تحلیل نوآوری و جذابیت فناوری دانشگاه‌های ایران بر اساس کاربردی بودن تولیدات علمی و فناوری
محورهای موضوعی : بررسی وضعیت مطلوب رشد فناوری در کشور و چگونگی رسیدن به آن
حمزه علی نورمحمدی
1
,
زینب جوزی
2
,
مجتبی طاووسی
3
1 - گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران
2 - علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران
3 - آینده پژوهشی، دانشگاه و پژوهشگاه دفاع ملی و راهبردی، تهران، ایران
کلید واژه: تولیدات علمی, پروانه ثبت اختراع, دانشگاه, ایران, علم و فناوری,
چکیده مقاله :
تحقیق حاضر با" هدف تحلیل نوآوری و جذابیت فناوری دانشگاه‌های ایران بر اساس کاربردی بودن تولیدات علمی و فناوری در پایگاه استنادی وب آو ساینس و مرکز مالکیت معنوی ایران" انجام شد. روش پژوهش تحلیلی بود که با استفاده از روش اسنادی انجام شد. جامعه پژوهش شامل 44686 تولید علمی طی بازه زمانی 2010 تا 2020 و 46861 پروانه ثبت اختراع از 1389 تا 1399 است. نتایج نشان داد تولیدات علمی دانشگاهها روند رو به رشد داشته، اما پروانه‌های ثبت اختراع این دانشگاهها با کاهش شدید مواجهه شده است. بیشترین سهم در تولیدات علمی متعلق به دانشگاه علوم پزشکی تهران و بیشترین سهم در پروانه‌های ثبت اختراع متعلق به دانشگاه امیرکبیر است. سه حوزه موضوعی انرژی، مصالح و شیمی در تولیدات علمی دانشگاهها بیشتر مورد پژوهش بوده و حوزه انجام عملیات؛ حمل و نقل و نیازهای بشری در پروانه‌های ثبت اختراع پرتولیدترین حوزه و حوزه منسوجات، کاغذ کم کارترین حوزه در دانشگاهها بود. جعفری پژوهشگر دانشگاه صنعتی اصفهان پرتولیدترین نویسنده و ناجی پژوهشگر دانشگاه امیرکبیر برترین مخترع شناخته شدند و گئورگ بابا ملک قره پتیان تنها نویسنده و مخترع بود که در دو گروه جزء برترین محققین بود. نتایج حاکی از آن است که هیچگونه همبستگی معناداری بین تولیدات علمی و پروانه‌های ثبت اختراع دانشگاهها وجود ندارد و دانشگاهها نتوانسته‌اند دانش نظری و علمی خود را به دانش کاربردی تبدیل نمایند. مسئولین می‌بایست دانشگاه‌های کشور را به سمت دانشگاه‌های نسل سوم هدایت نمایند، تا اقتصاد مبتنی بر نوآوری، از طریق تبدیل دانش به فناوری و ایجاد نوآوری حاصل شود.
The present study was conducted with the aim of "analyzing the innovation and technological attractiveness of Iranian universities based on the applicability of scientific and technological products in the Web of Science citation database and the Iranian Intellectual Property Center". The research method was analytical using documentary method. The research population includes productions 44686 scientific and 46861 patents from during the period 2010 to 2020. The results showed that the scientific production of universities has been growing, but the patents of these universities have been severely reduced. The largest share in scientific productions belongs to Tehran University of Medical Sciences and the largest share in patents belongs to Amirkabir University. The three thematic areas of energy, materials and chemistry in the scientific productions of universities are the most researched and the field of operations; Transportation and human needs in patents. The most productive field and the field of textiles, paper was the least productive field in universities. Jafari, a researcher at Isfahan University of Technology, was recognized as the most prolific writer and researcher naji at Amirkabir University. The results indicate that there is no significant correlation between scientific products and university patents and universities have not been able to turn their theoretical and scientific knowledge into applied knowledge. Officials should lead the country's universities to Three-generation universities, so that an innovation-based economy can be achieved by turning knowledge into technology and creating innovation and scientific knowledge will be applied and scientific productivity will be achieved.
جبل عاملی, محمد سعید, آزادگان مهر, ماندانا. الگوی حمایت از شکل‌گیری شرکت‌های انشعابی دانشگاهی، با ساز وکار سرمایه‌گذاری خطرپذیر؛ مطالعه موردی دانشگاه علم و صنعت ایران. سیاست علم و فناوری، 1389، 3(1)، 15-29.#
2- خسروپور، بهمن، زنگنه، مریم. دانشگاه کارآفرین )مفهوم، ضرورت و چالشها(، دوماهنامه مطالعات کاربردی درعلوم مدیریت و توسعه، 1379، 3(5)، 73-61.#
3- مهدی، ر.ضا، شفیعی، مسعود. و سینایی، عطاالله. درآمدی بر دانشگاه نوآور و کارآفرین، تهران: نشر جامعه شناسان.#
4- امیری، سعید؛ نیککام، نادر؛ صاحبی‌نژاد، مجید. بررسی آماری وضعیت تولید فناوری و ثبت اختراعات مرتبط با فناوری نانو در کشورهای مختلف. سیاست علم و فناوری. 1387، 1 (3): 11.#
5- نوروزی چاکلی، عبدالرضا؛ حسن‌زاده، محمد؛ نورمحمدی، حمزه‌علی؛ اعتمادی‌فرد، علی. (1388). پانزده سال تولید علم ایران در پایگاه‌های «مؤسسه اطلاعات علمی» (آی.اس.آی) 1993-2007. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 1388، 20(1)، 175-200.#
6- نگهبان, محمد باقر. تحلیل رابطۀ میان تولیدات علمی کشورهای برتر جهان و میزان ثبت اختراع. پژوهش نامه علم سنجی. 1396، 3(5)، 109-119.#
7- صفاهیه, هاجر, شریفی فرد, زینب. دو دهه عملکرد کشورهای اسلامی در حال توسعه عضو گروه D8 در بروندادهای علمی و فناورانه: مطالعه تطبیقی. سیاست نامه علم و فناوری ،1399 10(4)، 53 – 68. #
8- علائی آرانی، محمد. مطالعه رابطه میان پروانه‌های ثبت اختراع و تولیدات علمی و تولیدات علمی مخترعان ایرانی، پایان نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر نادر نقشینه، دانشگاه تهران، ( 1387). #
9- حیدری، کبری. تحلیل و مصورسازی شبکه همکاری مخترعان کشور براساس پروانه‌های ثبت اختراع در پایگاه USPTO، پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر حمزه‌علی نورمحمدی. دانشگاه شاهد، (1397).#
10- مجیدی موسی؛ دهقانی، مژده. تحلیل استنادی تطبیقی پروانه‌های ثبت اختراع مخترعان ایرانی و ترکیه‌ای در پایگاه‌های بین‌المللی ثبت اختراع از سال 1988 تا 2008. فصلنامه دانش شناسی، . 1389، 3(9) 77-88.#
11- عبدخدا هیوا، محمد؛ نوروزی، علیرضا؛ رواند، سامان. تحلیل موضوعی پروانه های ثبت اختراع مخترعان ایرانی در پایگاه‌های بین‌المللی ثبت اختراع در فاصله سالهای ۲۰۱۱-۱۹۷۶، مجله پیاورد سلامت، 1391، 5(5) 45. #
12- Rifkin, J. The third industrial revolution: how lateral power is transforming energy, the economy, and the world. Macmillan. URL: Free Kindle instant preview: 2011; http://amzn.asia/64nmqtQ#
13- Li, X., Xie, Q., Daim, T., & Huang, L. Forecasting technology trends using text mining of the gaps between science and technology: The case of perovskite solar cell technology. Technological Forecasting and Social Change, 2019; 146, 432-449.#
14- Negahban, M. B., Soltaninejad, A., & Naghdinejad, A. A Study of Iranian Scientific Productions on Patenting and its Comparison with those of Scientifically Advanced Countries. International Journal of Information Science and Management (IJISM), 2020; 19(1), 45-58.#
15- Wang, L., & Li, Z. Knowledge flows from public science to industrial technologies. The Journal of Technology Transfer, 2021; 46(4), 1232-1255.#
16- Ma, Y., Chi, Q., & Song, L. Revealing structural patterns of patent citation by a two-boundary network model based on USPTO data. 2020; IEEE Access, 8, 23324-23335.#
17- Qi, Y., Zhu, N., Zhai, Y., & Ding, Y. The mutually beneficial relationship of patents and scientific literature: topic evolution in nanoscience. Scientometrics, 2018; 115(2), 893-911.#
18- Wang, M. Y., Fang, S. C., & Chang, Y. H. Exploring technological opportunities by mining the gaps between science and technology: microalgal biofuels. Technological Forecasting and Social Change, 2015; 92, 182-195.#
19- Taylor, M. Z. The politics of innovation: Why some countries are better than others at science and technology. Oxford University Press, 2016.#
20- Todorovic, Z. W., McNaughton, R. B., & Guild, P. ENTRE-U: An entrepreneurial orientation scale for universities. Technovation, 2011; 31(2-3), 128-137. #
21- MARICATO, João de Melo; NORONHA, Daisy Pires. Integrated analysis of indicators for relationship studies between science and technology: co-activities between papers and patents. Revista Ibero-Americana de Ciência da Informação; Vol 6 No 2, 2013; 89-107, 24 (2), 107-89.#
22- Van Looy, B., Magerman, T., & Debackere, K. Developing technology in the vicinity of science: An examination of the relationship between science intensity (of patents) and technological productivity within the field of biotechnology. Scientometrics, 2007; 70(2), 441-458. DOI: https://doi.org/10.1007/s11192-007-0211-8#
23- Park, H., & Kang, J. Patterns of scientific and technological knowledge flows based on scientific papers and patents. Scientometrics, 2009; 81(3), 811-820. #
24- Yoon, J., & Park, H. W. The unbalanced dynamics in Sino-South Korea scientific and technological collaboration: a triple helix perspective with insights from paper and patent network analysis. Asian Journal of Technology Innovation, 2017; 25(1), 184-198. #
25- Catalán, P., Navarrete, C., & Figueroa, F. The scientific and technological cross-space: is technological diversification driven by scientific endogenous capacity? Research Policy, 2022, 51.8: 104016. 104016. #
فصلنامه تخصصی پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد فصلنامه رشد فناوري، سال بیستم، شماره 7۹، تابستان 140۳
|
www.roshdefanavari.ir شاپا: 5486-1735 / شاپاي الکترونيکي: 5664-1735
|
|
تحلیل نوآوری و جذابیت فناوری دانشگاه‌های ایران براساس کاربردی‌بودن
تولیدات علمی و فناوری
حمزه علی نورمحمدی دانشگاه شاهد، تهران، ایران nourmohammadi@shahed.ac.ir |
| زینب جوزی* دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران |
| مجتبی طاووسی دانشگاه و پژوهشگاه دفاع ملی و راهبردی، تهران، ایران tavousi@gmail.com |
تاريخ دريافت: ۰۱/۱۰/۱۴۰۱ | تاريخ اصلاحات: ۲۲/۱۲/۱۴۰۲ | تاريخ پذيرش: ۲۰/۰۳/۱۴۰۳ |
چکيده
هدف: تحقیق حاضر با " هدف تحلیل نوآوری و جذابیت فناوری دانشگاه‌های ایران بر اساس کاربردی بودن تولیدات علمی و فناوری در پایگاه استنادی وب آو ساینس و مرکز مالکیت معنوی ایران" انجام شد. روش پژوهش: روش پژوهش حاضر تحلیلی است که با استفاده از روش اسنادی انجام شد. جامعه پژوهش شامل 602417 تولید علمی طی بازه زمانی 2010 تا 2023 و 44229 پروانه ثبت اختراع از سال 1389-1401 است. جهت تجزیه و تحلیل داده از نرم‌افزار اکسل و همچنین آمار توصیفی استفاده شده است. یافته‌ها نشان داد تولیدات علمی دانشگاهها روند رو به رشد داشته، اما پروانه‌های ثبت اختراع این دانشگاهها با کاهش شدید مواجهه شده است. بیشترین سهم در تولیدات علمی متعلق به دانشگاه علوم پزشکی تهران و بیشترین سهم در پروانه‌های ثبت اختراع متعلق به دانشگاه امیرکبیر است. سه حوزه موضوعی انرژی، مصالح و شیمی در تولیدات علمی دانشگاهها بیشتر مورد پژوهش بوده و حوزه انجام عملیات؛ حمل و نقل و نیازهای بشری در پروانه‌های ثبت اختراع پرتولیدترین حوزه و حوزه منسوجات، کاغذ کم کارترین حوزه در دانشگاهها بود. نتایج حاکی از آن است که هیچگونه همبستگی معناداری بین تولیدات علمی و پروانه‌های ثبت اختراع دانشگاهها وجود ندارد و دانشگاهها نتوانسته‌اند دانش نظری و علمی خود را به دانش کاربردی تبدیل نمایند. مسئولین می‌بایست دانشگاه‌های کشور را به سمت دانشگاه‌های نسل سوم هدایت نمایند، تا اقتصاد مبتنی بر نوآوری، از طریق تبدیل دانش به فناوری و ایجاد نوآوری حاصل شود.
واژگان کليدي
تولیدات علمی؛ پروانه ثبت اختراع؛ دانشگاه؛ ایران؛ علم و فناوری؛ دانشگاه‌های ایران.
1- مقدمه
در سالهای اخیر شاهد ظهور پیشرفت‌های مهمی در فناوری‌های جدید بوده‌ایم که از ویژگی‌های آن وقوع فناوری اطلاعات، نانوفناوری، بیوفناوری و فناوری مواد جدید است. ظهور و توسعه این فناوری‌های نه تنها ساختار رقابت جهانی را تغییر داد بلکه صنایع جدیدی را نیز به وجود آورد، زندگی مردم را تغییر داد و حالت تولید اجتماعی- اقتصادی را دگرگون ساخت ]13[. شناسایی روندهای آینده فناوری‌ها برای برنامه‌ریزی راهبردی تحقیق و توسعه دولت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی جهت دستیابی به مزیت حرکت به سمت رقابت جهانی در آینده بسیار مهم است ]14[. به عبارتی دیگر توسعه‌پایدار هر کشوری در گرو تولید دانش و دستیابی به فناوری‌های جدید است.
لذا توسعه پیشرفت‌های علمی و دستیابی به فناوری فوق پیشرفته، تولیدات علمی و پروانه‌های ثبت اختراع را به یکی از مهم‌ترین شاخص‌های نوآوری در فناوری و توسعه اقتصادی تبدیل کرده است. چرا که تولیدات علمی در یک کشور نشان‌دهنده تلاش‌های علمی محققان آن کشور است و مبنایی برای رتبه‌بندی آن از منظر علمی است ]15[، تحقیقات علمی به‌عنوان منبع دانش مهمی برای توسعه فناوری‌ها شناخته شده‌اند. در واقع تولیدات علمی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد نوآوری‌های صنعتی و عملکرد اقتصادی در نظر گرفته می‌شوند ]16[. پروانه‌های ثبت اختراع نیز به‌عنوان معیاری برای سنجش تولید علمی در نظر گرفته می‌شوند و نشان‌دهنده تلاش‌های نوآورانه در کشورها، مناطق و مؤسسات در حوزه علم و فناوری هستند ]17[ و بهره‌وری از جریان دانش و استفاده از آن را تعیین می‌کنند و مشخص می‌کنند که کدام کشورها از منظر علم و توسعه، رهبران جهان در آینده هستند ]18[. پروانه‌های ثبت اختراع و تولیدات علمی به‌عنوان حاملان اصلی نوآوری در شناسایی مسیرهای انتشار نوآوری و ارزیابی ارزش نوآوری نقش اساسی دارند ]19[ و تعامل بین دانش علمی و فناوری، کاوش در فرصت‌های جدید فناوری را تسهیل می‌کنند. با این حال، شکاف بین آنها به‌طور معمول مانع از کشف این فرصت‌ها می‌شود ]20[. در عصر حاضر پیشرفت در توسعه علوم و فناوری‌های پیشرفته تأثیر زیادی در ساختار صنعتی و اقتصادی جهانی داشته است و ظهور آن باعث موج جدیدی از انقلاب صنعتی شده است. ارتباط بین علم و فناوری باعث ظهور نوآوری شده است. نوآوری یک موضوع مهم درعصر حاضر است، نوآوری باعث رادیکال رشد شرکت‌ها، اقتصاد و بازار ملی شده و این روند حتی شرکت‌های کوچک را به موفقیت‌های بزرگ می‌رساند، و کسانی‌که نمی‌توانند در این عرصه نوآور باشند را از رده خارج می‌کند. به همین دلیل در سیاستگذاری‌های علم و فناوری، مدیران و دولت‌ها نوآوری را عامل حیاتی و مهم حتی در رکود اقتصادی می‌بینند. به نحوی که امروزه اکوسیستم نوآوری مورد توجه سیاستگذاران علم و فناوری قرار گرفته است. در این میان دانشگاهها به‌عنوان نمایندگانی دیده می‌شوند که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم و از طریق مشارکت به ترویج رشد اقتصادی منطقه‌ای و ملی کمک می‌کنند ]۱[.
بنابراین با توجه به مسأله مهم نوآوری که از طریق ارتباط بین علم و فناوری حاصل می‌شود، توجه به تولید نوآوری در دانشگاهها حائز اهمیت است. از این‌رو پژوهش حاضر در پی بررسی وضعیت تولید علم و میزان کاربردی‌نمودن آن است. لذا پژوهش حاضر با هدف بررسی میزان تولیدات علمی و فناوری تولید‌شده توسط دانشگاه‌های ایران بر آن است تا وضعیت تولیدات علمی و پروانه‌های ثبت اختراع دانشگاه‌های کشور را مشخص نماید و راهکارهایی برای بهبود آن ارائه دهد. بنابراین این سؤال مطرح می‌شود که وضعیت تولیدات علمی و فناوری دانشگاه‌های کشور به چه صورت است و در کدام حوزههای علمی موفق‌تر عمل کرده‌اند؟
2- مبانی نظری و پیشینه پژوهش
با اهمیت‌یافتن تولید و انتشار دانش و نقشی که استفاده از دانش انتشار یافته در خلق ثروت، برای جوامع ایفاء می‌کند، نقش مورد انتظار از دانشگا‌ها در حال دگرگونی است. از دانشگاهها انتظار می‌رود نقش فعالی در تجاری‌سازی و انتقال دانش و فناوری به صنعت ایفاء کنند ]۲[. دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی دولتی در کنار تحقیق و توسعه، آزمایشگاه‌ها و تجهیزات و مهندسان و دانشمندان یکی از ورودی‌های مهم نوآوری فناورانه و پیشرفت علمی هستند و پژوهش‌های دانشگاهی و آموزش دو رکن اصلی نوآوری محسوب می‌شوند و از چند منظر در رقابت‌پذیری علمی و فناورانه ملی حائز اهمیت هستند. اولاً، بسیاری از پژوهش‌های علمی و نوآوری‌های فناورانه مانند اینترنت، انرژی هسته‌ای، قلب مصنوعی و ... ابتدا در آزمایشگاه‌های دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی رخ دادند؛ ثانیاً، دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی از طریق تعامل با صنعت و دولت، به صورت غیرمستقیم موجب ترویج تغییرات فناورانه شدند ]۲۱[.
با توجه به جایگاه دانش به‌عنوان منبعی با ارزش در ایجاد رشد اقتصاد، دستیابی به اقتصاد مبتنی بر دانش موجب ایجاد انتظاری جدید از دانشگاه در جهت ایفای نقش جدید به‌عنوان تجاری‌سازی پژوهش‌ها در کنار نقش‌های دانشگاه‌های نسل دوم شده است ]۲۲[. در نسل سوم دانشگاهها علاوه بر نقش آموزش و پژوهش خروجی ارزشمندی به‌نام کارآفرین در کنار حرفه‌ای‌ها و علمی‌ها ایجاد شده است که نقش اساسی در استقرار کسب‌وکارهای اقتصادی فراهم کرده است ]۳،۴[. دانشگاهها، علاوه بر مأموریت آموزشی ـ تحقیقاتی، مأموریت جدیدی یافته‌اند که مشارکت فزاینده‌تر در فرایند نوآوری و توسعه فناوری است. یک دانشگاه اگر به فعالیت‌های کارآفرینی بپردازد، به‌عنوان یک منبع توسعه فناوری شناخته می‌شود. در نتیجه سیاستگذاران اغلب به‌دنبال سازوکارهایی برای تحریک تجاری‌سازی فناورانه از یافته‌های پژوهشی در دانشگاه ها به‌عنوان راهی برای تشویق فعالیت‌های کارآفرینی هستند ]۳،۴[. از منظر اقتصادی، دانشگاه در جایگاه یک سازمان کارآفرین می‌تواند به کسب‌وکارهای دانش‌بنیان و فعالیت‌های تجاری ـ صنعتی و سرمایه‌گذاری با فناوری سطح بالا وارد شود. بدیهی است همه دانشگاهها از چنین توانمندی‌ها و قابلیت‌هایی برخوردار نیستند. پیش‌شرط کلیدی برای سازمان کارآفرین، فضای کسب‌وکار مناسب است که در کشورهای کمتر توسعه‌یافته، این فضا مطلوب و محرک خلاقیت، نوآوری، کارآفرینی و کسب‌وکار نمی‌باشد. از این‌رو، بهبود فضای کسب‌وکار هر کشور می‌تواند یکی از محرک‌ها، پیش‌نیازها و شرایط زیربنایی برای توسعه کارآفرینی از جمله کارآفرینی علمی ـ دانشگاهی باشد ]۵[.
جدول 1- پژوهش های انجام شده پیرامون ارتباط بین علم و فناوری
سال | عنوان | محقق | |
|---|---|---|---|
تأثیر فاصله شناختی و جستجوی مرز جغرافیایی دانش علمی بر ارزش اختراعات دارویی در اداره ثبت اختراع و علائم تجاری ایالات‌متحده از سال 2010 تا 2019 بررسی شد. براساس نتایج فاصله شناختی دانش علمی تأثیر U شکل معکوس بر ارزش اختراعات دارد. فاصله‌های شناختی این دو نوع دانش از نظر تأثیر فناوری اختراعات، رابطه مکملی را نشان می‌دهند، در‌حالی‌که از نظر ارزش اقتصادی اختراعات، یک رابطه جایگزین ضعیف را نشان می‌دهند. به‌طور خاص، ترکیب دانش علمی و فنی فراتر از مرز جغرافیایی ارزش اختراعات را از نظر تأثیر فناوری و ارزش اقتصادی به همراه دارد. | 2024 | آیا ترکیب مجدد دانش علمی دور اختراعات ارزشمندی ایجاد می‌کند؟ تجزیه و تحلیل اختراعات دارویی | وانگ ]23[ |
تعداد 4888 مقاله در مورد گونه‌های گیاهی سرادو و 254 با 746 زیر رده پروانه ثبت اختراع زیر گروه (IPC) یافت شد. براساس نتایج تعداد مقالات و پروانه‌های ثبت اختراع در این حوزه در طول سال‌ها به مقدار | 2022 | آیا بین علم و فناوری در علوم طبیعی همخوانی وجود دارد؟ نگاشت رابطه بین تعداد مقالات و پتنت‌ها از تحقیقات روی گیاهان سرادو | فریرا، پریرا و نبوت1 ]24[ |
در 7 درصد سازمان‌هایی که دارای 25 درصد مقالات و 22 درصد از اختراعات هستند، همکاری2 وجود دارد و فعال‌تر از سایر سازمان‌ها هستند. براساس میزان اختراعات ثبت‌شده، شرکت‌ها و مؤسسات تحقیقاتی خصوصی با 7 درصد، مؤسسات آموزشی و مؤسسات تحقیقاتی عمومی با 15 درصد فعالیت، از بهره‌وری بیشتری برخوردارند. | 2013 | تجزیه و تحلیل یکپارچه شاخص‌ها برای مطالعات رابطه بین علم و فناوری: فعالیت‌های مشترک بین مقالات و پتنت‌ها | ماریکاتو و نورون‌ها3 ]25[ |
از بررسی 16452 مقاله مشترک بین دو کشور چین و کره در پایگاه وب‌آو‌ساین و 100 پروانه ثبت اختراع در پایگاه USPTO براساس نتایج بین علم و فناوری در پویایی دانش و میزان و شدت تلاش‌های مشترک دو کشور تعادل وجود ندارد و میزان تولیدات علمی بیشتر از ثبت اختراعات است و تراکم شبکه‌های همکاری علمی در تولید مقاله بیشتر از فناوری است. | 2017 | پویایی نامتعادل در همکاری علمی و فناوری چین و کره‌جنوبی: چشم‌انداز مارپیچ سه‌گانه با بینش از تجزیه و تحلیل شبکه کاغذ و پتنت | یون و پارک4 ]26[ |
از بررسی 4275 پروانه ثبت اختراع کشور کره در پایگاه USPTO و 14969 مقاله علمی و همچنین 18591 پروانه ثبت اختراع ایالات‌متحده که به پروانه‌های ثبت اختراع کره استناد کرده بودند مشخص شد دو پایگاه زمان مورد‌نیاز در سرعت انتشار دانش با حوزه فناوری را متفاوت دانستند و بیان نمودند تفاوت‌های زیادی بین دوره‌های مورد بررسی از لحاظ ویژگی‌های که باعث تبدیل دانش به فناوری و پیوند آن با نوآوری‌های صنعتی می‌شود وجود دارد. | 2009 | الگوهای جریان دانش علمی و فناوری براساس مقالات علمی و ثبت اختراعات | پارک و کانگ5 ]27 [ |
در این مطالعه ایران جایگاه مناسبی را در‌خصوص بروندادهای فناورانه به بروندادهای علمی، در میان کشورهای مورد مطالعه ندارد و از این حیث حتی از پاکستان، بنگلادش و یا نیجریه عقب‌تر است. بین تعداد برونداهای علمی با تعداد استنادات و همچنین بروندادهای فناورانه در کشورهای مورد بررسی رابطه مثبت و معنی‌داری وجود دارد. اما در مورد ایران هر چند تعداد بروندادهای علمی ایران افزایش یافته ولی باعث افزایش بروندادهای فناورانه نشده است | 1399 | دو دهه عملکرد کشورهای اسلامی در حال توسعه عضو گروه D8 در بروندادهای علمی و فناورانه: مطالعه تطبیقی | صفائیه و شریفی‌فرد ]۶[ |
در این پژوهش مجموع سازمان‌های ثبت‌کننده پروانه‌های ثبت اختراع 96 سازمان بود که تنها 18 مؤسسه فعال داخلی در ثبت پروانه‌های ثبت اختراع نقش داشتند، پژوهشگاه صنعت نفت با بیشترین فراوانی پروانه ثبت اختراع را داشت. در میان مؤسسات فعال در پروانه‌های ثبت اختراع دانشگاه تهران، فردوسی مشهد و تربیت‌مدرس هر کدام با ثبت 1 پروانه ثبت اختراع و سهم 3 درصد حضور داشتند و بیشترین اختراعات در حوزه شیمی و کمترین نیر متعلق به حوزه منسوجات و کاغذ است. | 1397 | تحلیل و مصورسازی شبکه همکاری مخترعان کشور براساس پروانه‌های ثبت اختراع در پایگاه USPTO | حیدری ]۷[ |
پروانه‌های ثبت اختراع ایران در پایگاه‌های ثبت اختراع جهانی تعداد 212 پروانه ثبت اختراع بود. میانگین پروانه‌های ثبت اختراع ایران در این پایگاه‌ها به ازای هر سال، تقریباً 6 مورد بود و بیشترین پروانه‌های ثبت اختراع در حوزه موضوعی «شیمی، متالوژی» و کمترین در حوزه «منسوجات، کاغذ» بودند. نتایج نشان داد سهم پروانه‌های ثبت اختراع ایران کم بود. پروانه‌های ثبت اختراع در حال رشد بودند و پتانسیل پتانسیل کارهای پژوهشی برای ثبت اختراع و نوآوری در حوزههای موضوعی «شیمی، متالوژی» بیشتر از سایر حوزه‌ها بوده است. | 1390 | تحلیل موضوعی پروانه‌های ثبت اختراع مخترعان ایرانی در پایگاه‌های بین‌المللی ثبت اختراع در فاصله سالهای 1976-2011 | عبدخدا، نوروزی و راوند ]۸[ |
در این تحقیق کشورها در دو گروه دسته‌بندی شدند که در گروه اول رابطه تقریباً مستقیمی بین توانمندی علمی و تولید فناوری وجود دارد و با افزایش تعداد مقالات فناوری نانو تعداد اختراعات نیز افزایش یافته است. اما در گروه دوم رابطه بین علم و فناوری ضعیف بوده است. در این بررسی مشخص شد که تعداد پروانه‌های ثبت اختراع ایران همزمان با مقالات رشد نیافته‌اند. | 1388 | بررسی آماری وضعیت تولید فناوری و ثبت اختراعات مرتبط با فناوری نانو در کشورهای مختلف. | امیری، نیککام و صاحبی‌نژاد ]9[ |
مؤسسات و سازمان‌های داخلی تنها 13 درصد از پروانه‌های ثبت اختراع را به را ثبت نمودهاند، در میان مؤسسات ثبت‌کننده اختراع «مؤسسه تحقیقات صنعت نفت ایران» بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است و بیش از 50 درصد از مؤسسات ثبت‌کننده در سه کشور آمریکا، کانادا و انگلستان قرار دارند و در میان دانشگاه‌های ثبت‌کننده اختراع تنها نام دانشگاه تهران با سهمی کمتر از 10 درصد قرار دارد | 1387 | مطالعه رابطه میان پروانه‌های ثبت اختراع و تولیدات علمی و تولیدات علمی مخترعان ایرانی | علائی آرانی ]10[ |
3- روش پژوهش
پژوهش حاضر یک پژوهش تحلیلی است که با استفاده از روش اسنادی در قلمرو علم‌سنجی به اجرا در آمده است. برای به‌دست آوردن داده‌های مربوط به تولیدات علمی دانشگاه‌های ایران از وبگاه وبآوساینس در قسمت جستجوی پیشرفته6 با عبارت “CU=IRAN” تمام تولیدات علمی ایران در بازه زمانی 2010 تا 2023 که شامل تعداد 602417 مدرک بازیابی شد (قابل ذکر است داده‌های سال 2024 و در قسمت تحلیل نتایج7 با محدود‌کردن روی سازمان‌ها (Afiliation) اسامی 10 دانشگاه که تولید علمی بیشتری داشتند (دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشگاه علم و صنعت، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه علوم پزشکی تبریز) به‌عنوان جهت جامعه پژوهش انتخاب شدند. تاریخ استخراج داده‌ها از پایگاه وبآوساینس 17/11/1402 است. (معیار انتخاب دانشگاه‌های این مطالعه با توجه به هدف پژوهش که نوآوری و جذابیت فناوری دانشگاه‌های ایران براساس کاربردی‌بودن تولیدات علمی و فناوری دانشگاه‌های کشور بود و با توجه به تعداد بالای دانشگاه‌های کشور، از میان آنها به صورت هدفمند اقدام به نمونه‌گیری شد و دانشگاه‌هایی که در پایگاه وبآوساینس جزء 10 دانشگاه پرتولید بودند به‌عنوان جامعه نمونه انتخاب شدند. «قابل ذکر است دانشگاه آزاد اسلامی هر چند پرتولیدترین دانشگاه در وبآوساینس بود ولی به دلیل تعدد مراکز در کشور و همچنن با توجه به اینکه سایر دانشگاهها تنها یک مرکز به‌شمار می‌روند از گروه حذف شد.» در این مطالعه مبنای تحلیل مقایسه روند تولیدات علمی نسبت به پروانه‌های ثبت اختراع در ایران است.
Advanced search/ CU=IRAN/ Organizations-Enhanced/ TEHRAN UNIVERSITY OF MEDICAL SCIENCES/ UNIVERSITY OF TEHRAN/ SHAHID BEHESHTI UNIVERSITY MEDICAL SCIENCES/ TARBIAT MODARES UNIVERSITY/ AMIRKABIR UNIVERSITY OF TECHNOLOGY/ SHARIF UNIVERSITY OF TECHNOLOGY/ IRAN UNIVERSITY SCIENCE TECHNOLOGY/ IRAN UNIVERSITY OF MEDICAL SCIENCES/ FERDOWSI UNIVERSITY MASHHAD/ TABRIZ UNIVERSITY OF MEDICAL SCIENCE/ Refin
اطلاعات پروانه‌های ثبت اختراع نیز از پایگاه مرکز مالکیت معنوی ایران (پایگاه ثبت اسناد و املاک کشور) با کمک نرم‌افزار پایتون8 در تاریخ 17/11/1402 استخراج شدند. کلیه پروانه‌های ثبت اختراع ایران از سال 1389-1401 از زمان استخراج داده‌ها از پایگاه مذکور 44229 پروانه ثبت اختراع است. پس از اصلاح ایرادات تایپی و فاصله‌ای که به علت ورود اطلاعات نسبتاً نامناسب پایگاه فارسی موارد بسیار زیادی بود، مرحله همسان‌سازی اسامی سازمان‌ها و نویسندگان آغاز شد. زیرا اسامی برخی از دانشگاهها به چندین شکل مختلف در این پایگاه ذکر شده بود. به‌عنوان مثال اسامی برخی از دانشگاهها که به چند طریق مختلف در پایگاه ثبت شده بود شامل: دانشگاه دانشگاه امیرکبیر، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه دولتی امیرکبیر، دانشگاه دانشگاه دولتی امیرکبیر، دانشگاه دانشگاه صنعتی امیرکبیر که همه آنها به دانشگاه صنعتی امیرکبیر تبدیل شدند. تجزیه و تحلیل داده‌ها نیز یا کمک آمار توصیفی (نرخ رشد و فروانی) محاسبه شد.
4- یافته‌های پژوهش
نمودار 1 میزان تولیدات علمی دانشگاهها را نشان می‌دهد. مطابق با اطلاعات نمودار مذکور روند تولیدات علمی دانشگاهها به‌طور پیوسته با نوسان روبرو بوده است. براساس نمودار مذکور دانشگاه تهران 1986، و دانشگاه علوم پزشکی تهران با 1760 مدرک از ابتدا دو دانشگاه بودند که دارای بیشترین مدرک بودند و در سال 2021 دانشگاه تهران با 6488 مدرک و دانشگاه تهران 5105 مدرک به بیشترین میزان تولید علمی رسیده‌اند. اما پس از این سال تولیدات علمی این دانشگاهها روند کاهشی در پیش داشته است. اما پس از این دو دانشگاه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تهران و دانشگاه علوم پزشکی ایران اگرچه تولیدات علمی کمی در ابتدا داشتند اما براساس نمودار 1، تولیدات علمی بالایی در سال 2020 و 2021 منتشر کرده‌اند، اما پس از این سال نیز روند کاهشی را در پیشرو داشته‌اند. سایر دانشگاهها از جمله دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه علم و صنعت، دانشگاه فردوسی مشهد، نیز پس از یک روند افزایشی در تولید مدرک طی سالهای اخیر روند کاهشی را در پیش داشته‌اند. در میان دانشگاهها دانشگاه علوم پزشکی تبریز از ابتدا (سال 2010) دارای کمترین تولید علمی بود، اما دانشگاه شریف در سال 2023 بیشترین روند کاهش تولید علمی را داشته است.
نمودار 1- توزیع فراوانی تولیدات علمی دانشگاه‌های ایران در پایگاه وبآوساینس طی بازه زمانی 2010 تا 2023
نمودار 2- توزیع فراوانی پروانه‌های ثبت اختراع دانشگاه‌های ایران در پایگاه مرکز مالکیت معنوی طی بازه زمانی 1389 تا 1401
نمودار 2 نیز پروانه‌های ثبت اختراع تولید شده توسط دانشگاه‌های ایران را نشان می‌دهد. دانشگاه تربیت مدرس دارای بیشترین پروانه ثبت اختراع در سال 1389 است و دانشگاه امیرکبیر نیز دومین دانشگاه پرتولید در پروانه‌های ثبت اختراع در این سال به میزان 24 پروانه ثبت اختراع به‌شمار می‌رود. نمودار مذکور نشان می‌دهد که طی سالهای مورد بررسی از پروانه‌های ثبت اختراع دانشگاه تربیت‌مدرس به‌طور پیوسته کاسته شده است و این میزان از 75 پروانه ثبت اختراع در سال 1389 به 10 پروانه ثبت اختراع در سال 1399 رسیده است. سپس با اندکی افزایش در سال 1400 در سال 1401 نیز با 8 پروانه ثبت اختراع روند کاهشی را داشته است. همچنین دانشگاه صنعتی امیرکبیر نسبت به تمامی دانشگاهها بهتر عمل کرده است و بیشترین میزان پروانه ثبت اختراع در سال 92 و 94 با 83 و در سال 93 و 95 با 64 پروانه ثبت اختراع برای این دانشگاه ثبت شده است. ولی با این وجود پس از سالهای ذکر‌شده به‌طور پی در پی از پروانه‌های ثبت اختراع این دانشگاه نیز کاسته شده است و در سال 1401 تنها 1 پروانه ثبت اختراع برای این دانشگاه ثبت شده است. سومین دانشگاه فعال در زمینه تولید پروانه ثبت اختراع دانشگاه فردوسی مشهد است. این دانشگاه در سال 89 هیچ پروانه ثبت اختراعی به ثبت نرسانده است. اما طی سالهای بعدی میزان قابل توجهی پروانه ثبت اختراع داشته است. بیشترین میزان ثبت اختراع برای این دانشگاه در سال 1395 با 38 پروانه ثبت اختراع قایل مشاهده است. برای این دانشگاه نیز طی سالهای اخیر روند کاهشی در تولید ثبت اختراع مشاهده شد و در سال 1401 دارای 12 پروانه ثبت اختراع است.
به منظور بررسی عملکرد هر کدام از دانشگاهها در تولید مدرک علمی و پروانه‌های ثبت اختراع، سهم هر کدام از آنها مورد محاسبه قرار گرفت. براساس جدول 2 مشخص شد که دانشگاه علوم پزشکی تهران با تولید 54800 (سهم 09/9) مدرک بیشترین سهم در تولیدات علمی ایران را دارد. دانشگاه تهران با 48949 (12/8 سهم) و دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با 31270 (سهم 19/5) بیشترین سهم در میان تولید مدرک را دارند. با این وجود سه دانشگاه مذکور رو هم رفته نتوانسته‌اند حتی 5 درصد از تولیدات اختراع پایگاه مرکز مالکیت معنوی ایران را به خود اختصاص دهند و دانشگاه صنعتی امیرکبیر هرچند از نظر تولید مدرک در رتبه 5 قرار دارد اما با 485 (سهم 096/1). پروانه ثبت اختراع در رتبه نخست قرار دارد. دانشگاه تربیت مدرس با 414 (سهم 936/0) و دانشگاه فردوسی مشهد با 196 (سهم 443/0) پروانه ثبت اختراع نیز پس از این دانشگاه پرتولیدترین سازمان‌ها از نظر تولید پروانه‌های ثبت اختراع بودند.
جدول 2- سهم دانشگاه‌های ایران در تولیدات علمی و پروانه‌های ثبت اختراع ایران طی بازه زمانی 2010 تا 2023 (1389-1401)
دانشگاه | تولیدات علمی | سهم از کل تولیدات علمی (602417) % | پروانه ثبت اختراع | سهم از کل پروانه‌های ثبت اختراع (44229) |
|---|---|---|---|---|
دانشگاه علوم پزشکی تهران | 54800 | 09/0 | 1 | 00/0 |
دانشگاه تهران | 48949 | 12/8 | 13 | 029/0 |
دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی | 31270 | 19/5 | 7 | 015/0 |
دانشگاه تربیت مدرس | 27335 | 53/4 | 414 | 936/0 |
دانشگاه صنعتی امیرکبیر | 24593 | 08/4 | 485 | 096/1 |
دانشگاه صنعتی شریف | 21317 | 53/3 | 29 | 065/0 |
دانشگاه علم و صنعت | 1990 | 31/3 | 3 | 003/0 |
دانشگاه علوم پزشکی ایران | 19441 | 22/3 | 0 | 0 |
دانشگاه فردوسی مشهد | 18215 | 02/3 | 201 | 454/0 |
دانشگاه علوم پزشکی تبریز | 17749 | 94/2 | 0 | 0 |
به منظور بررسی حوزههای موضوعی تولیدات علمی، ابتدا حوزههای موضوعی از سایر داده‌ها تفکیک گردید، سپس ده حوزه موضوعی که بیشترین تولیدات را در دانشگاه‌های مورد بررسی داشتند جدا‌سازی و مورد بررسی قرار گرفت.
مطابق با نمودار 3. دانشگاه‌های مورد بررسی با توجه به ماهیتشان (صنعتی، جامع و پزشکی) در حوزههای مختلفی فعالیت نمودهاند. همانطور که مشخص است بیشترین تولیدات علمی در حوزه مهندسی با 12131 مدرک، توسط دانشگاه تهران منتشر شده است. و پس از آن دانشگاه امیرکبیر با تولید 10082 مدرک و دانشگاه علم و صنعت با 8961 مدرک در حوزه مهندسی در رتبه‌های بعدی این حوزه قرار دارند. دومین حوزه از نظر برتری تولید مدرک نیز حوزه حوزه شیمی است که دانشگاه تهران با 5793 مدرک، دانشگاه تربیت مدرس 4096 مدرک، و دانشگاه علوم پزشکی تهران 3051 مدرک در این زمینه منتشر کرده‌اند. در حوزه علم مواد نیز دانشگاه تهران با تولید 5182 مدرک، دانشگاه امیرکبیر با 4456 مدرک، و دانشگاه علم و صنعت با 3652 مدرک در سه جایگاه نخست این حوزه قرار دارند. همچنین براساس یافته‌ها براساس ماهیت دانشگاه‌های پزشکی و رشته های دانشگاهی‌شان، حوزه داروسازی فارماکولوژی بیشترین مدرک را در دو دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه علوم پزشکی ایران داشته است. دانشگاه علوم پزشکی تهران با 5610 مدرک در حوزه داروسازی فارماکولوژی و دانشگاه شهید بهشتی با 3224 مدرک در حوزه داروسازی فارماکولوژی بیشترین مدرک این حوزه را منتشر کرده‌اند. همچنین دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه شهید بهشتی تهران با 4310 و 2330 و دانشگاه علوم پزشکی ایران با 1588 و دانشگاه علوم پزشکی تبریز با 1193 مدرک به ترتیب در حوزه پزشکی عمومی داخلی فعالیت داشته‌اند. دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه شهید بهشتی تهران تعداد 2783 و 1421 مدرک در حوزه علوم اعصاب عملکرد بهتری داشته‌اند.
نمودار 3- تحوزه‌های موضوعی تولیدات علمی مورد پژوهش به تفکیک دانشگاه در پایگاه وبآوساینس طی بازه زمانی 2010 ـ 2023
نمودار 4- حوزههای موضوعی پروانه‌های ثبت اختراع به تفکیک دانشگاه براساس دسته‌بندی IPC طی بازه زمانی 1389-1401
در این مطالعه به بررسی حوزههای موضوعی پروانه‌های ثبت اختراع نیز پرداخته شد. طبقه‌بندی حوزههای موضوعی پروانه‌های ثبت اختراع مرکز مالکیت معنوی ایران براساس IPC در نمودار 4 مشخص شد. مطابق با نمودار فوق حوزه انجام عملیات و حمل و نقل، رتبه نخست را در میان تحقیقات دانشگاه امیرکبیر با 91 پروانه ثبت اختراع در اختیار دارد. دانشگاه تربیت مدرس با 51 پروانه ثبت اختراع و دانشگاه فردوسی مشهد نیز با 20 پروانه ثبت اختراع در رتبه دوم و سوم این حوزه قرار دارند. حوزه دیگری که مورد توجه بیشتری قرار گرفته نیازهای بشری است، که دانشگاه فردوسی مشهد با 71 پروانه ثبت اختراع در این حوزه بیشترین تحقیقات را انجام داده است. دانشگاه تربیت مدرس با 45 و دانشگاه امیرکبیر با 30 پروانه ثبت اختراع دارای بهترین عملکرد در این حوزه هستند. قابل ذکر است بیش از نیمی از پروانه‌های ثبت اختراع دانشگاه‌های کشور در پایگاه مرکز مالکیت معنوی کشور در دانشگاه‌های مورد بررسی حوزههای آنها نامشخص هستند. در این میان 181 پروانه ثبت اختراع دانشگاه تربیت مدرس، 157 پروانه ثبت اختراع دانشگاه صنعتی امیرکبیر و 10 پروانه ثبت اختراع از دانشگاه فردسی مشهد دارای حوزه نامشخص بودند. فعالیت سایر دانشگاه‌های کشور نیز براساس نمودار 4 قابل ملاحظه است. در میان دانشگاه‌های مورد بررسی دانشگاه علوم پزشکی ایران و علوم پزشکی تبریز پروانه ثبت اختراعی را در این مرکز طی بازه زمانی 1389 تا 1401 به ثبت نرسانده‌اند.
5- بحث و نتیجه‌گیری
رشد و توسعه اقتصادي، ازجمله اهداف اصلی سیاستگذاران اقتصادي است که سبب شده آنها همواره به‌دنبال یافتن عواملی باشند که موجب تسریع در رشد اقتصادي شود. در این زمینه، نظریه‌هاي مختلفی وجـود دارد که هرکدام به یکسري از عوامل مؤثر بر رشد اقتصادي می‌پردازند ]۱۱[. یکی از موارد در جهت تحقق رشد اقتصادی ایجاد نوآوری است. دانشگاه به‌عنوان عاملی مهم در اقتصاد دانش‌محور و چرخه نوآوری ایفای نقش می‌نماید و می‌تواند به‌عنوان موتور محرک دانش بشری به‌شمار آید و رشد و تعالی جوامع را دنبال نماید ]۱۲[. دانشگاهها کانون تولید علم و پژوهش در حوزه نوآوری هستند. در این عرصه تأکید دانشگاهها در تولید علم و دستیابی به نوآوری و تمرکز بر کارآفرینی است. به همین دلیل هدف پژوهش حاضر تحلیل نوآوری و جذابیت فناوری دانشگاه‌های ایران براساس کاربردی‌بودن تولیدات علمی و فناوری است.
بدین منظور با بررسی تولیدات علمی و فناوری دانشگاه‌های ایران در پایگاه وبآوساینس و مرکز مالکیت معنوی کشور تعداد 44229 تولید علمی و 602417 پروانه ثبت اختراع به‌دست آمد. بررسی نشان داد روند رشد تولیدات علمی دانشگاه‌های ایران به‌طور پیوسته در حال افزایش است و دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، دانشگاه تهران، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و دانشگاه تربیت مدرس بیشترین روند رشد را در میان سایر دانشگاهها داشتند.
همچنین نتایج در‌خصوص روند رشد پروانه‌های ثبت اختراع نشان داد که دانشگاه‌هایی که بیشترین روند رشد در تولیدات علمی را داشته‌اند، نتوانسته‌اند عملکرد مثبتی در تولید پروانه‌های ثبت اختراع داشته باشند. مطابق با نتایج امیری نیککام و همکاران (1378) پروانه‌های ثبت اختراع در دانشگاه‌های ایران نسبت به تولیدات علمی رشد نمی‌یاند و از این نظر تولیدات علمی، کمتر کاربرد فناوری‌محور دارند ]۹[. در اکثر قریب به اتفاق کشورهای توسعه‌یافته جهان، جایگاه مرکز مالکیت صنعتی در وزارتخانه‌های دولتی و در بخش‌های مرتبط با صنعت است و بخش حقوقی و پیگیری حقوقی آن با دستگاه‌های قضایی است. اما در ایران جایگاه این مرکز در قوه قضائیه است، که این موضوع باعث نقص راهبردی اشاعه و ثروت‌آفرینی از ثبت اختراعات شده است. نتایج مطالعه صفائیه و شریفی (1399) که رابطه میان تولیدات علمی و پروانه‌های ثبت اختراع را بررسی نمود نشان داد که رابطه‌ای مثبت و معنادار بین علم و فناوری در كشورهاي پیشرفته وجود دارد ]۶[. اما در دانشگاه‌های ایران این اتفاق رخ نمی‌دهد و پروانه‌های ثبت اختراع همزمان با رشد تولیدات علمی، افزایش نمی‌یابند. در واقع سهم هر کدام از دانشگاهها در تولید فناوری نیز گویای این مطلب است. تولیدات علمی زیادی در دانشگاهها منتشر می‌شود، اما در قبال آن پروانه‌های ثبت اختراع به تعداد بسیار اندکی وجود دارد. نتیجه مطالعه علائی آرانی (1387) که وضعیت پروانه‌های ثبت اختراع ایران را در باز زمانی 1976 تا 2011 در پایگاه‌های بین‌المللی بررسی کرده بود مشخص نمود در میان دانشگاه‌های ثبت‌کننده اختراع تنها نام دانشگاه تهران با سهمی کمتر از 10 درصد از مجموع سهم دانشگاهها وجود دارد ]۱۰[. براساس نتایج پژوهش حیدری (1398) در میان مؤسسات فعال در پروانه‌های ثبت اختراع تنها سه دانشگاه تهران، فردوسی مشهد و تربیت مدرس هر کدام با ثبت 1 پروانه ثبت اختراع و سهم 3 درصد حضور دارند ]۷[. بنابر این می‌توان نتیجه گرفت که دانشگاهها نتوانسته‌اند به نقش اصلی خود بپردازند و در عرصه تولید فناوری و در کنار آن تولید ثروت به درستی ایفای نقش نکرده‌اند. به همین دلیل تا رسیدن به مؤسسات کارآفرینی و نوآوری که مأموریت اصلی آنهاست، فاصله زیادی دارند.
نتایج بخش حوزههای موضوعی مهمی که بیشترین تعداد تولیدات علمی را نیز در کشور دارند و تأکید زیادی نیز در اسناد بالادستی همانند نقشه جامع علمی کشور به آنها شده است، بیشتر در حوزههای انرژی، مواد و شیمی بودند. این حوزه‌ها نیز از حوزههای مهم کاربردی جزء علوم پایه هستند و از نیازهای اصلی بشر محسوب نیز می‌شوند و با توجه به تقاضای بازار کنونی و نیاز جوامع بیشترین تولیدات علمی را در دانشگاهها به خود اختصاص دادند. اما در مقابل در این حوزه‌ها پروانه‌های ثبت اختراع کمتری به ثبت رسیده است که این موضوع نشان از شکاف بین علم و فناوری در کشور می‌باشد. از طرفی حوزههای عملیات و حمل و نقل، نیازهای بشری و شیمی نیز از از منظر نیاز به آنان، بیشترین نیاز بازار تشخیص داده شدند. یافته‌های پژوهش عبدخدا، نوروزی و راوند (1390) حاکی از آن است که بیشترین پروانه‌های ثبت اختراع در حوزه شیمی بوده و کمترین آنها نیز حوزه منسوجات و کاغذ است ]۸[. نکته قابل توجه در یافته‌ها حوزههای برتر در تولیدات علمی است که با وجود اینکه حوزههای پایه و کاریردی و اساسی‌ترین حوزههای فناوری‌محور بیشترین تولیدات علمی را داشتند، اما با این وجود، این تولیدات علمی کاربردی نشده و به فناوری و تولید ثروت نیانجامیده است. در مطالعه علائی آرانی (1387) یکی از دلایل آن می‌تواند عدم سهم بالای مؤسسات و سازمان‌های مرتبط داخلی به این موضوع باشد که تنها در 13 درصد از پروانه‌های ثبت اختراع سهم دارند ]۱۰[، و اکثر آنها توسط دانشجویانی که در مؤسسات خارج کشور مشغول به تحصیل هستند تولید می‌شوند و به اسم مؤسسات تحصیلی آنها ثبت می‌شوند. نتایج حیدری (1398) نشان داد تنها 18 مؤسسه فعال داخلی در ثبت پروانه‌های ثبت اختراع نقش داشته و اکثریت پروانه‌های ثبت اختراع ایران خارج از کشور تولید و به ثبت می‌رسند ]۷[. اگرچه بر اهمیت توسعه اقتصادی و نوآوری در مطالعات زیادی تأکید شده اما با توجه به نتایج فوق دانشگاه‌های کشور هنوز نتوانسته‌اند به این اهداف دست یابند و جهت نوآورشدن و قرارگرفتن در جایگاه اصلی خود یعنی دانشگاه نوآور و کارآفرین راه زیادی در پیش دارند.
6- پیشنهادها
براساس نتایج به‌دست آمده از پژوهش پیشنهادهای کاربردی زیر مطرح می‌گردد:
- به تقویت زیرساخت‌های علم و فناوری در کشور، از جمله بازنگری در سیاست‌های ارتباط بین دانشگاه و صنعت پرداخته شود.
- از طریق حمایت مالی از پژوهشگران، به شناسایی ظرفیت‌های مفید جهت سیاست‌گذاری صحیح، و فرآهم‌آوری بستری جهت همکاری دانشگاه و صنایع ایران با دانشگاهها و صنایع کشورهای پیشرو جهان پرداخته شود.
- به ترغیب صنایع جهت توجه و کاربردی نمودن تحقیقات پژوهشگران دانشگاهها پرداخته شود.
- به پژوهشگران در مورد مزایای ثبت اختراع آنها در پایگاه‌های مهم و شناسایی نواقص عرصه تولید می‌توان بسترهای شکوفایی نوآوری در کشور آگاهی‌رسانی کرد.
- با بررسی سیاست‌های کشورهای برتر، سیاست‌های آنها را دنبال و در تولید فناوری به همکاری با آنها مبادرت ورزید.
- از طریق تحقیقات بیشتر دانشگاهها و صنایعی که ظرفیت راه‌اندازی مطالعات مفید در عرصه علم و فناوری را دارند شناسایی و به تقویت آنها پرداخته شود.
- همچنین به شناسایی نخبگان علمی در کشور اقدام شود و برو روی آنها سرمایه‌گذاری شود.
- همچنین از آنجایی که مرکز مالکیت معنوی کشور قایلیت‌های ایجاد اطلاعات کتاب‌شناختی و سایر قابلیت‌های مثل پایگاه‌های لاتین را ندارد لازم است تا به ارتقاء آن پرداخته شود.
7- مراجع
1- مهد‌ی‌زاده، رمضان، سعیدی، پرویز، ضیاء، بابک، مهرابیان، احمد. طراحی الگوی قطب نوآوری فناوری با استفاده از رویکردمدل سازی تفسیری ساختاری، فصلنامه رشد فناوری، شماره 66، صفحه 32-41. 1401.
2- جبلی عاملی، محمدسعید. آزادگان‌مهر، ماندانا. «الگوی حمایت از شکل‌گیری شرکت‌های انشعابی دانشگاهی، با سازوکار سرمایه‌گذاری خطرپذیر؛ مطالعه موردی دانشگاه علم و صنعت ایران»، سیاست علم و فناوری، شماره 1، صفحه 15-29، 1389.
3- گودرزوند چگنی، مهرداد. رویکرد دانشگاه‌های نسل چهارم کار و عمل، فصلنامه آموزش مهندسی ایران، شماره 78، صفحه 1-16، 1397.
4- خسروپور، بهمن، زنگنه، مریم. دانشگاه کارآفرین )مفهوم، ضرورت و چالشها(، دوماهنامه مطالعات کاربردی درعلوم مدیریت و توسعه، شماره 5، صفحه 61-73، 1397.
5- مهدی، رضا، شفیعی، مسعود. و سینایی، عطاالله. درآمدی بر دانشگاه نوآور و کارآفرین، تهران: نشر جامعه‌شناسان. 1398.
6- صفاهیه، هاجر، شریفی‌فرد، زینب. دو دهه عملکرد کشورهای اسلامی در حال توسعه عضو گروه D8 در بروندادهای علمی و فناورانه: مطالعه تطبیقی. سیاست‌نامه علم و فناوری، شماره 4، صفحه 53 – 68، 1399.
7- حیدری، کبری. تحلیل و مصورسازی شبکه همکاری مخترعان کشور براساس پروانه‌های ثبت اختراع در پایگاه USPTO، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد به راهنمایی دکتر حمزه‌علی نورمحمدی. دانشگاه شاهد، 1397.
8- عبدخدا، محمدهیوا، نوروزی، علیرضا، راوند، سامان. تحلیل موضوعی پروانه‌های ثبت اختراع مخترعان ایرانی در پایگاه‌های بین‌المللی ثبت اختراع در فاصله سالهای ۲۰۱۱-۱۹۷۶. پیاورد سلامت. شماره 5، صفحه 46-54، 1390.
9- امیری، سعید؛ نیککام، نادر؛ صاحبی‌نژاد، مجید. بررسی آماری وضعیت تولید فناوری و ثبت اختراعات مرتبط با فناوری نانو در کشورهای مختلف. سیاست علم و فناوری. شماره 3، صفحه 1-13، 1387.
10- علائی آرانی، محمد. مطالعه رابطه میان پروانه‌های ثبت اختراع و تولیدات علمی و تولیدات علمی مخترعان ایرانی، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد به راهنمایی دکتر نادر نقشینه، دانشگاه تهران، (1387).
11- دیوکتی، محمدمهدی، آقاجانی، حسنعلی، شیرخدایی، میثم، طهرانچیان، امیر منصور. طراحی مدلی برای تحقق پیچیدگی اقتصادی، مبتنی بر فرا تحلیل پژوهش‌های علمی، فصلنامه رشد فناوری، شماره 59، صفحه 19-28، 1398.
12- مروتی شریف‌آبادی، علی، مفتح‌زاده، الهام، کیانی، مهرداد. شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر موفقیت کارآفرینی دانشگاهی با رویکرد تاپسیس فازی مردد. فصلنامه رشد فناوری، شماره 69، صفحه 1-9، 1400.
13- Rifkin, J. The third industrial revolution: how lateral power is transforming energy, the economy, and the world. Macmillan. URL: Free Kindle instant preview: 2011;
14- X. Li, Q. Xie, T. Daim, and L. Huang, "Forecasting technology trends using text mining of the gaps between science and technology: The case of perovskite solar cell technology," Technological Forecasting and Social Change, vol. 146, pp. 432-449, 2019.
15- M. B. Negahban, A. Soltaninejad, and A. Naghdinejad, " A Study of Iranian Scientific Productions on Patenting and its Comparison with those of Scientifically Advanced Countries," International Journal Of Information Science And Management (IJISM), vol. 19, no. 1, pp. 45-58, 2021.
16- L. Wang and Z. Li, "Knowledge flows from public science to industrial technologies," The Journal of Technology Transfer, vol. 46, no. 4, pp. 1232-1255, 2021.
17- Y. Ma, Q. Chi, and L. Song, "Revealing structural patterns of patent citation by a two-boundary network model based on USPTO data," IEEE. Access, vol. 8, pp. 23324-23335, 2020.
18- Y. Qi, N. Zhu, Y. Zhai, and Y. Ding, "The mutually beneficial relationship of patents and scientific literature: topic evolution in nanoscience," Scientometrics, vol. 115, no. 2, pp. 893-911, 2018.
19- M.-Y. Wang, S.-C. Fang, and Y.-H. Chang, "Exploring technological opportunities by mining the gaps between science and technology: Microalgal biofuels," Technological Forecasting and Social Change, vol. 92, pp. 182-195, 2015.
20- P. Catalán, C. Navarrete, and F. Figueroa, "The scientific and technological cross-space: is technological diversification driven by scientific endogenous capacity?," Research Policy, vol. 51, no. 8, p. 104016, 2022.
21- M. Z. Taylor, The politics of innovation: Why some countries are better than others at science and technology. Oxford University Press, 2016.
22- Z. W. Todorovic, R. B. McNaughton, and P. Guild, "ENTRE-U: An entrepreneurial orientation scale for universities," Technovation, vol. 31, no. 2-3, pp. 128-137, 2011.
23- WANG, Fang. Does the recombination of distant scientific knowledge generate valuable inventions? An analysis of pharmaceutical patents. Technovation, 130: 102947, 2024.
24- R. B. Ferreira, M. R. Parreira, and J. C. Nabout, "Is there concordance between Science and Technology in Natural Science? Mapping the relationship among number of papers and patents from research on Cerrado plants," World Patent Information, vol. 69, p. 102108, 2022.
25- J. d. M. MARICATO and D. P. NORONHA, "Integrated analysis of indicators for relationship studies between science and technology: co-activities between papers and patents," Revista Ibero-Americana de Ciência da Informação; Vol 6 No. 2; 89-107, vol. 24, no. 2, pp. 107-89, 2013.
26- J. Yoon and H. W. Park, "The unbalanced dynamics in Sino-South Korea scientific and technological collaboration: a triple helix perspective with insights from paper and patent network analysis," Asian Journal of Technology Innovation, vol. 25, no. 1, pp. 184-198, 2017.
27- H. W. Park and J. Kang, "Patterns of scientific and technological knowledge flows based on scientific papers and patents," Scientometrics, vol. 81, no. 3, pp. 811-820, 2009.
[1] . Ferreira, Parreira &Nabout
[2] . co-occurrence
[3] . Maricato & Noronha
[4] . Yoon & Park
[5] . PARK & KANG
[6] . Advanced Search
[7] . Analayse Results
[8] . Python
