تحلیل تکامل اجتماعی انسان بر اساس «حکمت متعالیۀ نبوی و ولایی» از دیدگاه صدرالمتألهین
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
صالح حسن زاده
1
(استاد گروه معارف اسلامی (فلسفه و کلام)، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران)
حسین کلباسی اشتری
2
(استاد گروه فلسفه، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران)
جمال بابالیان
3
(دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران )
کلید واژه: فلسفۀ سیاسی, انسان, تکامل اجتماعی, مدینـه فاضلـه, تمـدن متعالـی, حکمـت متعالیـه, صدرالمتألهین,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر به بررسی تکامل اجتماعی انسان بر اساس «حکمت متعالیه نبوی و ولایی» از دیدگاه صدرالمتألهین شیرازی، بروش تحلیلی‌ـ‌توصیفی پرداخته است. اهمیت و ضرورت بحث از آن جهت است که شناخت بسیاری از مقوله‌های اجتماعی، ازجمله «معیار شقاوت و سعادت حقیقی»، «نحوۀ تعامل فرهنگ و سنن جامعه با رفتارهای اجتماعی»، «آزادیهای فردی و اجتماعی»، «حقوق شهروندی» و...، متوقف بر تبیین علت و شاخصه‌ها و آثار تکامل اجتماعی انسان است. در مباحث مطروحه، ضمن آنکه به بررسی مفاهیم کاربردی از کمال و تکامل، حقیقی و اعتباری بودن جامعه و جایگاه انبیا و وارثان آنان توجه شده است، بتبع نظریات ملاصدرا درباب صیرورت نفس ناطقه و حرکت اشتدادی وجود، اتصال انسان به «عقل فعال» و بتبعیت از آن، شکوفایی عقلی، دلیل تکامل برای نوع انسان شمرده شده است. از نظر ملاصدرا، مهمترین شاخصه‌های تحقق کمالات عقلی برای نوع بشر، عبارتند از: متابعت از نبی و ولیّ، تشبه به معبود و تخلّق به اخلاق الله. یافتۀ این تحقیق بر این نکته تمرکز دارد که صدرالمتألهین در مباحث جامعه‌شناسی، با ارتقای حکمت متعالیۀ خود به «حکمت متعالیۀ نبوی و ولایی»، آثار تکامل اجتماعی انسان را در چهار مقولۀ «ایجاد مدینۀ فاضله یا امت واحده»، «کشف و نمایش گنجینه‌های عقلی توسط نبی و ولیّ»، «طلب آخرت و اعراض از حب دنیا» و «تشکیل تمدن متعالی» دنبال مینماید.
The present study examines the social development of Man based on the Prophetic Transcendent Philosophy from Mullā Ṣadrā’s perspective following an analytic-descriptive method. The necessity and importance of this discussion lies in the idea that the knowledge of several social categories, such as the criteria for cruelty and true happiness, the quality of the interactions between culture and social traditions with social behaviors, individual and social liberties, citizenship rights, etc., depend on explaining the causes, features, and effects of Man’s social development. In relation to the mentioned factors, while investigating the functional concepts of perfection and development, the truth and mentally-positedness of society, and the place of the prophets and their heirs, the reasons behind the development of human species are mentioned based on Mullā Ṣadrā’s theories of the becoming of the rational soul, the graded motion of existence, Man’s connection to the Active Intellect and, following it, intellectual flourishing. In Mullā Ṣadrā’s view, the most important features for the realization of Man’s intellectual perfection include advocating the prophets, becoming similar to God, and imitating Godly behavior. The findings of this study demonstrate that in his sociological discussions, through promoting his Transcendent Philosophy to the Prophetic Transcendent Philosophy, Mullā Ṣadrā introduces the effects of Man’s social development in four categories of creating utopia or the one people, the prophets’ unveiling and displaying intellectual treasures, longing for the Hereafter and avoiding the love of worldly affairs, and establishing the transcendent civilization.
قرآن کریم.
مفاتیح الجنان.
ابوطالبی، مهدی (1392) «نظریۀ تکامل و تاریخ استاد شهید مطهری»، معرفت فرهنگی اجتماعی، شمارۀ 3، ص92ـ75.
احسائی، احمدبن زین‌الدین (1384ق) شرح العرشیة، بیروت: مؤسسة البلاغ.
جعفری، محمدتقی (1359) ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جهانگیری، محسن (1381) «مقدمۀ مصحح» در ملاصدرا، کسر اصنام الجاهلیة، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
حسن‌زاده آملی، حسن (1387) شرح فارسی اسفار الاربعه، قم: بوستان کتاب.
خامنه‌ای، سیدمحمد (1400) «ناموس طبیعت بمثابه راهکار سعادت بشریت»، خردنامه صدرا، شمارۀ 105، ص16ـ13.
دغیم، سمیح (2004 م) موسوعة مصطلحات صدرالدین الشیرازی، بیروت: مکتبة ناشرون.
رضانژاد، غلامحسین (1387) مشاهد الالوهیة، قم: آیت اشراق.
سجادی، جعفر (1379) فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
سجادی، جعفر (1426ق) قاموس المصطلاحات الفلسفیة عند صدرالمتألهین، بیروت: معهد المعارف الحکمیه.
شیروانی، علی (1377) شرح مصطلحات فلسفی بدایة الحکمة و نهایة الحکمة، قم: دفتر تبليغات اسلامی.
شیروانی، علی (1384) تحریر الاسفار، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
صدر، سیدموسی (1391) نای و نی، ترجمۀ علی حجتی کرمانی، تهران: مؤسسه فرهنگی‌تحقیقاتی امام موسی صدر.
صفاری، سعدی؛ رسولی شربیانی، رضا (1398) «رابطۀ معاد و معنای زندگی در اندیشۀ ملاصدرا»، خردنامه صدرا، شمارۀ 97، ص58ـ49.
طباطبایی، سید محمدحسین (1362) المیزان فی تفسیر القرآن، تهران: دار الکتب اسلامیه.
عالمی، سیدرضا (1386) معرفت جاودان (مجموعه مقالات سیدحسین نصر)، تهران: مهر نيوشا.
فارابی، ابونصر محمد (1995م) آراء اهل المدینة الفاضلة، بیروت: دار الهلال.
کلینی، محمدبن یعقوب (1363) الکافی، تصحیح علی‌‌اکبر غفاری تهران: دار الکتب الاسلامیه.
لک‌زایی، شریف (1390) سياست متعاليه از منظر حكمت متعاليه، ج3، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي.
مریجی، شمس‌الله؛ اسلامی تنها، اصغر؛ اسدی، حشسن (1398) «نقش فطرت در تکامل اجتماعی از دیدگاه علامه طباطبایی و شهید مطهری»، معرفت فرهنگی اجتماعی، شمارۀ 4، ص88ـ73.
مصلح، جواد (1383) ترجمه و تفسیر الشواهد الربوبیة، تهران: سروش.
مطهری، مرتضی (1376) مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران: صدرا.
ملاصدرا (1341) العرشیه، ترجمه و تصحیح غلامحسین آهنی، اصفهان: دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
ملاصدرا (1378) المظاهر الالهیة في أسرار العلوم الکمالیة، تصحیح و تحقیق سیدمحمد خامنه‌ای، تهران: بنياد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1380) مبدأ و معاد، ترجمۀ محمد ذبیحی، قم: اشراق.
ملاصدرا (1381) کسر اصنام الجاهلیة، تصحیح و تحقیق محسن جهانگیری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1392) تعلیقات حکمة الاشراق، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنياد حکمت اسلامی صدرا.
هانتینگتون، ساموئل (بی‌تا) تمدنها و بازسازی نظام جهانی، ترجمۀ مینو احمد سرتیپ، تهران: کتابسرا.
