وجوه تمايز مؤلفههاي محرميت معماري متأثر از تفاوت سبك زندگي در فرهنگ شرق و غرب
محورهای موضوعی : مفاهیم بنیادین در شهرسازی و معماری اسلامی
حسن ناصري ازغندي
1
,
محسن طبسی
2
,
حسن رضایی
3
1 - استاديار، گروه معماري، واحد تربت حيدريه، دانشگاه آزاد اسلامي، تربت حيدريه
2 - دانشیار، گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامي، مشهد
3 - استاديار، گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد
کلید واژه: فرهنگ غرب, فرهنگ شرق, سبك زندگي, محرميت, معماری.,
چکیده مقاله :
از آنجا كه معماري كالبدي است بر پايه روابط دروني و بيروني، محرميت به عنوان يك مفهوم فرهنگي- اجتماعي در معماري همواره به صور گوناگون نمود داشته است. مطالعات نشان مي‌دهد كه فاصله ايجاد شده مابين لزوم شكل‌گيري محرميت و چگونگي تجلي كالبدي آن وابسته به شرايط دوره تاريخي و يا موقعيت جغرافيايي، سبب شده است كه علاوه بر كالبد محرميت، چگونگي ادراك آن نيز به شدت متأثر از محيط فرهنگي باشد كه در آن واقع شده است. بنابراين محرميت مفهومي است كه وجه ادراكي آن وابسته به فرهنگ و سبك زندگي و وجه كالبدي آن نمود يك مفهوم در معماري است. هدف اصلي تحقيق حاضر آن است که با شناسايي مؤلفههاي محرميت معماري و وجه تمايز آن متأثر از سبك‌زندگي در فرهنگ شرق و غرب، مبنايي براي آسيب‌شناسي مفهوم محرميت در معماري معاصر تبيين نمايد. بنابراين، پژوهشگران در پي پاسخگويي به اين پرسش هستند كه: سبك زندگي متفاوت در دو فرهنگ شرق و غرب چه تمايزي را در مؤلفههاي محرميت معماري سبب شده است؟ پژوهش مبتني بر روش توصيفي با رويكرد تحليل محتوا، جهت دستيابي به نتيجه از استدلال منطقي بهره گرفته است. جمع‌آوري داده‌ها مطابق با مطالعات اسنادي و كتابخانه‌اي است. نتايج مؤيد آن است كه تفاوت در سبك‌زندگي و به تبع آن نوع نگاه به محرميت سبب شده است كه در فرهنگ شرق با تأكيد بيشتر بر شخص با هدف ايجاد حرمت و ارزش، محرميت به عنوان يك پديده حقيقي ديده شود؛ اما در فرهنگ غربي، با ديدي اجتماعي و با هدف حفظ روابط انساني به عنوان پديده‌اي حقوقي مدنظر بوده است كه همسو با خلوت و قلمروپايي است.
Common features and differences in the architecture of different regions are the result of sharing and differences in tradition, religion, culture, lifestyle, and other factors in which architecture has grown. One of the most important factors is the cultural factor and the way of life that has caused different forms of architecture. Among these formal distinctions, we can mention how privacy is manifested in architecture, which is manifested in different ways according to culture and beliefs, lifestyle, as well as climatic and natural conditions. Examining the sources shows that there is not much affinity between the concept of privacy in Western culture and the concept of privacy in Eastern culture.
Keywords: Privacy, Lifestyle, Architecture, East Culture, West Culture.
Objectives
In this approach, the eastern region includes societies whose cultural pattern is based on religious and traditional patterns with an emphasis on the Islamic point of view, and geographical boundaries are not established. In this regard, Shahrivar and his colleagues believe that the Islamic city is based on the knowledge of Islamic commands derived from the Qur'an, and environmental, social, and cultural conditions. Therefore, orientalists compare the Islamic city with the Western city (Shahrivar et al., 1400). Therefore, the main research question is what different cultural conditions and lifestyles have caused the architectural privacy components. It will cover the difference between two semantic and physical fields. Based on this, the hypothesis that the researchers are seeking to validate is that changing conditions both in the cultural field and in the way of life lead to different priorities and as a result, the goals and results are different in how to achieve architectural privacy.
Research Methodology
The current research, with the content analysis approach, has used logical reasoning in order to reach the result. Data collection is in accordance with documentary and library studies that describe a phenomenon in two different cultural contexts in order to extract existing distinctions. The research method will be descriptive and analytical. Based on this, in the current research, the culture and lifestyle in the West and the East are the independent variables of the research, and the dependent variable of the research is the perceptual and physical components of privacy.
Results
Privacy in Architecture
Both physical and cognitive components play a role in the formation of privacy. In this connection, in their article, Bemanian and Rastjoo propose two components for privacy as a cultural concept, which are: the perceptual component and the physical component (Bemanian and Rastjoo, 2016). Bemanian and Rastjo believe that having privacy in the physical domain with the aim of shaping spatial security emphasizes hierarchical order, and in the semantic domain based on the formation of types of privacy, it is the characteristics that cause respect and value in the architectural space in such a way that one feels calm.
From the results of the studies, it can be deduced that the hierarchical order guides the formation of privacy in the physical domain, and in the perceptual domain, with the aim of creating peace, emphasis has been placed on the formation of different types of privacy.
Privacy can be examined from two angles: personal privacy and social privacy. With the aim of maintaining human relations, social privacy has taken an Instrumental view on the necessity of forming privacy; However, personal privacy in the pursuit of creating respect and value based on the relationship of a group of people who have a special relationship has caused a valuable view at the issue of privacy.
Privacy in Eastern and Western culture
In the definition of privacy in Western culture, four views or terms can be seen which are: the words "Alone and Free", "Private Information", "Control" and finally a composite view that aims at privacy, loneliness, and anonymity (Shahriari, 2020). Butin the eastern culture, in harmony with Islamic culture, privacy becomes important (Noghrekar et al., 2013).
The comparison of views in Eastern and Western cultures shows that solitude is a characteristic of space that leads to loneliness, but privacy has a human characteristic that is the cause of intimacy and closeness. The set of these factors determines two types of views on privacy: The value view and the instrumental view. The value view emphasizes the perceptual and semantic field of privacy, and the instrumental view seeks its solutions in the physical field. Based on this, the current research is focused on identifying the distinctions between the two cognitive and physical domains that represent the border between East and West.
Differentiating The Perceptual And Physical Aspects Of Privacy In Eastern Culture From Solitude And Territory In Western Culture
Solitude emphasizes the private aspects of a person's life, and confidentiality implies the relationship of a group of people who have a special relationship. Based on the above definitions, the respect and value that exists in privacy and encourages a person to defend it against strangers distinguishes the word privacy from solitude.
According to the difference of views that consider hierarchy as a factor in the formation of spatial territories or as a requirement for access to other levels, hierarchy can be studied in two categories: legal hierarchy and real hierarchy.
Legal Hierarchy: Legal hierarchies are determined based on laws or customs. In this case, various factors such as walls, fences, doors, and even a line define the limits of space and territories. Although these elements are legal or customary obstacles for the human body, they are not an obstacle to the penetration of other human senses such as hearing and sight. For this reason, this type of hierarchy tends to be extroversion. This type of hierarchy is in accordance with the western concept of territoriality.
True Hierarchy: In this type, the levels and spatial volumes are separated from other territories with their own special identity. In this case, the possibility of connecting different territories at once disappears. Such hierarchies play an essential role in giving body to the idea of introversion. This type of hierarchy of secrecy is in accordance with the eastern concept.
The set of factors shows that the components of privacy, after entering the perceptual and physical domain, define the perceptual and physical elements in the architectural domain, that the physical elements define spatial boundaries, and the perceptual elements emphasize the sensory controllers and access to the architectural space.
Conclusion
Privacy as a cultural concept that first appears in the lifestyle and then in the architecture appropriate to the lifestyle, is subject to the type of view and goals that define the culture of the society in question. For this reason, the components of privacy in architecture are different from each other based on the difference in lifestyle, point of view, and goals in Eastern and Western cultures. The components of privacy can be studied in two categories: cognitive and physical components. The perceptual components of privacy are in line with responding to the subjective aspect of the lifestyle, and the physical components of privacy appear in line with the objective aspect of the lifestyle. Although in the contemporary era, due to changes in various objective and preferred aspects of lifestyle, the desire for spatial independence has been manifested in the physical system of houses, but in the Eastern culture, privacy based on customs, beliefs and opinions with the aim of creating dignity and value for human beings, the approach of separating personal privacy has considered to a certain extent by emphasizing the separation of men and women; Therefore, all the perceptual components of privacy with the aim of creating personal privacy follow a value perspective and cause psychological security; But the western culture, with the aim of preserving human relations, seeks privacy as a tool to create social privacy in a relative and variable manner. In the field of the physical components of privacy, which is aimed at creating spatial and functional hierarchies, the eastern view shows a tendency towards introversion by creating real hierarchies, which is in line with the value view of privacy; But in the western view, by creating legal hierarchies based on legal rules or customs, it tends to be extraverted in line with the instrumental view of privacy. Territoriality is the result of this kind of view of privacy; Therefore, based on the type of cultural view of privacy, the amount and manner of using physical and cognitive elements in architecture will be different.
ابوالقاسمي، جواد (1384) طرح مطالعات زمينه‌اي براي دستيابي به سياست‌هاي كلان توسعه فرهنگ ديني، موسسه فرهنگي هنري عرش پژوه، تهران.
آلتمن، ايروين (1395) «محيط و رفتار اجتماعي: خلوت، فضاي شخصي، قلمرو و ازدحام»، ترجمه علي نمازيان، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي- الوانی، مهدی (1379) «تصمیم گیری وتعیین خط مشی دولتی»، سازمان مطالعه وتدوین کتب علوم انسانی، سمت.
الكساندر، كريستوفر (1389) «معماري و راز جاودانگي، راه بي‌زمان ساختن»، ترجمه مهرداد قيومي بيدهندي، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي.
اميني، ندا و هيربد نوروزيان‌پور (1393) «خلوت و محرميت: شناخت تفاوت‌ها و شباهت‌هاي اين دو مفهوم در معماري و شهرسازي»، مطالعات شهر ايراني اسلامي، شماره 15، صص 99-107.
بابازاده اسكوئي، سولماز و سحر طوفان و سيروس جمالي (1398) «ارتقاي بنيان‌هاي نظري مفهوم حريم در مسكن معاصر از منظر روانشناسي محيطي، نمونه موردي: برج مسكوني ميلاد تبريز»، نشريه باغ نظر، شماره 16، صص 61-72.
بلالي اسكويي، آزيتا و يحيي جمالي و پارسا كاوسي (1401) «تأثيرات فضاهاي تهي و خالي بر حجاب و محرميت در معماري بناهاي مسكوني دوره قاجار در شهر اروميه»، نشريه پژوهش در هنر و علوم انساني، سال هفتم، شماره 4 (پياپي 43) ، صص 13-20.
بمانیان، محمدرضا و مسلم زندي (1396) «مسكن ايراني و سبك زندگي»، تهران، اول و آخر.
بمانیان، محمدرضا و سيده سولماز راستجو (1396) «سیر تحول محرمیّت در ساختار فضایی خانه معاصر (نمونه موردی، خانه‌های دهه‌های50 و 60)»، چهارمين كنفرانس ملي دستاوردهاي اخير در مهندسي عمران، معماري و شهرسازي، تهران، صص 1-11.
بمانیان، محمدرضا و نسیم غلامی و جنت رحمت پناه (1389) «عناصر هویت ساز در معماری سنتی خانه‌های ایرانی؛ نمونه موردی خانه رسولیان یزد»، مطالعات هنر اسلامی، ش 13 (پاییز و زمستان 1389)، صص 55-68.
بهرامي برومند، مرضيه و آفرين ايراني‌نژاد (1392) «معماري حجاب، الگوي فرهنگي معماري خانه‌هاي تاريخي كاشان»، دومين همايش ملي معماري و شهرسازي اسلامي، دانشكده هنر معماري تبريز.
پاسبان خمری، رضا و حسن رجبعلی و محمد فرخ زاد (1396) «سیر دگرگونی فضای بسته، فضای سرپوشیده و فضای باز در خانه‌های تاریخی گرگان از دوره قاجاریه به پهلوی اول»، مرمت و معماری ایران، ش 13 (بهار و تابستان 1396) ، صص 91-106.
پرهيزكار، الهه و خسرو دانشجو (1397) «محرميت و حجاب در خانه‌هاي قاجار تهران»، چهارمين همايش ملي معماري و شهر پايدار، دانشگاه شهيد رجايي، تهران.
پورحيدر توچاهي، مريم و محمد مهدي پوراشمنان طالمي (1399) «تأثير مسكن حداقل بر محرميت»، نشريه معماري‌شناسي، شماره 15، صص 1-7.
پور محمد، شهراد و سیدعلیرضا شجاعی و حسین کلانتری خلیل‌آباد و مسعود تقوایی (1400) «کاربست تأثیرشناختی «شاخص خاطره» بر ارتقای حس تعلق ساکنان محلات جدید و قدیم شهر شیراز»، مطالعات شهری، شماره 41 ، زمستان 1400، صص 73-84.
پيرنيا، محمدكريم (1381) «شيوه‌هاي معماري ايران»، تدوين غلامحسين معماريان، تهران، موسسه نشر هنر اسلامي.
جمشيدي نظر، فاطمه و عبداله جاسمي و محمدعلي كاظم‌زاده رائف و صبا ميردريكوندي (1399) «امكان‌سنجي بهره‌مندي از تجارب خانه‌هاي سنتي دزفول براي رعايت حريم سمعي بصري در واحدهاي مسكوني معاصر»، پژوهش‌هاي مرمت و معماري ايراني و اسلامي، سال سوم، شماره هشتم، صص 32-48.
حيدري، علي‌اكبر و مليحه تقي‌پور (1397) «تحليل محرميت بر اساس نسبت توده به فضا (نمونه موردي: خانه‌هاي تك‌حياط در اقليم گرم و خشك)»، نشريه معماري اقليم گرم و خشك، سال ششم، شماره هشتم، صص 77-99.
-------------------------- (1399) «مقايسه روش‌هاي ايجاد محرميت در مسكن سنتي و معاصر (نمونه مطالعاتي: شهر شيراز»، نشريه مرمت و معماري ايران، سال دهم، شماره بيست و چهار، صص 63-80.
راپاپورت، آموس (1392) «انسان‌شناسي مسكن»، ترجمه خسرو افضليان، كسري.
راستجو، سيده سولماز و محمدرضا بمانيان (1398) «گونه‌شناسي ساختار فضايي خانه معاصر ايراني با تكيه بر محرميت و سلسله مراتب»، نشريه هنرهاي زيبا- معماري و شهرسازي، دوره 24، شماره 2، صص 49-58.
رئيسي، محمدمنان (1397) «معماري و شهرسازي متناسب با سبك زندگي اسلامي (از تشريح وضع مطلوب تا تحليل وضع موجود)»، قم، دانشگاه قم.
سيفيان، محمدكاظم و محمدرضا محمودي (1386) «محرميت در معماري سنتي ايران»، هويت شهر، شماره 1، صص 3-14.
شهر شهریور، مهراب و حسین کلانتری خلیل‌آباد و غلامرضا لطیفی (1400) «مدیریت شهرهای ایرانی- اسلامی با رویکرد شهر دانایی محور (مطالعه موردی: شهر شیراز)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال دوازدهم، شماره 45، صص 47-59.
ضرغامی، اسماعيل و علي خاكي و سيده اشرف سادات (1394) «بازيابي مفهوم محرميت در كالبد سكونتگاه‌هاي ديروز و امروز»، همايش بين‌المللي معماري، عمران و شهرسازي در هزاره سوم، تهران.
عراقي‌زاده، زهرا و سيدهادي قدوسي‌فر و نيلوفر نيك‌قدم (1401) «سنجش محرميت بر اساس روش نحو فضا در خانه‌هاي تاريخي بندر كنگ»، فصلنامه جغرافيا و برنامه‌ريزي منطقه‌اي، سال دوازدهم، شماره 2، صص 129-141.
عليزاده، هوشمند و كيومرث ايران دوست و كيومرث حبيبي و محمد بشير رباطي (1393) «مفهوم محرميت و فضا در شهرهاي دوران اسلامي»، پژوهش‌هاي معماري اسلامي، شماره 2، صص 65-78.
غفوریان، میترا و مینا پی سخن و الهام حصاری (1396) «گونه شناسی سازمان فضایی و سلسله مراتب ورود در خانه‌های ایرانی با تأکید بر محرمیت»، برنامه ریزی توسعه کالبدی، ش 7، صص 129-144.
كاظم‌زاده رائف، محمدعلي و صبا ميردريكوندي (1399) «محرمیّت در خانه سنتی ایرانی با تأکید بر مظاهر حریم خصوصی در عناصر معماری (نمونه موردی: خانه رسولیان یزد)»، نشريه معماري‌شناسي، سال سوم، شماره 17، صص 1-8.
گروتر، يورگ (1393) «زيبايي شناسي در معماري»، ترجمه جهانشاه پاكزاد، عبدالرضا همايون، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي.
گيدنز، آنتوني (1386) «جامعه‌شناسي»، ترجمه حسن چاوشيان، تهران، نشرني.
مرادي‌نسب، حسين (1399) «تبيين جايگاه محرميت در نسبت با قلمرو و خلوت در مسكن سنتي ايران بر پايه آموزه‌هاي اسلامي»، مسكن و محيط روستا، شماره 172، صص 47-60.
معماريان، غلامحسين و سيدمجيد هاشمي طغرالجردي و حسام كمالي (1389) «تأثير فرهنگ ديني بر شكل‌گيري خانه: مقايسه تطبيقي خانه در محله مسلمانان، زرتشتيان و يهوديان كرمان»، تحقيقات فرهنگي، شماره 3، صص 1-25.
مؤمني، كوروش و ندا ناصري (1394) «بررسي ابزارها و روش‌هاي ايجاد محرميت در خانه زينت‌الملوك شيراز منطبق بر آيات و روايات اسلامي»، پژوهش‌هاي معماري اسلامي، شماره 9، صص 18-35.
مهدوي كني، محمدسعيد (1393) «دين و سبك زندگي؛ مطالعه موردي شركت كنندگان در جلسات مذهبي»، تهران، دانشگاه امام صادق.
ناري قمي، محمد (1389) «مطالعه‌اي معناشناختي در باب مفهوم درونگرايي در شهر اسلامي»، نشريه هنرهاي زيبا، معماري و شهرسازي، شماره 43، صص 69-82.
نصرالله‌پور علمداري، ابراهيم و محمد شبديني و علي كريمي خوشحال و عبدالله حاجي صادقي (1394) «مؤلفه‌ها و شاخص‌هاي سبك زندگي اسلامي»، پژوهشكده علوم اسلامي امام صادق، زمزمه هدايت.
نقره‌كار، عبدالحميد و فرهنگ مظفر و سمانه تقدير (1393) «بررسي قابليت‌هاي فضاي معماري براي ايجاد بستر پاسخگويي به نيازهاي انسان از منظر اسلام» مجله شهر ايراني اسلامي، شماره 10، صص 21-34.
نیری فلاح، سیامک و اکرم خلیلی و محمد تاج‌الدین بن محمد رسدی (1392) «لايه‌هاي محرميت در خانه‌هاي سنتي ايران، نماد الگوي ديني در زندگي خانواده»، كنگره بين‌المللي فرهنگ و انديشه ديني، صص 1040-1049.
ولی‌زاده اوغاني، محمدباقر (1393) «اصول و انديشه‌هاي اخلاقي در ساختار فضايي خانه‌هاي سنتي ايران اسلامي، نمونه مورد مطالعه محرميت و حريم خصوصي»، پژوهش هنر، شماره 7، صص 185-203.
هاشمی طغرالجردي، سيدمجيد (1390) «رساله دكتري معماري در دانشكده معماري دانشگاه علم و صنعت با عنوان: اصول حاكم بر حريم خانه در انديشه اسلامي: بازشناسي قاعده «لاضرر» در قوانين و مقررات معماري و شهرسازي مرتبط با حريم بصري خانه».
Abu-Gazzeh, T (1995) “Privacy as the basis of architectural planning in the Islamic culture of Saudi Arabia”، Architecture and Behaviour 11: 93- 112.
AlEnazy, T، H., (2007) The Privacy and Social Needs of Women in Contemporary Kuwaiti Homes، Department of Interior Design، The Florida State University, Florida.
AlHemaidi, W., (1996) The Dilemma of Regulating Privacy: Planning Regulations, Privacy and House Form; the Case Study of Low-Density Single-Family Dwellingsin Saudi Arabia، Development Planning Unit، University College London.
Al-Mohannadi, A، Furlan, R (2021) The syntax of the Qatari traditional house: privacy, gender segregation and hospitality constructing Qatar architectural identity، Journal of Asian Architecture and Building Engineering.
Bahammam, A., (1987) Architectural Patterns of Privacy in Saudi Arabian Housing، School of Architcture، McGill University, Montreal.
Booth, M، and Joseph, S., (2013) Women and Islamic Cultures: Disciplinary Paradigms and Approaches, 2003-2013, Leiden: Boston.
Daneshpour, A., Embi, M، R., and Torabi, M., (2012) Privacy in Housing Design: Effective Variables، In: 2th Inrenotional Conference-Workshop on Sustainable architecture and Urban Design (ICWSAUD2012) Malaysia: Universiti Sains Malaysia.
Eben Saleh, M، A., (1997) Life and death of traditional settlements of southwest Saudi Arabia، Journal of Architectural Education, 51 (3), 177–191.
Hall, E، T., (1990) The hidden dimension / Edward T، Hall، Anchor books، New York: Anchor Books: Doubleday & Company.
Hashim, A، H, Z، A، Rahim, et al (2006) “Visual Privacy and family intimacy: a case study of Malay inhabitants living in two storey low- cost terrace housing”، Environment and Planning B 33(2): 301- 318.
Jameson, M., (2001) Space in the Greek city-state، In: Kent, S., ed، Domestic architecture and the use of space: An interdisciplinary cross-cultural study، Cambridge: Cambridge University Press, 92–113.
Mahad Musa, Z، Ravi Abdullah, M.F، Usman, Abur Hamdi، Iskandar, Azwar (2021) Privacy in Islam as a Guide to Housing Development، IJIK 11(2), 67 – 77.
Mahgoub, Y., (2004) Globalization and the built environment in Kuwait، Habitat International, 28, 505–519.
Moghaddasi, A، Moghaddasi, M، Kalantari Khalilabad, H (2020) Mohsen Foroughi (1907–1983): Thoughts and Sustainability in the works of an Iranian modernist architect، Architecture and Engineering, Vol، 5, no، 4, 28 – 34.
Naghizadeh، m (1997) “Title features of Islamic city in Islamic text”، Journal of fine arts (4.5) r.grishman1987-iran-penguing books –New York.
Negoita, A، M., (2012) Domestic spaces and the hierarchy of gender in Islamic society، Romanian review of political sciences and international relations, 11 (2), 10.
Ondia, E، Hengrasmee, S، Chansomsak, S (2019) Addressing the Dilema between Collaboration and Privacy in Coworking Spaces، International Journal of Architecture and Urban Development, 9 (3), 5- 10.
Othman, Z، Aird, R، & Buys, L (2015) Privacy, Moderation, Hospitality and the design of Muslim homes: a literature review، Frontiers of Architectural Research، 4, (1), 12-23.
Rapoport, Amos، "House Form and Culture" (Prentice-Hall, Inc (1979).
Rapoport, A., (1982) The meaning of the built environment: a nonverbal communication approach / Amos Rapoport، Beverly Hills, Calif.; London: Sage, c1982.
Rapoport, A., (2000) Theory, Culture and Housing، Housing, Theory & Society, 17, 145–165.
Rapoport, A., (2005) Culture, Architecture, and Design، Locke Science Publishing Company.
Schoeman, F.D (1984) ‘Philosophical dimensions of privacy: An anthology’، Combridge University Press.
Shahriari, H (2020) A Critical Study of Four Definitions of Privacy from the Viewpoint of Western Ethics، Philosophical Theological Research, 21 (4), 103- 105.
Zeisel, J (1984) Inquiry by Design: Tools for Environment-Behaviour Research، Cambridge, UK: Cambridge University Press.$$
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و چهارم، زمستان 1402: 32-1
تاريخ دريافت: 25/12/1401
تاريخ پذيرش: 16/07/1403
نوع مقاله: پژوهشی
وجوه تمايز مؤلفههاي محرميت معماري
متأثر از تفاوت سبك زندگي در فرهنگ شرق و غرب
حسن ناصري ازغندي1
محسن طبسي2
حسن رضائي3
چکیده
از آنجا كه معماري كالبدي است بر پايه روابط دروني و بيروني، محرميت به عنوان يك مفهوم فرهنگي- اجتماعي در معماري همواره به صور گوناگون نمود داشته است. مطالعات نشان مي‌دهد كه فاصله ايجاد شده مابين لزوم شكل‌گيري محرميت و چگونگي تجلي كالبدي آن وابسته به شرايط دوره تاريخي و يا موقعيت جغرافيايي، سبب شده است كه علاوه بر كالبد محرميت، چگونگي ادراك آن نيز به شدت متأثر از محيط فرهنگي باشد كه در آن واقع شده است. بنابراين محرميت مفهومي است كه وجه ادراكي آن وابسته به فرهنگ و سبك زندگي و وجه كالبدي آن نمود يك مفهوم در معماري است. هدف اصلي تحقيق حاضر آن است که با شناسايي مؤلفههاي محرميت معماري و وجه تمايز آن متأثر از سبك‌زندگي در فرهنگ شرق و غرب، مبنايي براي آسيب‌شناسي مفهوم محرميت در معماري معاصر تبيين نمايد. بنابراين، پژوهشگران در پي پاسخگويي به اين پرسش هستند كه: سبك زندگي متفاوت در دو فرهنگ شرق و غرب چه تمايزي را در مؤلفههاي محرميت معماري سبب شده است؟ پژوهش مبتني بر روش توصيفي با رويكرد تحليل محتوا، جهت دستيابي به نتيجه از استدلال منطقي بهره گرفته است. جمع‌آوري داده‌ها مطابق با مطالعات اسنادي و كتابخانه‌اي است. نتايج مؤيد آن است كه تفاوت در سبك‌زندگي و به تبع آن نوع نگاه به محرميت سبب شده است كه در فرهنگ شرق با تأكيد بيشتر بر شخص با هدف ايجاد حرمت و ارزش، محرميت به عنوان يك پديده حقيقي ديده شود؛ اما در فرهنگ غربي، با ديدي اجتماعي و با هدف حفظ روابط انساني به عنوان پديده‌اي حقوقي مدنظر بوده است كه همسو با خلوت و قلمروپايي است.
واژه‌های کلیدی: فرهنگ غرب، فرهنگ شرق، سبك زندگي، محرميت، معماری.
[1] * استاديار، گروه معماري، واحد تربت حيدريه، دانشگاه آزاد اسلامي، تربت حيدريه، ایران Ha.Naseriaz@iau.ac.ir
[2] ** نویسنده مسئول: دانشیار، گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامي، مشهد، ایران mohsentabassi48@gmail.com
[3] *** استاديار، گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران Rezaei.h@mshdiau.ac.ir
مقدمه
فرايند شكل‌گيري معماري متأثر از عواملي با سطوح متفاوت اهميت و تأثيرگذاري است؛ بنابراين وجوه مشترك و افتراق در معماري مناطق مختلف نتيجه مواردي از اشتراك و افتراق در سنت، مذهب، فرهنگ، سبك‌زندگي و ديگر عواملي است كه معماري در بستر آن رشد يافته است. از مهمترين اين عوامل، عامل فرهنگي و چگونگي سبك‌زندگي است كه اشكال مختلف معماري را سبب شده است. از جمله اين تمايزات شكلي مي‌توان به چگونگي نمود محرميت در معماري اشاره كرد كه بنابر فرهنگ و باورها، سبك‌زندگي و همچنين موقعيت اقليمي و طبيعي به صور گوناگون نمود يافته است. چنانچه محرميت را توانايي شخصي و يا گروهي در كنترل تعاملات اجتماعي عنوان كنيم، اگرچه آلتمن از آن به عنوان «انتخاب» و يا شوارتز با عنوان «كناره‌گيري» ياد مي‌كنند و معتقدند كه مردم شبكه‌اي از مكانيسم‌هاي رفتاري را براي مديريت تعاملات اجتماعي خود استفاده مي‌كنند؛ اما پژوهش‌ها نشان مي‌دهند كه براي دستيابي به حريم خصوصي، فضاهاي طراحي شده بايد پاسخگو باشند. آنديا1 در مطالعه خود با بررسي ديدگاه‌هاي صاحبنظران عواملي همانند طرح و ظاهر ساختمان‌ها، چيدمان و خصوصيات اتاق‌ها، مشخصات تجهيزات و مبلمان و شرايط محيطي را به عنوان عوامل فيزيكي عنوان مي‌كند (Ondia, Hengrasmee, Chansomsak, 2016: 6). زايزل عوامل فيزيكي را در دو گروه موانع و ميدان‌ها قرار مي‌دهد. موانع عناصر فيزيكي هستند كه با ايجاد سلسله‌مراتب، جداكننده حريم افراد از يكديگر هستند و از طريق سطوح ديوارها، كف، مبلمان و ... نقش خود را ايفا مي‌كنند، ميدان‌ها عناصر فيزيكي هستند كه از طريق تأثير بر ادراك انسان، زمينه تغيير فضا و ايجاد حريم را سبب مي‌شوند. عواملي همانند شكل، جهت، اندازه، شرايط محيطي، روشنايي، نحوه حركت و دسترسي در اين گروه قرار مي‌گيرند (ر.ک: Zeisel, 1984). بررسي منابع نشان مي‌دهد كه قرابت چنداني بين مفهوم محرميت در فرهنگ غربي با مفهوم محرميت در فرهنگ شرق وجود ندارد. در اين رويكرد حوزه شرق مشتمل بر جوامعي است كه الگوي فرهنگي آنها مبتني بر الگوي ديني و سنتي با تأكيد بر نگاه اسلامي است و مرزهاي جغرافيايي مبنا قرار‌نگرفته‌اند. در این رابطه شهریور و همکاران معتقدند که شهر اسلامی با آگاهی از دستورات اسلام برگرفته از قرآن، سنت، شرایط محیطی، اجتماعی و فرهنگی است. بنابراین شرق‌شناسان شهر اسلامی را در مقایسه با شهر غربی قرار می‌دهند (شهریور و همکاران، 1400: 50). شرق الگوي شكل‌گيري محرميت را با توجه به چگونگي تفكيك حريم شخصي و همچنين تفكيك زن و مرد، جستجو كرده است (Negoita, 2012: 18). در غرب، محرميت بيشتر در مفهوم خلوت نمود‌يافته است و محرميت آن‌چنان كه در معماري شرق به آن تأكيد شده است، مورد‌‌توجه قرار نگرفته است. كشور ايران علي‌رغم قرارگيري در حوزه شرق، متأثر از فرهنگ غرب نيز بوده است؛ از اين‌رو بررسي جامعه ايراني و تعاملات فردي و اجتماعي، گوياي آن است كه نگرش و نحوه زندگي معاصر به تبعيت از پيشينيان بر اساس مشخصه‌هاي فرهنگي ايراني- اسلامي، تا حدود زيادي درونگرايي خود را حفظ كرده است ولي معيشت ايراني و روش‌هاي جديد همزيستي و زندگي آپارتمان‌نشيني به دليل پيروي از فرهنگ جهاني‌شده غرب، تغييرات عمده‌اي را در چگونگي و ابعاد شكل‌گيري حريم در سبك‌زندگي خانه امروزي سبب شده است که به تبع آن حسی دوگانه در میزان تعلق به فضا قابل مشاهده است. در این رابطه پورمحمد و همکاران در مقاله‌ای با هدف ارتقای حس تعلق با تفکیک دو بعد کالبدی و اجتماعی نتیجه می‌گیرند که خاطرات کالبدی و اجتماعی منفک از یکدیگر در جوامع مختلف قابل ارزیابی است (پورمحمد و همکاران، 1400: 81). بنابراين با رویکرد شناسايي مؤلفههاي محرميت معماري و وجه تمايز آن متأثر از سبك‌زندگي در فرهنگ شرق و غرب، پيوند دو پديده متفاوت مطرح است. محرميت كه عمدتاً به عنوان يك مفهوم تداعي مي‌شود، نگاه معنايي را مي‌طلبد و معماري كه مبتني بر تجسم است، تمركز بر كالبد دارد. از اين‌رو نگاه كالبدي و نگاه معنايي به محرميت با هدف شناخت وجوه گوناگون آن ضرورت مي‌يابد.
بيان مسئله
با توجه به مقدمه فوق مي‌توان نتيجه گرفت كه: فضا و محرميت به عنوان الگوهايي كه متأثر از نيازها و هنجارهاي اجتماعي شكل گرفته‌اند، معنايي بيشتر از ايجاد صرفاً فضايي با هدف كنترل محيط اطراف دارد. حفظ حريم خصوصي يك حق انحصاري است كه به همه افراد داده شده است؛ بنابراين اگرچه ايجاد حريم بخش جدايي‌ناپذيري از ويژگي هر شخص است و نياز به احساس خلوت براي زندگي انساني ضروري است؛ ولي چگونگي تأثيرپذيري فضا و محرميت از ديگر عوامل، موضوعي است كه پژوهشگران متعددي به بررسي آن پرداخته‌اند (ر.ک: (Rapoport, 1979, 1982, 200& Hall, 1990& Mahgoub, 2004. نتايج بيانگر آن است كه اگرچه فضا با كمك فرم خلق مي‌شود اما فضا و فرم متأثر از عوامل خارجي است. از مهمترين اين عوامل، عامل فرهنگي و سبك‌زندگي است كه در پژوهش حاضر مؤلفههاي محرميت معماري در هر دو وجه كالبدي و معنايي متأثر از آن مورد مقايسه قرار گرفته‌اند. لذا پرسش اصلي تحقيق آن است كه شرايط فرهنگي و شيوه زندگي متفاوت، چه تمايزي را در مؤلفههاي محرميت معماري سبب شده است. بررسي تفاوت دو حوزه معنایی و کالبدی را پوشش خواهدداد. بر اين اساس فرضيه‌اي كه پژوهشگران در پي اعتبارسنجي هستند، آن است كه تغيير شرايط چه در حوزه فرهنگي و چه در شيوه‌زندگي، منجر به اولويت‌گزيني‌هاي متفاوت مي‌گردد و به تبع آن اهداف و نتايج در چگونگي تحقق محرميت معماري متفاوت است.
پیشینه پژوهش
مرادي‌نسب در مقاله خود با عنوان «تبيين جايگاه محرميت در نسبت با قلمرو و خلوت در مسكن سنتي ايران بر پايه آموزه‌هاي اسلامي» معتقد است كه محرميت در حوزه مادي همسو با مفهوم قلمرو و در حوزه رواني و رفتاري همسو با مفهوم خلوت است (مرادي‌نسب، 1399: 47). مقاله فوق با مقايسه نگاه شرق و غرب در ارتباط با محرميت، بستر پژوهش را خانه‌هاي سنتي ايران قرار مي‌دهد. بررسي ديگر پژوهش‌ها (ر.ک: بلالی اسکویی و همکاران، 1401؛ بهرامی برومند و همکاران، 1392؛ بمانیان و همکاران، 1389؛ پاسبان خمری و همکاران، 1396؛ پرهیزکار و دانشجو، 1397؛ جمشیدی نظر و همکاران، 1399؛ حیدری و تقی‌پور، 1399؛ عراقی‌زاده و همکاران، 1401؛ مومنی و ناصری، 1394) نيز نشان مي‌دهد كه محرميت در حوزه‌هاي مكاني مشخص مورد بررسي قرار گرفته است؛ بنابراين اهداف بيشتر متمركز بر شناسايي ويژگي‌هاي محرميت است تا تبيين تمايزات و تفاوت‌ها. به عنوان مثال راستجو و بمانيان در مقاله خود با عنوان «گونه‌شناسي ساختار فضايي خانه معاصر ايراني با تكيه بر محرميت و سلسله مراتب» شاخص‌هاي فرهنگ ايراني- اسلامي مؤثر بر ارتباطات فضايي خانه را شش عامل سلسله مراتب، تعامل با خانواده، محرميت، امنيت، هويت و تعامل با طبيعت نام مي‌برند (راستجو و بمانيان، 1398: 52). در مقاله‌اي كه با هدف مرور ادبيات تحقيق، نشريات سال‌هاي 1986 تا 2013 را مورد بررسي قرار مي‌دهد، حفظ محرميت خانه مسلمانان را دستورالعمل مشترك براي چگونگي مهمان‌نوازي و فروتني در كشورهاي مختلف عنوان مي‌كند و تأثير عوامل فرهنگي را از مهمترين موارد در شكل‌دهي معماري مي‌داند (Othman, Aird, Buys, 2015: 15). چراكه وجوه مشترك در معماري سنتي ايران و ديگر كشورهاي اسلامي نتيجه مواردي از اشتراك در سنت، مذهب، فرهنگ و ديگر عواملي است كه معماري در بستر آن رشد يافته است. جامسون2 مقايسه‌اي را بين خانه‌هاي يوناني و خانه‌هاي مسلمانان كشورهاي عربي انجام داده است و نتيجه گرفته است كه خانه‌هاي يونان در طبقه همكف اگرچه دسترسي ويژه‌اي براي ارتباط از خارج به داخل داشته‌اند ولي آن فضا از محل اقامت بانوان تفكيك نشده است، اما در خانه‌هاي مسلمانان تفكيك فضاها به وضوح شكل مي‌گيرد (Jameson, 2001: 96). در مقالات متعددي بر اهميت جنسيت در تفكر سنتي شرق، اشاره شده است. نقش‌هاي جنسيتي زنان و مردان در جوامع اسلامي، تعيين‌كننده چگونگي ايجاد و نحوه استفاده از هنر و معماري است؛ چراكه عاملي همانند: مذهب، در كنار ثروت، سن، موقعيت اجتماعي و ... در شكل‌گيري الگوهاي مشترك و پذيرش نقش‌هاي جنسيتي هماهنگ اهميت دارد (ر.ک: Booth, Joseph, 2013). اين بستر الگوي شكل‌گيري محرميت را با توجه به چگونگي تفكيك حريم شخصي و اجتماعي و همچنين تفكيك زن و مرد، جستجو كرده است. مطالعات صورت‌گرفته در منابعي كه به بررسي و مقايسه محرميت در فرهنگ شرق و غرب مي‌پردازند، نشان مي‌دهد كه محرميت در غرب، معاني و حوزه‌هاي ديگري همچون تنهايي و خلوت، حريم اطلاعاتي، حريم فيزيكي و دسترسي، ناشناس بودن و رازداري را از گذشته تاكنون پوشش داده است (ر.ک: Abu-Gazzeh, 1995 & AlHemaidi, 1996 & AlEnazy, 2007& Daneshpour, Embi, Torabi, 2012& Bahammam, 1987& Eben Saleh,1997). مقايسه فرهنگي گواه آن است كه قرابت چنداني بين مفهوم محرميت در فرهنگ غربي با مفهوم محرميت در فرهنگ شرق وجود ندارد.
در ارتباط با شيوه‌زندگي بمانيان و زندي در كتاب «مسكن ايراني و سبك‌زندگي» با بررسي موارد مختلف، از جمله: مسكن مطلوب، سبك زندگي ايراني اسلامي، خانه و خانواده ايراني، آيات و احاديث، مسكن سنتي و ... عوامل تأثيرگذار بر تحول مسكن و تغيير الگوي آن را مورد بررسي قرار داده‌اند و به عوامل مؤثر در شكل‌گيري مسكن فردا اشاره نموده‌اند (ر.ک: بمانيان، زندي و مسلم، 1396). مقدسی و همکاران نیز در مقاله‌ای با هدف بررسی اندیشه‌ها و آثار محسن فروغی انقلاب مشروطه را به عنوان نقطه عطفی عنوان می‌کنند که در مواجهه با سنت‌های گذشته، سبک زندگی را دستخوش تغییرات و تحولات کرد که نتایج آن مستقیماً بر معماری ایرانی تأثیر گذاشته است (Moghaddasi, Moghaddasi, Kalantari, 2020: 29). مهدوي كني در كتاب «دين و سبك‌زندگي» كوشيده است تا همزمان با بررسي نظري دين و تعاليم و معارف آن درباره سبك زندگي، نظريه‌هاي مختلف در باب سبك زندگي در غرب را نيز مورد بررسي قرار دهد (ر.ک: مهدوي كني، 1393). در كتاب «مؤلفه‌ها و شاخص‌هاي سبك‌زندگي اسلامي» مباني سبك‌زندگي اسلامي و غربي گفته شده است و اصول سبك‌زندگي اسلامي مطرح شده است و در انتها به شاخص‌هاي سبك‌زندگي اسلامي در ارتباط با خود و ديگران اشاره شده است (ر.ک: نصرالله پورعلمداري و همكاران، 1394).
مباني نظري تحقيق
عوامل مؤثر بر معماري
عوامل گوناگون در شكل‌گيري الگوي معماري تأثيرگذار است. اين عوامل را مي‌توان در دو حوزه تقسيم‌بندي نمود. يك حوزه متمركز بر افراد و ضوابط و مقرراتي است كه در فضاي معماري به عنوان يك نياز عملكردي و سازماني حضور دارند، در پژوهش حاضر اين افراد مي‌تواند افراد خانواده در يك خانه و يا كاركنان يك اداره و ... باشد. اين عوامل را عوامل دروني مؤثر بر معماري مي‌ناميم. حوزه ديگر كه تابع موقعيت قرارگيري اثر است، اقليم و مجموعه عواملي را شامل مي‌شود كه داراي شاخصه‌ها و ويژگي‌هاي متغير در طول زمان هستند. از جمله مي‌توان به فرهنگ، اقتصاد، تكنولوژي، روابط اجتماعي و سياست اشاره كرد. مجموعه اين عوامل را، عوامل خارجي مؤثر بر معماري مي‌ناميم.
عوامل دروني
طبيعت انسان و نهادهاي او و همچنين ضوابط و مقررات عملكردي حاكم بر يك سازمان اجتماعي، توأماً مشتمل بر عناصر ثابت و متغيري است كه بر سازمان فضايي معماري تأثيرگذارند و آن را مي‌توان مرتبط با بيولوژي، ادراك و رفتار انسان و قوانين و مقررات درون سازماني دانست. عناصر طبيعت بيولوژيك انسان تداوم و پايداري بيشتري نسبت به ادراك و رفتار و قوانين و مقررات دارد. از اين‌رو عوامل دروني را در دو حوزه مي‌توان مورد بررسي قرار داد. حوزه طبيعت بيولوژيك و حوزه ادراك و رفتار سازماني. نمودار 1 بيانگر اين رابطه است.
[1] . Ondia
[2] . Jameson
ثبات |
عدم ثبات |
نمودار 1- جنبه‌هاي دروني ثابت و متغير مؤثر بر معماري.
عوامل خارجي
عوامل خارجي مؤثر بر معماري نيز در دو دسته قرار مي‌گيرند. يك دسته محيط و شرايط جغرافيايي است كه از ثبات نسبي برخوردار است، همانند اقليم و عوارض طبيعي، دسته ديگر، جامعه است كه متأثر از عواملي همانند فرهنگ، اقتصاد، سياست، اجتماع و تكنولوژي است. از ميان اين عوامل، به دليل قرارگيري مفهوم محرميت در دسته مفاهيم فرهنگي مي‌توان ادعا كرد كه تغييرات عوامل فرهنگي تأثير مستقيم بر سبك‌زندگي و محرميت دارد. مبتني بر ديدگاه پژوهشگران مختلف از جمله راپاپورت، فرهنگ به عنوان عامل پايداري اجتماعي، نقش مؤثري در فرايند شكل‌گيري مسكن دارد. تغييرات الگوهاي فرهنگي سبب تغيير در سبك‌زندگي و فرهنگ سكونت و در نتيجه تغيير در الگوي خانه مي‌گردد. در اين ميان در ارتباط با نقش مذهب به عنوان يكي از انتخاب‌هاي فرهنگي بايد عنوان كرد كه در ديدگاه ديني، جهان‌بيني را عامل ارزش‌ها و باورها در جامعه مي‌دانند (ر.ک: ابوالقاسمي، 1384). از مهمترين مباحث در موضوع ارزش‌ها مطابق با فرهنگ ديني، محرميت است. بر اين اساس باورها و ارزش‌هاي برخاسته از نوع جهان‌بيني مردم در مظاهر فرهنگ نمود مي‌يابد. اهميت جنسيت در تفكر سنتي شرق، تا آنجا است كه نقش‌های جنسيتي زنان و مردان در جوامع اسلامي، تعيين‌كننده چگونگي ايجاد و نحوه استفاده از هنر و معماري است (ر.ک: بوث و جوزف، 2013). نمودار 2 بيانگر چگونگي تأثير عوامل خارجي است.
نمودار 2- عوامل خارجي مؤثر بر معماري
مؤلفههاي محرميت در معماري
سيفيان و محمودي اصول مورد استفاده در حل مسئله محرميت در معماري را سه اصل سلسله‌مراتب، درونگرايي و پيوند معماري با طبيعت عنوان‌كرده‌اند (سيفيان و محمودي، 1386: 8). مؤمني و ناصري مؤلفههاي محرميت‌ساز به صورت ديداري و شنيداري را چهار مؤلفه مكان‌يابي، تناسبات، درونگرايي و سلسله‌مراتب معرفي مي‌كنند كه هر كدام با كمك روش‌ها و عناصر مختلفي زمينه‌ساز ايجاد محرميت هستند (مؤمني و ناصري، 1394: 21). اميني و نوروزيان‌پور درونگرايي و سلسله‌مراتب را از ابزارهاي شكل‌گيري محرميت در معماري و شهرسازي مي‌دانند (اميني و نوروزيان‌پور، 1393: 102). حيدري و تقي‌پور محرميت را در قالب سه مفهوم درونگرايي، سلسله‌مراتب دسترسي و عرصه‌بندي فضايي تعريف مي‌كنند (حيدري و تقي‌پور، 1397: 77). غفوريان و همكاران ويژگي‌ها و اصول كالبدي معماري سنتي را در تحقق محرميت معماري، سه عامل سلسله‌مراتب، درونگرايي و نفوذپذيري بصري عنوان مي‌كنند (غفوريان و همكاران، 1396: 132). بررسي منابع مختلف بيانگر آن است كه علي‌رغم تفاوت در نوع نگاه به موضوع محرميت (نگاه ابزاري و يا ارزشي)، تمامي آنها محرميت را ضرورت جامعه انساني مي‌دانند؛ اما تحقق اين نياز جامعه مدني و انساني در معماري علاوه بر نمود كالبدي بايد بتواند در راستاي جوابگويي به نياز احساسيِ داشتن حريم نيز عمل نمايد؛ از اين‌رو دو مؤلفه كالبدي و ادراكي توأماً در شكل‌گيري محرميت نقش دارند. در همين ارتباط بمانيان و راستجو در مقاله خود دو مؤلفه را براي محرميت به عنوان يك مفهوم فرهنگي مطرح مي‌كنند كه عبارتند از: مؤلفه ادراكي و مؤلفه كالبدي (بمانيان و راستجو، 1396: 1). بمانيان و راستجو معتقدند كه حريم داشتن در حوزه كالبدي با هدف شكل‌دهي به امنيت فضايي، تأكيد بر نظم سلسله‌مراتبي دارد و در حوزه معنايي مبتني بر شكل‌گيري انواع حريم، ويژگي‌هايي است كه حرمت و ارزش را در فضاي معماري سبب شود به گونه‌اي كه فرد به آرامش برسد (بمانيان و راستجو، 1396: 2).
از نتايج مطالعات اينگونه استنباط مي‌گردد كه نظم سلسله‌مراتبي با توجه به اشتراك آن در نظر تمامي پژوهشگران، شكل‌گيري محرميت در حوزه كالبدي را راهبري مي‌كند و در حوزه ادراكي با هدف ايجاد آرامش، تأكيد بر شكل‌گيري انواع حريم مورد توجه قرار گرفته است. بنابراين محرميت در حوزه كالبدي به سلسله‌مراتب و در حوزه معنايي به انواع حريم اشاره دارد.
ثبات |
عدم ثبات |
جدول1: انواع حریم مبتنی بر نظر پژوهشگران
انواع حريم | پژوهشگران |
ديداري؛ شنيداري؛ حركتي؛ رواني؛ بويايي | Alkhatib, 2015 |
حريم خصوصي از جهت: سبك زندگي، رويداد، هويّت | Schuster, 1976 |
فيزيكي؛ روانشناختي؛ اجتماعي؛ اطلاعاتي | Burgoon, 1982 |
شنوايي؛ بويايي؛ بساوايي؛ چشايي | نقي‌زاده، 1385 |
كالبدي؛ معنايي | سيفيان و محمودي، 1386 |
صميمي؛ شخصي؛ اجتماعي؛ عمومي | Pease, 1993 |
بصري؛ رواني؛ محيطي؛ اقليمي؛ دسترسي؛ صوتي؛ بويايي | بابازاده اسكوئي و همكاران، 1398 |
ديداري؛ شنيداري | مؤمني و ناصري |
كالبدي؛ عملكردي؛ معنايي؛ فرهنگي؛ اجتماعي | پورحيدر و پوراشمنان، 1399 |
رابطه محرميت و فرهنگ
حفظ حريم و محرميت موضوعي است كه در فرهنگ‌ها و زمان‌هاي مختلف، به صور گوناگون مطرح شده است. اين موضوع آن‌قدر اهميت مي‌يابد كه بررسي معماري خانه و مسكن در فرهنگ‌هاي مختلف نشان از به‌كارگيري راهكارهايي در جهت تحقق آن دارد. از اين‌رو بررسي فرهنگ به عنوان بستر شكل‌گيري محرميت ضرورت مي‌يابد.
هنجارها و آداب و رسوم فرهنگ‌هاي گوناگون و نمود آن در نحوه سازماندهي و چيدمان فضايي و همچنين نحوه و ميزان ارتباطات مردم با يكديگر، در فرهنگ‌هاي مختلف، متفاوت است. به عنوان مثال در اندونزي نحوه مواجهه جامعه بالي1 با محرميت كالبدي (حجاب ديداري) تمايل به درونگرايي محصور را نشان مي‌دهد ولي در جامعه جاوايي اندونزي، خانه‌هاي مردم نسبت به عرصه عمومي باز است. اين خانه‌ها كوچك و تك‌خانواري و منفصل هستند كه ديوار و يا حصاري را در اطراف ندارند. ديوار اتاق‌ها نيز نازك و از ني ساخته شده‌اند و بدون درب در بخش ورودي هستند. رويه فوق به معناي عدم ارزش‌گذاري براي محرميت نيست؛ چراكه جاوايي‌ها محرميت را مبتني بر حائل نزاكت، خلوص در صحبت و رفتار و خودداري احساسي حفظ مي‌كنند (عليزاده و همكاران، 1393: 70). جامعه مالايي در اندونزي بيشتر تأكيد بر صميميت اجتماعي دارند تا محرميت خانوادگي و شخصي. از اين‌رو خانه سنتي مالايي با طراحي باز و قابل انعطاف، توجه چنداني به محرميت نداشته است (Hashim, Rahim, 2006: 305)
در نقطه مقابل در برخي فرهنگ‌ها گرايش به محرميت، به صورت جدايي قلمروها خود را نشان داده است. از جمله در ايران، هند و آمريكاي لاتين. قرارگيري حول فضاي داخلي از شيوه‌هاي سنتي شكل‌گرفته در اين مناطق است.
در هندوستان محصور شدن هر خانه با ديوارهاي كوتاه و قرارگيري فضاها پيرامون حياط مركزي به گونه‌اي كه ارتباط خود را با خيابان قطع كند، شيوه‌اي مرسوم بوده است. اما در بخش‌هايي كه اسلام نفوذ كمتري داشته است؛ از جمله بخش جنوبي هند، پرده و حجاب مطرح نبوده و در نتيجه نقش حياط كمرنگ و خانه‌ها برونگرا هستند.
بررسي معماري خانه‌هاي سنتي در منطقه خاورميانه و حوزه خليج فارس نشان مي‌دهد كه خانه‌هاي سنتي در درجه اول بر اساس فرهنگ و اعتقاد سازماندهي مي‌شوند و الگوهايي همانند حريم خصوصي، تفكيك جنسيتي و مهمان‌نوازي به عنوان عوامل تعيين‌كننده در تعامل انسان با محيط مطرح هستند (Mahad Musa, Ravi Abdullah, Usman, Abur Hamdi, Azwar, 2021: 264) . از اين‌رو در ايران نيز تمركز بر نقش حياط و ايجاد درونگرايي، تفكيك قلمروها و مستقل شدن زندگي خصوصي داخل خانه از فضاي خارجي و همسايگان مبتني بر الگوي فوق است. به عبارت ديگر تفكيك حوزه خصوصي و آرام از فضاي عمومي و شلوغ، تجمل فضاي داخلي و بي‌پيرايگي و سادگي فضاي خارجي، نمود بارز رابطه خانه ايراني و فرهنگ است.
نهايتاً مطالعات ميداني كشورهاي مختلف نشان مي‌دهد كه در همه فرهنگ‌ها، حريم خصوصي به عنوان يك علاقه ريشه‌دار وجود دارد كه داراي حدود است و مورد تعرض نبايد قرار گيرد (ر.ک: هاشمي طغرالجردي، 1390).
محرميت در فرهنگ شرق و غرب
در تعريف محرميت در فرهنگ غرب، چهار نگاه و يا اصطلاح را مي‌توان مشاهده نمود كه عبارتند از: واژه "Alone and Free" كه مفهوم تنهايي و يا خلوت را به دنبال دارد، واژه "Private Information" كه حريم اطلاعاتي را پوشش مي‌دهد، واژه "Control" كه ناظر بر دسترسي فيزيكي و قلمرو است و نهايتاً نگاهي تركيبي كه رازداري، تنهايي و ناشناس بودن را هدف قرار مي‌دهد (Shahriari, 2020: 104). در اين نگاه مراد از حريم در معماري بيشتر متمركز بر مفهوم خلوت است. خلوت مفاهيمي همچون تنهايي گزيدن، تنها نشستن، تنهايي و انزوا را در ذهن متبادر مي‌كند و مجموعه‌اي از مخالفت با نفس و رياضت‌ها و ... است. اما در فرهنگ شرقي به دليل نهادينه شدن ماهيت زندگي در راستاي فرهنگ و شرع اسلامي، محرميت اهميت مي‌يابد (نقره‌كار و همكاران، 1393: 21). در اسلام محرميت در ارتباط با حفظ حريم خانواده به عنوان «اساس ساختار اجتماعي- فرهنگي جامعه» تعريف شده است. مطابق اين ديدگاه رعايت محرميت سكونتگاه‌ها، به عنوان ضرورتي براي حفظ پاكي و منزهي فضاي زندگي است. بررسي مفاهيم محرميت در فرهنگ شرق نشان مي‌دهد كه وجه مشترك اكثر نظريات، نگاه به محرميت بر مبناي حريم كالبدي و معنايي است. در اين رويكرد حريم كالبدي بيشتر متمركز بر اصولي است كه امنيت فضا را شكل مي‌دهد و مراد از حريم معنايي، ويژگي‌هايي است كه حرمت و ارزش را براي فضا به وجود مي‌آورد. از اين‌رو محرميت در معماري جهت پاسخگويي به حوزه مادي همسو با مفهوم قلمرو در فرهنگ غرب مؤلفههاي امنيت، مالكيت، مرز آشكار و محصوريت را سبب شده است؛ اگرچه قلمروپايي منجر به بازشدن به فضاي شهري مي‌شود در حالي‌كه محرميت به بسته شدن به سمت فضاي شهري متمايل است (ناري قمي، 1389: 76). در حوزه رواني و رفتاري نيز همسو با مفهوم خلوت، با بهره‌گيري از فضاهايي همانند حياط، تالارها، ايوان‌ها، سه‌دري و پنج‌دري، فضاي صميمي با ديگران را موجب شده است. با اين تفاوت كه محرميت در حوزه معنايي شرق با كمك نظام سلسله مراتبي ورود، درونگرايي را به وجود مي‌آورد و با عرصه‌بندي فضايي، حضور و آرامش قلب را موجب مي‌شود تا تعالي معنوي ميسر گردد (مرادي‌نسب، 1399: 47).
مقايسه ديدگاه‌ها در فرهنگ شرق و غرب بيانگر آن است كه خلوت خصوصيتي فضايي است كه به تنهايي منجر مي‌شود، اما محرميت خصوصيتي انساني دارد كه سبب خويشي و نزديكي است. بنابراين محرميت در معماري و شهرسازي غرب از زاويه “Privacy” و “Security” بيشتر در قالب امنيت و حقوق خصوصي افراد معني مي‌يابد و در بناهاي قبل از مدرنيسم و حتي تعدادي از بناهاي دوره مدرن نمود مي‌يابد. غفوریان و همکاران به نقل از بل2 مفهوم محرميت را به طور ضمني با دو مفهوم قلمروپايي و فضاي شخصي كه در آن افراد، انواع مختلفي از آستانه‌ها و محدوده‌ها را در محيط با هدف تنظيم تعامل خود با ديگران شكل مي‌دهند، تعريف مي‌كنند (غفوريان و همكاران، 1396: 132). در اين رابطه ناري قمي كاهش اعتماد و احساس امنيت ميان شهروندان را عامل گرايش به قلمروپايي كه ضرورت اعلام حضور و اطلاع از بيرون را سبب مي‌شود، مي‌داند و افزايش موارد فوق محرميت را سبب مي‌شود كه ضرورت اختفاء حضور و عدم اطلاع از درون را شكل مي‌دهد (ناري قمي، 1389: 76). بنابراين قلمروپايي را مي‌توان سبب بازشدن حريم فيزيكي، صوتي، بصري و رواني به سمت فضاي شهر دانست و محرميت را سبب بسته شدن مفاهيم فوق به سمت فضاي شهر در نظر گرفت (همان).
بنابراین مبتني بر مباني نظري تحقيق و در راستای تبیین چهارچوب نظری پژوهش، عوامل مؤثر بر معماري در دو دسته عوامل داخلي و خارجي قرار مي‌گيرند كه محرميت به عنوان يك مفهوم فرهنگي به شدت متأثر از سبك زندگي است كه در جامعه تحت شرايط اقتصادي، فرهنگي، سياسي و ... شكل مي‌گيرد؛ اگرچه ويژگي‌هاي شخصيتي و رفتاري افراد نيز در ميزان تأثيرگذاري عوامل اجتماعي و تعريف محرميت اهميت دارد. مجموعه اين عوامل تعيين‌كننده دو نوع نگاه به محرميت است: نگاه ارزشي و نگاه ابزاري. نگاه ارزشي تأكيد بر حوزه ادراكي و معنايي محرميت دارد و نگاه ابزاري در حوزه كالبدي راهكارهاي خود را مي‌جويد. بر اين اساس پژوهش حاضر متمركز بر شناسايي تمايزات دو حوزه ادراكي و كالبدي است كه نمايان‌كننده مرز بين شرق و غرب است.
روش تحقیق
پژوهش حاضر با رويكرد تحليل محتوا، از استدلال منطقي در جهت دستيابي به نتيجه، بهره گرفته است. جمع‌آوري داده‌ها مطابق با مطالعات اسنادي و كتابخانه‌اي است كه به توصيف يك پديده موجود در دو بستر فرهنگي متفاوت مي‌پردازد تا بتوان تمايزات موجود را استخراج كرد. روش پژوهش توصيفي تحليلي خواهد بود. بر این اساس در پژوهش حاضر فرهنگ و سبك زندگي در غرب و شرق، متغير مستقل تحقيق است و متغير وابسته تحقيق در راستاي هدف، مؤلفههاي ادراكي و كالبدي محرميت مي‌باشند.
يافته‌هاي تحقيق
جايگاه محرميت
با توجه به جايگاه محرميت در بين فرهنگ‌هاي مختلف و نقش معماري در تحقق آن، دو جايگاه را در معماري براي آن مي‌توان متصور بود. جايگاه اول، محرميت به عنوان ارزش اخلاقي در معماري نمود مي‌يابد و معماري و فنون آن ابزاري است در خدمت خلق ارزش‌هاي محرميت و جايگاه دوم، محرميت خود ابزاري است براي حفظ روابط انساني. در اين رويكرد معماري و عناصر آن همسو با محرميت در جهت شكل‌گيري و حفظ ضوابط متناسب با روابط انساني معنا مي‌يابند. بنابراين محرميت از دو جنبه قابل بررسي است؛ نگاه ارزشي و نگاه ابزاري.
در مقاله پوراشمنان و پورحیدر به ارزش‌ها و اهداف حاصل‌شده از شکل‌گیری عوامل محرميت اشاره شده است. از جمله این موارد می‌توان به ارتباط و تمایز، جلوگیری از مزاحمت و سروصدای ناهنجار، جلوگیری از آشفتگی و درهمی در درون عرصه‌ها، جلوگیری از ورود یکباره به فضا، دستیابی به آمادگی روانی و فیزیکی مطلوب، ایجاد فضای شخصی، دستیابی به عزت نفس، تأمین نیازهای روانی، امنیت، آرامش، سلسله مراتب اجتماعی اشاره كرد (پورحيدر و پوراشمنان طالمي، 1399: 5). بابازاده اسکویی و همکاران نیز در مقاله خود شکل‌گیری عوامل محرميت را در معماری در پاسخ به نیازهای انسانی، شامل ایمنی، احترام، درون‌گرایی و قلمروپایی عنوان می‌کنند (بایازاده اسکویی و همکاران، 1398: 70). ولي‌زاده اوغاني محرميت معماري را به عنوان يكي از نمودهاي اخلاق، دربرگيرنده حق همسايه و حقوق ديگران، حريم خصوصي و درونگرايي مي‌داند كه آرامش خاطر ساكنان را تأمين مي‌كند (ولي‌زاده اوغاني، 1393: 49). می‌توان نتیجه گرفت که در شكل‌گيري خانه‌هاي درون‌گرا، ارزش‌هايي همانند: احترام به زندگي خصوصي، عزت نفس و برآورده شدن نيازهاي رواني تأثيرگذار بوده است. وجه مشترك موارد فوق و پژوهش‌هاي ديگري كه به موضوع محرميت و آثار آن پرداخته‌اند، آن است كه محصول نهايي محرميت، آرامش است كه به وسيله عوامل مختلف كه به عنوان عوامل محرميت نام مي‌بريم، شكل گرفته است.
كاظم‌زاده رائف و ميردريكوندي در مقاله خود با تأكيد بر نياز به وجود حريم در ميان انسانها با فرهنگ‌هاي مختلف، دلائل وجود حريم را به سه دسته دلائل فرهنگي، اجتماعي و اقليمي تقسيم‌بندي كرده‌اند و از ميان اين عوامل، عامل فرهنگي را مهمترين عامل تأثيرگذار بر شكل‌گيري محرميت عنوان مي‌كنند (كاظم‌زاده رائف و ميردريكوندي، 1399: 3). ضرغامي و همكاران نيز معتقدند كه اهميت هريك از موارد وابسته به فرهنگ‌ها و شرايط حاكم بر جامعه متفاوت مي‌باشد (ضرغامي و همكاران، 1394: 4). هر يك از دلائل فوق، حوزه‌هايي را پوشش مي‌دهند كه عبارتند از:
- دلائل فرهنگي: حريم و اسلام، حريم و درونگرايي، حريم و احترام. بسياري از پژوهش‌هاي حوزه رفتار اجتماعي، محرميت را در كنار فرهنگ و دين از عوامل مؤثر در فرآيند شكل‌گيري مسكن مي‌دانند. فرهنگ به صورت كلي، شيوه زندگي كردن و انديشيدن است (آسيايي، 1388: 62). بنيان همه فرهنگ‌ها تصورات انتزاعي از مسائل ارزشمند و مطلوب يك ملت است كه به نام ارزش‌ها شناسايي مي‌شوند (گيدنز، 1386: 35). محرميت در فرهنگ ايراني و معماري از جمله ابزارهاي به‌وجود آورنده اين ارزش‌ها است.
- دلائل اجتماعي: حريم و امنيت، حريم و مالكيت، حريم و قلمرو، حريم و نظارت بر اعمال اجتماعي، حريم و قوانين. ارتباط فضايي بين افراد سيستمي است پيچيده كه مواردي همچون تمايل به نزديكي، فرار، ناديده گرفتن و توجه نكردن و ... را دربر مي‌گيرد؛ بنابراين طرح فضا بايد به گونه‌اي باشد كه تقويت‌كننده ارتباطات اجتماعي- رواني باشد (گروتر، 1393: 179). دفاع، از مهمترين مسائل در ايجاد حريم توسط انسان است؛ چراكه احساس امنيت دومين نياز انسان در سلسله مراتب نيازهاي مازلو است و رابطه‌اي مستقيم با احساس آرامش دارد. آلتمن محرميت را انتخابي مي‌داند كه يك فرد نسبت به دسترسي ديگران به خود گزينش مي‌كند؛ بنابراين حريم در نوع رفتارها و كنش‌هاي انسان نسبت به محيط پيرامونش مؤثر است. در اين رويكرد دوري به مفهوم ايجاد فاصله و كاهش تعامل با ساير انسانها و نزديكي به معناي تعامل بيشتر و كنش با سايرين است. بنابراين رفتار و حريم خصوصي، ارتباطي دو طرفه است (نيري و همكاران، 1392: 1041).
- دلائل اقليمي: حريم و اقليم. در فضاهاي بسته همانند خانه، امكان تنظيم شرايط آسايش محيطي با ايجاد حدفاصل و حريم بين داخل و خارج وجود دارد.
بحث
حفظ حريم خصوصي يك حق انحصاري است كه به همه افراد داده شده است. ايجاد حريم بخش جدايي‌ناپذيري از ويژگي هر شخص است و نياز به احساس خلوت براي زندگي انساني ضروري است. در اين زمينه خانه مسكوني فضايي ايده‌آل براي انجام فعاليت‌هاي شخصي افراد است و مظهر حق آزادي زندگي فرد است. اما حد و حدود اين روابط و تعاملات و همچنين ابزارها و عناصر ايجاد كننده آن، نظامي را شكل مي‌دهد كه متأثر از ويژگي‌هاي فرد، اجتماع و ويژگي‌هاي محيطي- جغرافيايي، در جامعه هدف است. با اين مقدمه بر اساس يافته‌هاي تحقيق به مقايسه مفهوم محرميت در فرهنگ شرق و غرب مطابق با جدول 2 پرداخته می‌شود و سپس تمايز وجوه ادراكي و كالبدي محرميت در دو فرهنگ مورد تحليل قرار خواهد گرفت.
جدول 2 : جدول مقایسه مفهوم محرمیت در فرهنگ شرق و غرب مبتنی بر نظر پژوهشگران
ويژگي‌هاي مفهوم محرميت در شرق | ويژگي‌هاي مفهوم محرميت در غرب | پژوهشگر |
تفكيك زن و مرد | رازداري- حريم اطلاعاتي- ناشناس بودن | بوث و جوزف 2013- دانشپور 2012- نگوايتا 2012 |
تفكيك حريم شخصي | عدم تاكيد بر تفكيك فضايي | جيمسون 2001 |
محرميت | خلوت | نقره‌كار و همكاران 1393 |
محرميت | قلمروپايي | ناري قمي 1389 |
خويشي و نزديكي | تنهايي | بل 2000 |
سلسله مراتب حقيقي | سلسله مراتب حقوقي | نقي‌زاده 1997 |
مبتني بر عقايد، باور و عرف | مبتني بر قوانين اجتماعي | نگارنده |
ايجاد حرمت و ارزش | حفظ روابط انساني | بمانيان و راستجو 1396 |
تمايل به درونگرايي | تمايل به برون‌گرايي | ناري قمي 1389 |
بسته شدن به سمت فضاي شهر | بازشدن به سمت فضاي شهر | ناري قمي 1389 |
تمايز وجوه ادراكي محرميت در فرهنگ شرق با خلوت و قلمرو در فرهنگ غرب
در علم روانشناسي محيط، خلوت فرايندي است كه مرز ميان افراد و چگونگي تعامل آنها را با يكديگر تعيين مي‌كند. هنگامي كه چرمايف3 و الكساندر4 از ورود تلويزيون به خانه به عنوان عامل برهم زننده خلوت ساكنان نام مي‌برند، منظورشان به هم‌خوردن خلوت و حريم‌ها در فضاي خانه است (اميني و نوروزيان‌پور، 1393: 103). آلتمن قلمروپايي را سازوكاري با هدف قانونمند كردن حريم بين افراد معرفي مي‌كند كه به‌واسطه خصوصي‌سازي يا علامت‌گذاري مكان و يا جسم حاصل مي‌شود و نشان از مالكيت مكان و يا شيء دارد. رفتار فوق شباهت زيادي به رفتار انسانها در فرهنگ شرق در حفظ حريم و ايجاد محرميت دارد. راپاپورت از خلوت به حق انتخاب و امكان تعامل اجتماعي دلخواه تعبير مي‌كند و وستين خلوت را در چهار قالب قرابت و نزديكي، گمنامي، تنهايي، خودداري و يا توداري تعريف مي‌كند (اميني و نوروزيان‌پور، 1393: 100). در كتاب محيط و رفتار اجتماعي، آلتمن بيان مي‌كند كه خلوت هم با محدوديت تعامل سروكار دارد و هم در جستجوي تعامل است؛ بنابراين خلوت فرايندي پويا و حائز نيروهايي است كه فرد را به سوي ميزان مشخصي از پذيرا شدن ديگران و يا قطع رابطه با آنها هدايت مي‌كند كه مبتني بر زمان و موقعيت فرد شدت و ضعف مي‌يابد (ر.ک: آلتمن، 1395).
محرميت معمولاً توسط عقايد، باورها و عرف تعيين مي‌شود و مقداري معين دارد، اما خلوت نسبي و متغير است و بر اساس شرايط فرد، نياز به خلوت مي‌تواند كم و يا زياد باشد. خلوت مفهومي فيزيكي دارد كه با امنيت فيزيكي، شنوايي و بصري تأمين مي‌شود، اما محرميت، مرتبط با امنيت رواني است و در ارتباط با افرادي تعريف مي‌شود كه ارتباط خاصي بين آنها برقرار است (اميني و نوروزيان‌پور، 1393: 106). موارد فوق بيانگر آن است كه خلوت بر ابعاد خصوصي زندگي فرد تأكيد دارد و محرميت بر رابطه مجموعه‌اي از افراد كه داراي ارتباطي خاص هستند دلالت دارد. بر اساس تعاريف فوق، حرمت و ارزشي كه در محرميت وجود دارد و فرد را ترغيب به دفاع از آن در مقابل بيگانگان مي‌كند، واژه محرميت را از خلوت متمايز مي‌سازد.
تمايز وجه كالبدي محرميت در فرهنگ شرق با خلوت و قلمرو در فرهنگ غرب
در كالبد معماري لازمه شكل‌گيري ارتباطي سيستماتيك بين اجزاء نظام‌يافته كه خود يك كل را به‌وجود مي‌آورد، نظم سلسله‌مراتبي است. نظم سلسله‌مراتبي تعيين‌كننده موقعيت و ارزش هر جزء و همچنين ارزش يك كل نسبت به ساير مجموعه‌ها است. در معماري، سلسله‌مراتب بر ساماندهي و تركيب فضاها و عناصر بر اساس برخي از خصوصيات كالبدي يا كاركردي آنها كه اولويت‌بندي در نحوه قرارگيري، استفاده و يا مشاهده عناصر را سبب مي‌شود، نظر دارد. به همين دليل سلسله‌مراتب عامل شكل‌گيري قلمروهاي فضايي با كاركردهاي متفاوت است و حريم‌بندي‌هاي فضايي را سبب مي‌شود؛ از اين‌رو سلسله‌مراتب بيشترين تأثير را در شكل‌گيري محرميت در كالبد معماري و شهرسازي دارد. در اين صورت گذر از قلمروي به قلمرو ديگر بدون ايجاد شرايط رواني و فيزيكي لازم نامطلوب است و لزوم توجه به نقش سلسله‌مراتب در حريم‌بندي و ايجاد فضاي رابط بين قلمروهاي مختلف خودنمايي مي‌كند (سيفيان و محمودي، 1386: 8).
در بينش مرتبط با فرهنگ اسلامي، اصل سلسله‌مراتب از اهميت خاصي برخوردار است. مطابق با اين بينش، هر منزل و هر فضا و هر حريمي با ويژگي‌هاي خاص خود به عده‌اي خاص تعلق دارد كه در صورت تحصيل شايستگي‌ها و بايستگي‌ها امكان حصول به آن و طي مدارج بالاتر ميسر است (غفوریان، 1396: 133). لذا محيط مصنوع نيز به تبعيت از اين قانون مبتني بر ارزش و مقام فعاليتي كه در آن انجام مي‌شود و كساني كه با آن مرتبط هستند و ارتباط آنها با ساير اجزاء همجوار، مقام و موقعيت خاص مي‌يابد كه اين ويژگي وابسته به خصوصيات كالبدي و نمادين فضاهاي متوالي و مجاور است.
با توجه به تفاوت ديدگاه‌هاي فوق كه سلسله‌مراتب را به عنوان عامل شكل‌گيري قلمروهاي فضايي مي‌داند و يا لازمه دسترسي به مراتب ديگر، سلسله‌مراتب در دو دسته سلسله‌مراتب حقوقي و سلسله‌مراتب حقيقي قابل بررسي است.
سلسله‌مراتب حقوقي: سلسله‌مراتب حقوقي، مراتب مبتني بر قوانين و يا عرف تعيين مي‌شوند. در اين حالت عوامل گوناگوني همانند ديوار، نرده، در و حتي يك خط، حدود فضا و قلمروها را مشخص مي‌كند. اين عناصر اگرچه موانعي حقوقي و يا عرفي براي جسم انسان هستند اما مانعي براي نفوذ ساير حواس انسان مانند شنوايي و بينايي نيستند. به همين دليل اين نوع سلسله‌مراتب گرايش به برون‌گرايي دارد. اين نوع از سلسله‌مراتب در راستاي قلمروپايي مطابق با مفهوم غربي است.
سلسله‌مراتب حقيقي: در اين گونه، سطوح و احجام فضايي با هويت ويژه خويش از ساير قلمروها جدا مي‌شوند. در اين حالت امكان ارتباط يكباره قلمروهاي متفاوت از بين مي‌رود. اين گونه سلسله‌مراتب در تجلي كالبد بخشيدن به ايده درونگرايي نقش اساسي دارد. اين نوع از سلسله‌مراتب گرايش به محرميت مطابق با مفهوم شرقي است.
مبتني بر موارد فوق سلسله مراتب دسترسي در معماري خانه‌ها در فرهنگ شرق و غرب در سه حوزه خصوصيات فضا، تعامل با محيط خارجي و رويارويي با طبيعت قابل بررسي هستند.
- خصوصيات فضا: در فرهنگ شرق، فضاها اغلب بر اساس ارزش‌هاي فرهنگي و اجتماعي طراحي مي‌شوند و اهميت زيادي بر دسترسي به فضاهاي خصوصي و عمومي داده مي‌شود. در حالي‌كه در فرهنگ غرب، اغلب توجه بيشتري به تفكيك فضاها و ايجاد حفاظت از خصوصيت فضاها داده مي‌شود.
- تعامل با محيط خارجي: در خانه شرقي، تعامل با فضاي خارجي به عنوان يك بخش مهم از زندگي خانوادگي مطرح است و فضاهاي مشترك براي سرگرمي و تفريح خانواده طراحي مي‌شوند. در حالي‌كه در خانه‌هاي غربي، تمركز بيشتر بر حفظ زيربناي خصوصي خانه است.
- رويارويي با طبيعت: در فرهنگ شرق، طبيعت به عنوان يك جزء اساسي از زندگي محسوب مي‌شود و از آن براي ايجاد زيبايي و احساس آرامش و سكونت استفاده مي‌شود. در حالي‌كه در فرهنگ غرب، غالباً تلاش براي ايجاد حس دسترسي به تكنولوژي و امكانات مدرن‌تر ديده مي‌شود.
در هر سه حوزه عنوان‌شده، در فرهنگ شرق احترام به سلسله مراتب و اهميت دادن به موقعيت اجتماعي و سني افراد در تعاملات اجتماعي بسيار مهم است. اين احترام به سلسله مراتب مي‌تواند تأثير زيادي بر دسترسي به خانه و نحوه رفتار با ساكنان خانه داشته باشد و از آنجا كه خانه به عنوان محل مقدس و محافظت شده از خانواده و ارزش‌هاي فرهنگي محسوب مي‌شود، دسترسي به خانه و ورود به آن بايد با مراعات احترام به خصوصيات فرهنگي و اجتماعي مربوط به آن همراه باشد؛ اما در فرهنگ غربي با تأكيد بر حقوق فردي و احترام به حريم خصوصي افراد، دسترسي به خانه و ورود به آن بيشتر بر اساس قوانين و حقوق فردي تعيين مي‌شود. در اين ديدگاه خانه به عنوان فضاي شخصي تلقي مي‌شود كه بايد با توجه به حفظ حقوق مالكيت و حريم خصوصي مورد احترام قرار گيرد.
مجموعه عوامل مبين آن است كه مؤلفههاي محرميت، پس از ورود به حوزه ادراكي و كالبدي، تعريف‌كننده عناصر ادراكي و كالبدي در حوزه معماري هستند كه عناصر كالبدي تعريف‌كننده مرزهاي فضايي هستند و عناصر ادراكي تأكيد بر كنترل‌كننده‌هاي حسي و دسترسي به فضاي معماري را دارند (نمودار 3).
[1] . Bali
[2] . Bell
[3] . Chermayeff, Serge
[4] . Christopher, Alexander
نتيجه‌گيري
محرميت به عنوان يك مفهوم فرهنگي كه نمود آن ابتدا در سبك‌زندگي و سپس در معماري متناسب با شيوه‌زندگي ظهور و حضور مي‌يابد، تابع نوع نگاه و اهدافي است كه تعريف‌كننده فرهنگ جامعه مورد نظر است. به همين دليل مؤلفههاي محرميت در معماري مبتني بر تفاوت سبك‌زندگي، ديدگاه و اهداف در فرهنگ شرق و غرب با يكديگر متفاوت هستند. مؤلفه‌هايي همانند: درونگرايي، حريم‌هاي بصري، صوتي و دسترسي، سلسله‌مراتب، عرصه‌بندي، موانع و ميدان‌ها كه پژوهشگران مختلف به آنها اشاره كرده‌اند در دو دسته مؤلفههاي ادراكي و كالبدي قابل بررسي هستند. مؤلفههاي ادراكي محرميت در راستاي پاسخگويي به وجه ذهني سبك‌زندگي است و مؤلفههاي كالبدي محرميت همسو با وجه عيني سبك‌زندگي بروز مي‌يابند. اگرچه در دوره معاصر به دليل تغييرات وجوه گوناگون عيني و ترجيحي سبك‌زندگي، تمايل به استقلال فضايي در نظام كالبدي خانه‌ها جلوه‌گر شده است ولي در فرهنگ شرق محرميت مبتني بر عرف، باورها و عقايد با هدف ايجاد حرمت و ارزش براي انسان، رويكرد تفكيك حريم شخصي را به مقدار معين با تأكيد بر تفكيك زن و مرد مدنظر قرار داده است؛ بنابراين تمامي مؤلفههاي ادراكي محرميت با هدف ايجاد حريم شخصي، نگاهي ارزشي را دنبال مي‌كنند و امنيت رواني را سبب مي‌شوند؛ اما فرهنگ غرب با هدف حفظ روابط انساني، محرميت را به عنوان ابزاري جهت ايجاد حريم اجتماعي به صورت نسبي و متغير جستجو مي‌كند. در اين رويكرد خلوت در قالب مفهومي فيزيكي، در تأمين امنيت فيزيكي، شنوايي و بصري نقش دارد. در حوزه مؤلفههاي كالبدي محرميت نيز كه معطوف به ايجاد سلسله‌مراتب فضايي و عملكردي است، نگاه شرقي با ايجاد سلسله‌مراتب حقيقي، تمايل به درونگرايي را نشان مي‌دهد كه همسو با نگاه ارزشي به محرميت است؛ اما در نگاه غربي با ايجاد سلسله‌مراتب حقوقي مبتني بر قوانين حقوقي و يا عرف، در راستاي نگاه ابزاري به محرميت تمايل به برون‌گرايي دارد. قلمروپايي نتيجه اين نوع از نگاه به محرميت است؛ بنابراين مبتني بر نوع نگاه فرهنگي به موضوع محرميت، ميزان و چگونگي استفاده از عناصر كالبدي و ادراكي در معماري متفاوت خواهد بود. نمودار 4 به معرفي وجوه مختلف تمايزات محرميت در فرهنگ شرق و غرب اشاره دارد.
نمودار 4- تمايز مؤلفههاي محرميت معماري در نگاه شرق و غرب
ابوالقاسمي، جواد (1384) طرح مطالعات زمينه‌اي براي دستيابي به سياست‌هاي كلان توسعه فرهنگ ديني، موسسه فرهنگي هنري عرش پژوه، تهران.
آلتمن، ايروين (1395) «محيط و رفتار اجتماعي: خلوت، فضاي شخصي، قلمرو و ازدحام»، ترجمه علي نمازيان، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي- الوانی، مهدی (1379) «تصمیم گیری وتعیین خط مشی دولتی»، سازمان مطالعه وتدوین کتب علوم انسانی، سمت.
الكساندر، كريستوفر (1389) «معماري و راز جاودانگي، راه بي‌زمان ساختن»، ترجمه مهرداد قيومي بيدهندي، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي.
اميني، ندا و هيربد نوروزيان‌پور (1393) «خلوت و محرميت: شناخت تفاوت‌ها و شباهت‌هاي اين دو مفهوم در معماري و شهرسازي»، مطالعات شهر ايراني اسلامي، شماره 15، صص 99-107.
بابازاده اسكوئي، سولماز و سحر طوفان و سيروس جمالي (1398) «ارتقاي بنيان‌هاي نظري مفهوم حريم در مسكن معاصر از منظر روانشناسي محيطي، نمونه موردي: برج مسكوني ميلاد تبريز»، نشريه باغ نظر، شماره 16، صص 61-72.
بلالي اسكويي، آزيتا و يحيي جمالي و پارسا كاوسي (1401) «تأثيرات فضاهاي تهي و خالي بر حجاب و محرميت در معماري بناهاي مسكوني دوره قاجار در شهر اروميه»، نشريه پژوهش در هنر و علوم انساني، سال هفتم، شماره 4 (پياپي 43) ، صص 13-20.
بمانیان، محمدرضا و مسلم زندي (1396) «مسكن ايراني و سبك زندگي»، تهران، اول و آخر.
بمانیان، محمدرضا و سيده سولماز راستجو (1396) «سیر تحول محرمیّت در ساختار فضایی خانه معاصر (نمونه موردی، خانه‌های دهه‌های50 و 60)»، چهارمين كنفرانس ملي دستاوردهاي اخير در مهندسي عمران، معماري و شهرسازي، تهران، صص 1-11.
بمانیان، محمدرضا و نسیم غلامی و جنت رحمت پناه (1389) «عناصر هویت ساز در معماری سنتی خانه‌های ایرانی؛ نمونه موردی خانه رسولیان یزد»، مطالعات هنر اسلامی، ش 13 (پاییز و زمستان 1389)، صص 55-68.
بهرامي برومند، مرضيه و آفرين ايراني‌نژاد (1392) «معماري حجاب، الگوي فرهنگي معماري خانه‌هاي تاريخي كاشان»، دومين همايش ملي معماري و شهرسازي اسلامي، دانشكده هنر معماري تبريز.
پاسبان خمری، رضا و حسن رجبعلی و محمد فرخ زاد (1396) «سیر دگرگونی فضای بسته، فضای سرپوشیده و فضای باز در خانه‌های تاریخی گرگان از دوره قاجاریه به پهلوی اول»، مرمت و معماری ایران، ش 13 (بهار و تابستان 1396) ، صص 91-106.
پرهيزكار، الهه و خسرو دانشجو (1397) «محرميت و حجاب در خانه‌هاي قاجار تهران»، چهارمين همايش ملي معماري و شهر پايدار، دانشگاه شهيد رجايي، تهران.
پورحيدر توچاهي، مريم و محمد مهدي پوراشمنان طالمي (1399) «تأثير مسكن حداقل بر محرميت»، نشريه معماري‌شناسي، شماره 15، صص 1-7.
پور محمد، شهراد و سیدعلیرضا شجاعی و حسین کلانتری خلیل‌آباد و مسعود تقوایی (1400) «کاربست تأثیرشناختی «شاخص خاطره» بر ارتقای حس تعلق ساکنان محلات جدید و قدیم شهر شیراز»، مطالعات شهری، شماره 41 ، زمستان 1400، صص 73-84.
پيرنيا، محمدكريم (1381) «شيوه‌هاي معماري ايران»، تدوين غلامحسين معماريان، تهران، موسسه نشر هنر اسلامي.
جمشيدي نظر، فاطمه و عبداله جاسمي و محمدعلي كاظم‌زاده رائف و صبا ميردريكوندي (1399) «امكان‌سنجي بهره‌مندي از تجارب خانه‌هاي سنتي دزفول براي رعايت حريم سمعي بصري در واحدهاي مسكوني معاصر»، پژوهش‌هاي مرمت و معماري ايراني و اسلامي، سال سوم، شماره هشتم، صص 32-48.
حيدري، علي‌اكبر و مليحه تقي‌پور (1397) «تحليل محرميت بر اساس نسبت توده به فضا (نمونه موردي: خانه‌هاي تك‌حياط در اقليم گرم و خشك)»، نشريه معماري اقليم گرم و خشك، سال ششم، شماره هشتم، صص 77-99.
-------------------------- (1399) «مقايسه روش‌هاي ايجاد محرميت در مسكن سنتي و معاصر (نمونه مطالعاتي: شهر شيراز»، نشريه مرمت و معماري ايران، سال دهم، شماره بيست و چهار، صص 63-80.
راپاپورت، آموس (1392) «انسان‌شناسي مسكن»، ترجمه خسرو افضليان، كسري.
راستجو، سيده سولماز و محمدرضا بمانيان (1398) «گونه‌شناسي ساختار فضايي خانه معاصر ايراني با تكيه بر محرميت و سلسله مراتب»، نشريه هنرهاي زيبا- معماري و شهرسازي، دوره 24، شماره 2، صص 49-58.
رئيسي، محمدمنان (1397) «معماري و شهرسازي متناسب با سبك زندگي اسلامي (از تشريح وضع مطلوب تا تحليل وضع موجود)»، قم، دانشگاه قم.
سيفيان، محمدكاظم و محمدرضا محمودي (1386) «محرميت در معماري سنتي ايران»، هويت شهر، شماره 1، صص 3-14.
شهر شهریور، مهراب و حسین کلانتری خلیل‌آباد و غلامرضا لطیفی (1400) «مدیریت شهرهای ایرانی- اسلامی با رویکرد شهر دانایی محور (مطالعه موردی: شهر شیراز)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال دوازدهم، شماره 45، صص 47-59.
ضرغامی، اسماعيل و علي خاكي و سيده اشرف سادات (1394) «بازيابي مفهوم محرميت در كالبد سكونتگاه‌هاي ديروز و امروز»، همايش بين‌المللي معماري، عمران و شهرسازي در هزاره سوم، تهران.
عراقي‌زاده، زهرا و سيدهادي قدوسي‌فر و نيلوفر نيك‌قدم (1401) «سنجش محرميت بر اساس روش نحو فضا در خانه‌هاي تاريخي بندر كنگ»، فصلنامه جغرافيا و برنامه‌ريزي منطقه‌اي، سال دوازدهم، شماره 2، صص 129-141.
عليزاده، هوشمند و كيومرث ايران دوست و كيومرث حبيبي و محمد بشير رباطي (1393) «مفهوم محرميت و فضا در شهرهاي دوران اسلامي»، پژوهش‌هاي معماري اسلامي، شماره 2، صص 65-78.
غفوریان، میترا و مینا پی سخن و الهام حصاری (1396) «گونه شناسی سازمان فضایی و سلسله مراتب ورود در خانه‌های ایرانی با تأکید بر محرمیت»، برنامه ریزی توسعه کالبدی، ش 7، صص 129-144.
كاظم‌زاده رائف، محمدعلي و صبا ميردريكوندي (1399) «محرمیّت در خانه سنتی ایرانی با تأکید بر مظاهر حریم خصوصی در عناصر معماری (نمونه موردی: خانه رسولیان یزد)»، نشريه معماري‌شناسي، سال سوم، شماره 17، صص 1-8.
گروتر، يورگ (1393) «زيبايي شناسي در معماري»، ترجمه جهانشاه پاكزاد، عبدالرضا همايون، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي.
گيدنز، آنتوني (1386) «جامعه‌شناسي»، ترجمه حسن چاوشيان، تهران، نشرني.
مرادي‌نسب، حسين (1399) «تبيين جايگاه محرميت در نسبت با قلمرو و خلوت در مسكن سنتي ايران بر پايه آموزه‌هاي اسلامي»، مسكن و محيط روستا، شماره 172، صص 47-60.
معماريان، غلامحسين و سيدمجيد هاشمي طغرالجردي و حسام كمالي (1389) «تأثير فرهنگ ديني بر شكل‌گيري خانه: مقايسه تطبيقي خانه در محله مسلمانان، زرتشتيان و يهوديان كرمان»، تحقيقات فرهنگي، شماره 3، صص 1-25.
مؤمني، كوروش و ندا ناصري (1394) «بررسي ابزارها و روش‌هاي ايجاد محرميت در خانه زينت‌الملوك شيراز منطبق بر آيات و روايات اسلامي»، پژوهش‌هاي معماري اسلامي، شماره 9، صص 18-35.
مهدوي كني، محمدسعيد (1393) «دين و سبك زندگي؛ مطالعه موردي شركت كنندگان در جلسات مذهبي»، تهران، دانشگاه امام صادق.
ناري قمي، محمد (1389) «مطالعه‌اي معناشناختي در باب مفهوم درونگرايي در شهر اسلامي»، نشريه هنرهاي زيبا، معماري و شهرسازي، شماره 43، صص 69-82.
نصرالله‌پور علمداري، ابراهيم و محمد شبديني و علي كريمي خوشحال و عبدالله حاجي صادقي (1394) «مؤلفه‌ها و شاخص‌هاي سبك زندگي اسلامي»، پژوهشكده علوم اسلامي امام صادق، زمزمه هدايت.
نقره‌كار، عبدالحميد و فرهنگ مظفر و سمانه تقدير (1393) «بررسي قابليت‌هاي فضاي معماري براي ايجاد بستر پاسخگويي به نيازهاي انسان از منظر اسلام» مجله شهر ايراني اسلامي، شماره 10، صص 21-34.
نیری فلاح، سیامک و اکرم خلیلی و محمد تاج‌الدین بن محمد رسدی (1392) «لايه‌هاي محرميت در خانه‌هاي سنتي ايران، نماد الگوي ديني در زندگي خانواده»، كنگره بين‌المللي فرهنگ و انديشه ديني، صص 1040-1049.
ولی‌زاده اوغاني، محمدباقر (1393) «اصول و انديشه‌هاي اخلاقي در ساختار فضايي خانه‌هاي سنتي ايران اسلامي، نمونه مورد مطالعه محرميت و حريم خصوصي»، پژوهش هنر، شماره 7، صص 185-203.
هاشمی طغرالجردي، سيدمجيد (1390) «رساله دكتري معماري در دانشكده معماري دانشگاه علم و صنعت با عنوان: اصول حاكم بر حريم خانه در انديشه اسلامي: بازشناسي قاعده «لاضرر» در قوانين و مقررات معماري و شهرسازي مرتبط با حريم بصري خانه».
Abu-Gazzeh, T (1995) “Privacy as the basis of architectural planning in the Islamic culture of Saudi Arabia”، Architecture and Behaviour 11: 93- 112.
AlEnazy, T، H., (2007) The Privacy and Social Needs of Women in Contemporary Kuwaiti Homes، Department of Interior Design، The Florida State University, Florida.
AlHemaidi, W., (1996) The Dilemma of Regulating Privacy: Planning Regulations, Privacy and House Form; the Case Study of Low-Density Single-Family Dwellingsin Saudi Arabia، Development Planning Unit، University College London.
Al-Mohannadi, A، Furlan, R (2021) The syntax of the Qatari traditional house: privacy, gender segregation and hospitality constructing Qatar architectural identity، Journal of Asian Architecture and Building Engineering.
Bahammam, A., (1987) Architectural Patterns of Privacy in Saudi Arabian Housing، School of Architcture، McGill University, Montreal.
Booth, M، and Joseph, S., (2013) Women and Islamic Cultures: Disciplinary Paradigms and Approaches, 2003-2013, Leiden: Boston.
Daneshpour, A., Embi, M، R., and Torabi, M., (2012) Privacy in Housing Design: Effective Variables، In: 2th Inrenotional Conference-Workshop on Sustainable architecture and Urban Design (ICWSAUD2012) Malaysia: Universiti Sains Malaysia.
Eben Saleh, M، A., (1997) Life and death of traditional settlements of southwest Saudi Arabia، Journal of Architectural Education, 51 (3), 177–191.
Hall, E، T., (1990) The hidden dimension / Edward T، Hall، Anchor books، New York: Anchor Books: Doubleday & Company.
Hashim, A، H, Z، A، Rahim, et al (2006) “Visual Privacy and family intimacy: a case study of Malay inhabitants living in two storey low- cost terrace housing”، Environment and Planning B 33(2): 301- 318.
Jameson, M., (2001) Space in the Greek city-state، In: Kent, S., ed، Domestic architecture and the use of space: An interdisciplinary cross-cultural study، Cambridge: Cambridge University Press, 92–113.
Mahad Musa, Z، Ravi Abdullah, M.F، Usman, Abur Hamdi، Iskandar, Azwar (2021) Privacy in Islam as a Guide to Housing Development، IJIK 11(2), 67 – 77.
Mahgoub, Y., (2004) Globalization and the built environment in Kuwait، Habitat International, 28, 505–519.
Moghaddasi, A، Moghaddasi, M، Kalantari Khalilabad, H (2020) Mohsen Foroughi (1907–1983): Thoughts and Sustainability in the works of an Iranian modernist architect، Architecture and Engineering, Vol، 5, no، 4, 28 – 34.
Naghizadeh، m (1997) “Title features of Islamic city in Islamic text”، Journal of fine arts (4.5) r.grishman1987-iran-penguing books –New York.
Negoita, A، M., (2012) Domestic spaces and the hierarchy of gender in Islamic society، Romanian review of political sciences and international relations, 11 (2), 10.
Ondia, E، Hengrasmee, S، Chansomsak, S (2019) Addressing the Dilema between Collaboration and Privacy in Coworking Spaces، International Journal of Architecture and Urban Development, 9 (3), 5- 10.
Othman, Z، Aird, R، & Buys, L (2015) Privacy, Moderation, Hospitality and the design of Muslim homes: a literature review، Frontiers of Architectural Research، 4, (1), 12-23
Rapoport, Amos، "House Form and Culture" (Prentice-Hall, Inc (1979)
Rapoport, A., (1982) The meaning of the built environment: a nonverbal communication approach / Amos Rapoport، Beverly Hills, Calif.; London: Sage, c1982.
Rapoport, A., (2000) Theory, Culture and Housing، Housing, Theory & Society, 17, 145–165.
Rapoport, A., (2005) Culture, Architecture, and Design، Locke Science Publishing Company.
Schoeman, F.D (1984) ‘Philosophical dimensions of privacy: An anthology’، Combridge University Press.
Shahriari, H (2020) A Critical Study of Four Definitions of Privacy from the Viewpoint of Western Ethics، Philosophical Theological Research, 21 (4), 103- 105.
Zeisel, J (1984) Inquiry by Design: Tools for Environment-Behaviour Research، Cambridge, UK: Cambridge University Press.
