کلان‌الگوهای حکمرانی در ایران معاصر؛ عبور از حکمرانی پادشاهی به نوآیین حکمرانی بر پایه فنون رؤیت‌پذیری و کنترلی (از عباس‌میرزا تا امیرکبیر)
محورهای موضوعی : • توصیف و تبیین نوآورانه، خلاقانه و روشمند در حوزه نظریه‌ها و روش‌ها
1 - دانش آموخته دکتری جامعه‌شناسی سیاسی، دانشگاه تهران، ایران
کلید واژه: بدن, رؤیت‌پذیری, کنترل, عباس‌میرزا, امیرکبیر. ,
چکیده مقاله :
ترسیم وضعیت الگوی حکمرانی و نسبت آن با زیست در ایرانِ قبل از جنگ¬های ایران و روس و مسیر بعد از آن، از دو کلان الگوی حکمرانی و از دو عقلانیت که در شیوه¬، گستره و ابژه اعمال قدرت متفاوتند، حکایت دارد. برای تبیین این دو الگو، تلاش شده است تا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و به کمک اسناد، فرآیند حکمرانی را از زاویه پرسش «چگونه حکومت کردن» در چارچوب حکومت¬مندی فوکو بررسی و نسبت زیست و سیاست و شکل¬گیری عقلانیت جدید حکمرانی در ایران را دنبال کنیم. بر این اساس این پژوهش بر مبنای پرسشِ «تکوین و استقرار سازوکارها و فنون جدید حکمرانی در ایران پس از جنگ¬های ایران و روسیه، چگونه و در چه فرایندی صورت گرفت و چه تأثیری بر نسبت زیست و سیاست و شکل¬گیری صورت¬بندی نوآیین حکمرانی در ایران داشته است؟» در پی اثبات این است که «با آگاهی از ناتوانی حکمرانی مبتنی بر آیین پادشاهی، اصلاح¬گران با ایجاد فنون و نهادهای جدید، به مرور جامعه را در معرض دید قدرت قرار داده، با کنترل و هدایت جمعیت، نوآیین حکمرانی را بنا نهادند». بر این اساس در یک کلیت، از جنگ¬های ایران و روس، دو استراتژی در ادارۀ قلمرو قابل شناسایی است؛ استراتژی سنت قدمایی پادشاهی بر پایۀ تکلیف‌گرایی الهی- سیاسی و استراتژی نوآیین حکمرانی بر پایۀ فنون جدید که هر کدام با توجه به شیوۀ اعمال قدرت، گسترۀ اعمال قدرت و ابژۀ کنترل دو صورت¬بندی متفاوت از پیوند زیست و سیاست را برجای گذاشته¬اند.
This study aims to analyze the governance patterns in Iran before and after the Iran-Russia wars, and their relationship with the environment. Two major governance patterns and two different rationalities in the exercise of power, in terms of method, scope, and perspective, are discussed. Using a descriptive-analytical approach and documents, the governance process is examined from the perspective of Michel Foucault's governmentality framework, and the relationship between the environment, politics, and the formation of a new rationality in governance in Iran is explored. The research question is: "How did the formation and establishment of new governance mechanisms and techniques in Iran after the Iran-Russia wars take place, and what impact did it have on the relationship between the environment, politics, and the formation of new governance innovations in Iran? " The study argues that "with an awareness of the failure of governance based on the monarchy system, reformists gradually exposed society to the power of control and guidance of the population by creating new techniques and institutions, and established new governance innovations. " In general, two strategies can be identified in the administration of the territory after the Iran-Russia wars: the traditional strategy of the monarchy based on divine-political obligation and the strategy of new governance innovations based on new techniques, each leaving a different form of the relationship between the environment and politics in terms of the mode of exercising power, the scope of power, and the control perspective.
آبراهامیان، یرواند (1390) ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل¬محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشرنی.
آدمیت، فریدون (1353) ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران، گستره.
------------ (1385) اندیشۀ ترقی و حکومت قانون، تهران، خوارزمی.
------------ (1389) امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی.
آدمیت، فریدون و هما ناطق (1356) افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشدۀ دوره قاجار، تهران، آگاه.
افشار، میرزا مصطفی (1349) سفرنامه خسرومیرزا به پطرزبورغ، به¬ کوشش محمد گلبن، تهران، کتابخانه مستوفی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1349) صدرالتواریخ، شرح حال صدراعظم¬های پادشاهان قاجار، تصحیح و تحشیه محمد مشیری، تهران، سازمان وحید.
اکبری، محمدعلی (1385) تبارشناسی هویت جدید ایرانی (عصر قاجاریه و پهلوی اول)، تهران، علمی و فرهنگی.
خالقی، احمد (1385) زبان، قدرت و زندگی روزمره، تهران، گام نو.
.
خدیو، طاهر (1392) قانون و زیست سیاست در عصر رضاشاه، رساله دکتری، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، رشته علوم سیاسی (گرایش اندیشه سیاسی)، استاد راهنما دکتر احمد خالقی.
رویان، سمیرا و صمد سامانیان، و مسعود علیا (1395) «نسبت رؤیت¬پذیری با قدرت در اندیشه فوکو»، فصلنامه حکمت و فلسفه، سال دوازدهم، شماره 4 (پیاپی48)، زمستان.
زرگری¬نژاد، غلامحسین (1395) سیاست¬نامه¬های قاجاری، سی¬ویک اندرزنامه سیاسی عصر قاجار، جلد 1 و 2، تهران، نگارستان اندیشه.
ژوبر، پیر (1347) مسافرت به ایران و ارمنستان، ترجمه محمود مصاحب، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
سپهر، محمدتقی (¬1346) ناسخ¬التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، اساطیر.
شاردان، ژان (1345) سیاحت¬نامه شاردان، ترجمه محمد عباسی، تهران، امیرکبیر.
شیرازی، میرزاصالح (1347) سفرنامه میرزاصالح شیرازی، به کوشش اسماعیل رائین، تهران، روزن.
طباطبایی، سید جواد (1392الف) تأملی درباره ایران، مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، تهران، مینوی خرد.
---------------- (1392ب) تأملی درباره ایران، نظریۀ حکومت قانون در ایران، تهران، مینوی خرد.
فوکو، میشل (1378) مراقبت و تنبیه، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران، نشرنی.
--------- (1383) اراده به دانستن، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران، نشرنی.
--------- (1389) تئاتر فلسفه، گزیده¬ای از درس¬گفتارها، کوتاه¬نوشت¬ها و گفت¬وگوها، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران، نشرنی.
--------- (1390) تولد زیست سیاست، درس¬گفتارهای کلژدو فرانس 1978-1979، ترجمه رضا نجف¬زاده، تهران، نشرنی.
--------- (1391) باید از جامعه دفاع کرد، درس¬گفتارهای کلژدو فرانس 1975-1976، ترجمه رضا نجف¬زاده، تهران، رخداد نو.
-------- (1400) امنیت، قلمرو، جمعیت، ترجمه محمد سیدجوادی، تهران، چشمه.
قائم¬مقامی، جهانگیر (1357) نامه¬های پراکنده قائم¬مقام فراهانی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
قهرمانی، میثم (1398) حکومت¬مندیِ فقه مشروطه و پارادوکس دین و دولت ملی، رساله دکتری، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، رشته علوم سیاسی(گرایش اندیشه سیاسی)، استاد راهنما دکتر داوود فیرحی.
گاردان، کنت آلفرد (1361) مأموریت ژنرال گاردان در ایران، ترجمه عباس اقبال، تهران، نگاه.
مقدور مشهود، امیر (1396) زیست سیاست ایرانی (تبارشناسی بخشی از حقیقت جاری در زندگی) تهران، گام نو.
مینوی، مجتبی (1325) مجموعه یادداشت¬های اولین کاروان معرفت، مجله شرق.
------------ (1328) مجموعه یادداشت¬های جلب مهاجرین اروپایی، مجله شرق.
نجف¬زاده، رضا (1401) تجدد رمانتیک و علوم شاهی، تهران، مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
نفیسی، سعید (1383) تاریخ اجتماعی سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، اهورا.
مجموعه شماره¬های روزنامه وقایع¬الاتفاقیه (شماره¬های 1 الی 10).
نامه فتحعلی شاه به عباس میرزا، در پرویز بدیعی (1370) مجله گنجینه اسناد بهار، شماره 1.
