است و حدود ۸۳ درصد از جمعیت زنان استان به لحاظ اقتصادی غیر فعال محسوب می‌شوند. نرخ بیکاری بانوان استان بهویژه زنان تحصیل‌کرده در کلیه سطوح جمعیتی از نرخ میانگین کشوری بالاتر است (ر.ک: شیرخانی، ۱۴۰۰). همچنین این شرایط (آنومیک اقتصادی) موجب شده که فرصت مشارکت اجتماعی افراد و خانواده سلب شود و فردگرایی حاکم شود؛ زیرا شبکه‌های شغلی جمعی پایدار نبوده، امکان مشارکت جمعی نیز فراهم نیست. در شرایط آنومی اقتصادی، صرفاً مسئله اقتصادی موجب خودکشی نمی‌شود؛ بلکه بعد معنایی و روانی آن باعث میشود که به مرور زمان فرد، انسجام و تعامل خود با جهان هستی (معنابخش) و مشارکت و اثربخشی خود را از دست بدهد. عزلت‌نشینی، انزواطلبی و کناره‌گیری از جمع و طرد اجتماعی از آثار غیر اجتماعی آنومی اقتصادی بر افراد است که تداوم این وضعیت بسترساز خودکشی است.
۲- بین آنومی اجتماعی و اقدام به خودکشی، رابطه معنی‌داری وجود دارد. این متغیر، 102/۰ از تغییرات اقدام به خودکشی را تبیین کرده است. نتایج این قسمت از پژوهش با نتایج پژوهش منتی و همکاران (۱۳۹۸) و ایار (۱۳۹۷) همسو است. احساس آنومی، شرایط بی‌هنجاری است و خلأ اخلاقی، بی‌قاعدگی و بی‌قانونی در روابط اجتماعی از دستاوردهای آن است. در این حالت، رفتارهای ناعادلانه، پیش‌بینیناپذیر و غیر قانونی، افزایش می‌یابد؛ زیرا جامعه و فرد با رهایی به حال خود، خود را در برابر ساختار اجتماعی، ضعیف، تنها و طردشده می‌بیند و در صورت تأمین نشدن نیازهای اجتماعی، از جامعه انتقام می‌گیرد. نبود قواعد مشترک میان شهروندان و احساس سردرگمی و سرگشتگی اجتماعی، بحران خودکشی را تشدید می‌کند. هرچه فضای اجتماعی، آلوده، بحرانی، آشفته و بی‌قواره باشد، به همان میزان، فرد در مواجهه با مشکلات اجتماعی، خودباخته و ضعیف متصور میشود و تنها راه فرار از موانع موجود را رهایی خود از فضا تلقی می‌کند.
آنومی اجتماعی مبین شرایط نامساعد سرمایۀ اجتماعی است. شرایط اجتماعی به خاطر بی‌سازمانی اجتماعی در مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی شامل اعتماد، انسجام، مشارکت، حمایت و تعلق اجتماعی، بحرانی می‌گردد. وضعیت سرمایۀ اجتماعی در استان ایلام نیز نشان میدهد که میانگین میزان سرمایۀ اجتماعی استان، 81/۲ با دامنۀ بین ۱ تا ۵ بوده است که اندکی پایینتر از سطح متوسط قرار دارد (ر.ک: شورای اجتماعی کشور، ۱۳۹۴). در برخی از پژوهش‌های مربوط به سنجش یا تخمین سرمایۀ اجتماعی در استانهای کشور نیز استان ایلام به لحاظ شاخصهای سرمایۀ اجتماعی در رده‌‌های آخر قرار داشته است (ر.ک: شعبانی و سلیمانی، ۱۳۸۸؛ باستانی و رزمی، ۱۳۹۳).
زمانی آنومی اجتماعی گسترش می‌یابد که فرد دچار بی‌هویتی گشته، احساس تعلق خاطر اجتماعی خود را از دست میدهد. با فراهم شدن چنین شرایطی، سرمایه اجتماعی، کارکرد خود را از دست میدهد و وابستگی‌های شخص و جامعه از بین می‌رود و موجب میشود که افراد در شرایط بحرانی از همدیگر حمایت نکنند. گسست اجتماعی بین فرد- جامعه، از هم پاشیدگی اجتماعی را در پی دارد و باعث میشود که فرد، رضایت اجتماعی خود نسبت به خود و جامعه را از دست بدهد. این نوع از خودکشی به زعم دورکیم، به عنوان خودکشی نابهنجارانه، هنگامی پیش می‌آید که انسان‌ها دچار سرگردانی می‌شوند و قواعد و ارزش‌های اجتماعی، بی‌اهمیت و کم‌ارزش میشود. بنابراین خودکشی، حاصل بی‌قاعدگی اجتماعی و بی‌سازمانی اجتماعی است. افول سرمایه اجتماعی، بی‌اعتمادی، کنار گذاشتن نظارت‌های رسمی و غیر رسمی، زمینه کاهش حمایت‌های اجتماعی را فراهم کرده و اقدام به خودکشی را گسترش داده است.
در یک نگرشسنجی، ۱۵ درصد از پاسخگویان ایلامی اظهار داشته‌اند که بین بستگان درجه یک آنها، فردی وجود دارد که با او قطع رابطه کرده است. از این نظر استان ایلام، رتبه اول را در کل کشور داشته است (شورای فرهنگ عمومی کشور، ۱۳۹۲؛ به نقل از مرادی و هزارجریبی، 1398: 40). حفظ انسجام اجتماعی افراد با نظام خانواده و نهادهای اجتماعی از کارکردهای سرمایۀ اجتماعی است که اختلال آن در استان ایلام، موجب کاهش حمایت نظام خانواده و نهادهای حمایتی، انزوای اجتماعی افراد و شیوع افزایش نرخ خودکشی شده است. سرمایه اجتماعی با ایجاد انسجام اجتماعی، پیوند بینگروهی و درون‌گروهی، تقویت اعتماد و اخلاقی‌سازی در اجتماع، گرایش به خودکشی را کاهش میدهد. حجم سرمایه اجتماعی، گرایش به خودکشی را تعدیل و از اقدام به آن ممانعت می‌کند.
۳- بین آنومی فرهنگی و اقدام به خودکشی، رابطه معنی‌داری وجود دارد و مقدار ضریب تبیین آن، برابر با 112/۰ است. هرچه شدت آنومی فرهنگی بیشتر باشد، به همان اندازه احتمال اقدام به خودکشی نیز بیشتر خواهد بود. نتایج این قسمت از پژوهش با نتایج پژوهش استک (۲۰۲۱) همسو است. آنومی فرهنگی به مفهوم فقدان اجماع فرهنگی درباره اخلاقیات، سبک پوشش، طرز گفتار، کردار و ذائقه‌های فرهنگی است. وقتی جامعه انسجام فرهنگی خود را از دست بدهد، آشفتگی هنجاری و ارزشی باعث شیوع بحران‌ها و مسائل فرهنگی میشود. این آنومی فرهنگی را می‌توان بر اساس پیشینه ایلیاتی جامعه مورد مطالعه تبیین نمود. رفتار ایل‌گرایانه همانا همکاری با اعضای گروه خودی و همکاری نکردن با اعضای سایر گروه‌ها و یا حمایت بیش از حد گروه خود و دشمنی با گروه بیگانه پنداشته میشود. در تمام موارد، ایل‌گرایان، پیوند ایلی را محور قرار می‌دهند و تمام کسانی را که از ایل و طایفه خودشان است، نسبت به دیگران، بهتر و برتر می‌شمارند (رضایینسب، 1401: 329).
آنچه بیش از هر چیز می‌تواند عامل اصلی وضعیت بی‌سامانی‌های فرهنگی در استان ایلام قلمداد شود، ناهماهنگی و تقابل میان نهاد سنت (رفتار ایل‌گرایانه)، روابط خویشاوندی و طایفه‌گرایی با نهادهای قانونی و مدنی است. نمود عینی این واقعیت اجتماعی را می‌توان در پدیدۀ دیوان‌سالاری اداری در نهادها و سازمان‌های دولتی استان ایلام بیان نمود. دیوان‌سالاری اداری در استان ایلام از یک طرف به خاطر فشار نفوذ نیروهای محلی و دولتی بیرون از آن، شایسته‌سالاری لازم را ندارد؛ از طرفی دیگر به خاطر حجم بالای بیکاری و تحمیل شدن افراد غیر متخصص به سازمان‌ها، چابکی، کارایی و پویایی مناسب را ندارد. علاوه بر این بورکراسی تحت تأثیر فرهنگ ایلی و قبیله‌ای به نوعی خاص‌گرایی و خویشاوندسالاری تبدیل شده است که هر کس با کسب یک جایگاه اداری، سازمان را در خدمت اهداف و تمایلات خود و یا دوستان و خویشاوندانش قرار میدهد.
غلبه نظام رفاقتی، طایفه‌گرایی، خویشاوندگرایی، حزب‌گرایی در بروکراسی اداری و شغلی می‌تواند پیامدهایی از قبیل بی‌اعتمادی، مهاجرت نخبگان بومی و ناکارآمدی سیستم نهادی دولتی را به دنبال داشته باشد. در این شرایط، جامعه کارایی خود برای اقناع فرهنگی به مفهوم تفهیم تکالیف ارزشی- اخلاقی، باوری و عقیدتی از دست میدهد و نوعی بی‌سازمانی فرهنگی در ساحت کلی جامعه ظهور و بروز می‌کند. با ترویج آنومی فرهنگی، دروغ‌گویی، چاپلوسی و فردگرایی، پررنگ‌تر و قاعده‌های اخلاقی مانند پایبندی به تعهدات اخلاقی، دین، کردار درست و عدم سوءاستفاده از همدیگر هم بی‌اهمیت‌تر میشود و باعث می‌گردد که فرد مواجهشده با مشکلات اجتماعی به دلیل حالت آشفته فرهنگ و ناتوانی فرهنگ در راهنمایی رفتارها، نیازها و خواسته‌های فردی، گرایش بیشتری برای خودکشی داشته باشد.
منابع
آیسه، علی و دیگران (۱۳۹۹) «برساخت مدل زمینه‌ای تجربه رسیدن به خودکشی در میان زنان خودکشیکنندة شهر کرمانشاه»، دوفصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات جنسیت و خانواده، سال هشتم، شماره ۲، صص 112-۱۴۸.
باستانی، علیرضا و سید محمدجواد رزمی (۱۳۹۳) «رتبهبندی غیر مستقیم استانهای ایران برحسب سرمایه اجتماعی»، سال چهاردهم، شماره ۵۵، صص 45-۷۷.
پورافکاری، نصرالله و دیگران (۱۳۹۰) «مطالعه ارتباط بین آنومی، اقتدارگرایی و تمایل به رفتار انحرافی (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز) »، فصلنامه جامعهشناسی اقتصادی و توسعه، سال چهاردهم، شماره ۲، صص 67-۹۰.
چلبی، مسعود (۱۳۹۳) بررسی تجربی نظام شخصیت در ایران، تهران، نشرنی.
داده باز ایران (۱۴۰۲) سیر صعودی آمار خودکشی در ایران، قابل دسترسی در:
https://iranopendata.org/pages/118-suicide-in-iran.
دورکیم، امیل (۱۳۷۸) خودکشی، ترجمه نادر سالارزاده امیری، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی.
ذوالفقاری، اکبر و محمد شاتار صابران (۱۳۸۷) «رهبری و توسعه فرهنگی»، مطالعات میانفرهنگی، شماره ۷، صص ۱۷۱-۱۸۴.
ربانی، رسول و دیگران (۱۳۸۶) «فرهنگ و شادی: رویکردی نظری و تجربی در زندگی روزمره سرپرستان خانوار در شهر اصفهان»، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دوره سوم، شماره ۸، صص 41-۷۸.
رجبزاده، احمد و مسعود کوثری (۱۳۸۱) «آنومی سیاسی در اندیشه دورکیم»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره نوزدهم، شماره اول، صص 22-۴4.
رضایینسب، زهرا (۱۴۰۱) «مطالعه زمینه‌ها و بسترهای شکل‌گیری بیکاری فارغ‌التحصیلان دخترهای دانشگاه شهر ایلام»، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره بیستویکم، شماره ۲، صص 315-۳۴۱.
رضایینسب، زهرا و دیگران (۱۳۹۶) «مطالعه توصیفی اقدام به خودکشی زنان شهر ایلام»، مجله دانشكده بهداشت و انستيتو تحقيقات بهداشتي، دوره پانزدهم، شماره 4، صص 365-376.
رفیع‌پور، فرامرز (۱۳۸۷) آنومی یا آشفتگی اجتماعی: پژوهشی در زمینه پتانسیل آنومی در شهر تهران، تهران، سروش.
زارع شاه‌آبادی، اکبر و دیگران (۱۳۹۶) «اقدام به خودکشی بین زنان آبدانان: انگیزه‌ها و شرایط»، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره پانزدهم، شماره ۳، صص 427-۴۴۶.
ساروخانی، باقر (۱۳۹۱) دایره‌المعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان.
شعبانی، احمد و محمد سلیمانی (۱۳۸۸) «سنجش و رتبهبندی سطح سرمایه اجتماعی در استانهای
کشور»، فصلنامه مطالعات اقتصادی اسلامی، سال دوم، شماره ۲، صص 95-۱۱۹.
شمس، سیمین و دیگران (۱۳۹۲) «بررسی عوامل مؤثر بر گرایش به کجروی فرهنگی دانشجویان دختر و پسر»، فصلنامه زن و جامعه، سال چهارم، شماره ۱، صص ۱۰۱-۱۲۲.
شورای اجتماعی کشور (۱۳۹۴) سنجش سرمایه اجتماعی کشور، استان ایلام، دفتر طرحهای ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز ملی رصد اجتماعی وزارت کشور.
شیانی، ملیحه و محمدعلی محمدی (۱۳۸۶) «تحلیل جامعه‌شناختی احساس آنومی در میان جوانان»، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال ششم، شماره ۲۵، صص 11-35.
شیرخانی، زینب (۱۴۰۰) یکسوم شاغلان دستگاه‌های دولتی در ایلام زن هستند؛ بیکاری زنان ایلام بیشتر از میانگین کشوری، قابل دسترسی در:
https://www.isna.ir/news/1400080402266/
صادقی، عباس (۱۳۹۶) پیشگیری و مداخله در بحران خودکشی: راهنمای عملی ارزیابی و مدیریت در بحران خودکشی، تهران، پژوهشگر برتر.
عباسزاده، محمد و دیگران (۱۳۹۱) «بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و انومی اجتماعی»، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره اول، شماره ۱، صص 145-۱۷۲.
عشایری، طاها و فاطمه نامیان (۱۳۹۹) مسائل اجتماعی در ایران؛ هشت پرسش جامعه‌شناختی جامعه ایرانی، تهران، جامعه‌شناسان.
عشایری، طاها و طاهره جهان پرور و مسلم سوری و مرضیه احمدی می لاسی (۱۴۰۰) «مرور نظام مند مسائل اجتماعی ایران»، مجله جامعهشناسی ایران، دوره ۲۲، شماره ۳، صص ۱۵۲-۱۲2.
علیوردی نیا، اکبر و احمد رضایی و فریبرز پیرو (۱۳۹۰ («تحلیل جامعه‌شناختی گرایش دانشجویان به خودکشی»، فصلنامه جامعه شناسی کاربردی، دوره ۲۲، شماره ۴، صص 1-18.
فلاحی، سارا (۱۳۸۹) «گفتمان ايدئولوژيك و پدرسالاري و خودكشي زنـان»، مجموعه مقـالات همـايش ملي خودكشي: علل، پيامدها و راهكارها، تهران، جامعه‌شناسان، صص 169-۱۹۲.
فیروزجاییان، علی‌اصغر و سید ضیا هاشمی (۱۳۹۵) «قانون‌گریزی به‌مثابه آنومی اجتماعی»، فصلنامه مطالعات امنیت اجتماعی، شماره ۴۷، صص 81- ۱۰۶.
قادرزاده، امید و کوهیار پیری (۱۳۹۳) «برساخت اجتماعی خودکشی: ارائه یک نظریه مبنایی»، پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، دوره اول، شماره ۲، صص 95-۱۲۱.
قاسمی، یارمحمد و دیگران (۱۴۰۰) «بازسازی معنایی خودکشی از منظر زنان استان ایلام (روایتی بوم‌آور(»، مطالعات جامعه‌شناختی، دوره بیستوهشتم، شماره 2، صص ۲۱۱-۲۴.
کارگر، سعید و دیگران (۱۳۹۷) «رابطه سبک زندگی فراغتی و دینی با شادمانی اجتماعی»، فصلنامه راهبرد فرهنگ، شماره 44، صص 172-۲۱۰.
کوهی، کمال و طیبه فریادی (۱۳۹۷) «بررسی تأثیر دینداری و بیگانگی اجتماعی بر همنوایی دانشجویان با هنجارهای اجتماعی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه آزاد تبریز)»، فصلنامه پژوهش‌های راهبردی مسائل اجتماعی، دوره هفتم، شماره ۳، صص 1-۱۶.
مرادی، سجاد و جعفر هزارجریبی (۱۳۹۸) «تحلیل عوامل و راهبردهای مؤثر بر ارتقای شادکامی در استان ایلام»، جامعهشناسی کاربردی، سال سی‌ام، شماره ۷۳، صص 39-۷۲.
مردیها، مرتضی (۱۴۰۱) فضیلت عدم قطعیت در علم شناخت اجتماع، تهران، ثالث.
معیدفر، سعید (۱۳۸۵) جامعهشناسی مسائل اجتماعی ایران، تهران، نور علم.
مظفر، حسین و دیگران (۱۳۸۸) «آنومی فرهنگی و اعتیاد به مواد مخدر در بین جوانان ۱۳ تا ۲۸ سال شهر تهران»، پژوهشنامه علوم اجتماعی، سال سوم، شماره 4، صص 34-۵۴.
منتـی، رسـتم و دیگران (۱۳۹۹) «بررسـی برخـی عوامـل اجتماعـی مرتبـط بـا رفتار خودکشـی در اسـتان ایلام در سـال ۱۳۹۷»، مجلة علمـی دانشـگاه علوم پزشـکی ایلام، دوره بیستوهشتم، شماره اول، صص 89-99.
موسی‌نژاد، علی (۱۳۸۹) «زنان و خودکشی به سوي مدلي جهت تبيين خودكشي زنان»، همايش ملـي خودكشي: علل، پيامدها و راهكارها (مجموعه مقالات همايش ملي خودكشي)، تهران، جامعـه‌شناسـان، صص 233-۲۶۶.
نایبی، هوشنگ و دیگران (۱۳۹۶) «تئوری آنومی دورکیم و مرتن؛ شباهت‌ها، تفاوت‌ها و شیوه‌های اندازه‌گیری»، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال هفدهم، شماره ۶۶، صص 9-51.
نیازی، محسن و دیگران (۱۳۹۶) «تبیین جامعه‌شناختی فرهنگ فقر روستایی، مطالعه‌ای در باب روستاهای استان اردبیل»، فصلنامه مسائل اجتماعی ایران، سال هشتم، شماره ۱، صص 167-۱۶۷.
Abanos, ismet Nezih (2023) Economic Anomie and Suicide During War Time, Handbook of Research on War Policies, Strategies, and Cyber Wars.
Aron, Raymond (2012) The basic stages of thought in sociology, Trans., Parham, B. Tehran, Pocket Books Publishers, 1, 56. (Persian)
Barash, Meyer (1963) The Non-Religion of the Future: A Sociological Study.
Blevins, kristie R; Johnson Listwan ,Shelley; T. Cullen ,Francis ; Lero Jonson,Cheryl (2010) A General Strain Theory of Prison Violence and Misconduct: An Integrated Model of Inmate Behavior ,Journal of Contemporary Criminal Justice, 26(2) 148–166
Chambers, Robert (2010) What is poverty? Who asks? Who answers?
IDS Working Papers, 2010(344), 1-57.
De Lara, Pablo Zoghbi Manrique (2007) Relationship between organizational justice and cyberloafing in the workplace: Has “anomia” a say in the matter? CyberPsychology & Behavior, 10(3), 464-470.
Durkheim, Emile (2003) Anomie, Key Ideas in Sociology, 22-26.
Field, Tiffany; Diego, Miguel; & Sanders, Christopher E. (2001) Adolescent suicidal ideation, Adolescence, 36(142), 241-241.
Foster, George M. (2017) Peasant society and the image of limited good, In Man in Adaptation, Routledge. 288-297.
Gibbs, Jack P. (1976) Suicide, In Contemporary social problems, New York: Harcourt Brace Jovanovich.
Giddens, Anthony (2012) Sociology, (M. Sabouri, tran.), Ney. (Persian)
Giddens, Anthony; & Baird, Sal (2007) Sociology, (H. Chavoshiyan, tran.), Ney.
Glatzer, Wolfgang (2000) Happiness: Classic theory in the light of current research, Journal of Happiness Studies, 1(4), 501-511.
Halbwachs, Maurice (1978) The causes of suicide, New York: Free Press.
Hawton, Keith; Harriss, Linton; Hodder, K; Simkin, Sue; & Gunnell, David (2001) The influence of the economic and social environment on deliberate self-harm and suicide: an ecological and person-based study, Psychological medicine, 31(5), 827-836.
Hodwitz, omi & fry Kathleen (2016) Anomic suicide: A Durkheimian analysis of European normlessness, Mid-South Sociological Association, Volume 36, Issue 4: 236-254
Hulmes, Rounaldem; & Hulmes, Stifen T. (2012) Suicide, (Z. Afrazkonjbeen, tran.), Jameshenasan. (Persian)
Kouser, Alfered Loueis; & Rosenberg, Bernard (2014) Fundamental sociological theories, (F. Ershad, tran.), Ney. (Persian)
Kourgiantakis T, Sewell K, Mcneil S, Logan J, Lee E, Adamson K. Social work education and training in mental health addictions and suicide a scoping review protocol, BMJ Open 2019; 9: 48-55.
Levine J, Sher L. Social work and suicide prevention, Psychiatr Ser 2019 20;70:63843. doi.10.1176/appi.ps.201900165.
Loeis, Scar (1975) The culture of poverty and its recognition, (R. Hasebi, tran.). Nobel.
Mestrovic, Stjepan G. (1988) Anomie: History and Meaning.
Orrù, Marco (1985) Anomie and social theory in ancient Greece, European Journal of Sociology/Archives Européennes de Sociologie, 26(1), 3-28.
Ortmann, Rüdiger (2000) Anomie as a Consequence of Disturbances of Equilibrium in Case of Suddenly Occurring Social or Personal Changes, A paper presented at the Annual Meeting of the American society
Siegel, Larry J; & Ziembo-Vogl, Joanne Marie (2010) Criminology: Theories, patterns, and typologies, Wadsworth/Cengage Learning.
Stevens, Patricia; & Griffin, Juree (2001) Youth High‐Risk Behaviors: Survey and Results, Journal of Addictions & Offender Counseling, 22(1), 31-46.
Stones, R. (2021) the great thinkers of sociology, (M. Mirdamadi, tran.), Markaz.
Taylor, Steve D. (1982) Durkheim and the Study of Suicide, Macmillan International Higher Education.
Wait, Rab; & Hinss, Feuna (2011) An Introduction to Crime and Criminology, (A. Salimi, tran.), Houzeh and University Research Institute.
[1] * استادیار گروه آموزش علوم اجتماعی، دانشگاه فرهنگیان تهران، ایران bahrami1171@cfu.ac.ir
[2] ** نویسنده مسئول: استادیار گروه جامعهشناسی، مرکز تحقیقات آسیب‌های روانی- اجتماعی دانشگاه علوم پزشکی ایلام، ایلام، ایران rostammenati@yahoo.com
[3] *** استادیار گروه تاریخ و جامعهشناسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران t.ashayeri@uma.ac.ir
[4] . Sullivan
[5] . Hodwitz and Frey
[6] . Abanoz
[7] . D. Fanten
[9] . Social Regulation
[10] . Gibbs
[11] . Halbwachs
[12] . Robert Agnew
[13] . Loeis
[14] . Effect Design
