مسئله زنان سالمندِ تنهای ایرانی: مورد مطالعه استان تهران و البرز
محورهای موضوعی : پژوهش مسائل اجتماعی ایرانمیرطاهر موسوی 1 , معصومه معارف وند 2 , مریم رهنما 3 , لاله معارف وند 4
1 - دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی
2 - استادیار گروه آموزشی مددکاری اجتماعی، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران
3 - دانشگاه علامه طباطبایی
4 - پژوهشگر آزاد
کلید واژه: زنان, سالمند, تنهازیستی, ایران, توصیه‌های سیاستی,
چکیده مقاله :
زنان سالمندِ تنها، با توجه به شرایط جامعه، یکی از گروه های در معرض خطر محسوب می شوند و لازم است برنامة مشخصی برای حمایت از آنها پیش‌بینی شود. در ایران برنامة خاصی برای حمایت از زنان سالمندِ تنها طراحی و اجرا نشده و ضرروت دارد برای این منظور، نیازهای این گروه ارزیابی و اولویت‌بندی شود. در این پژوهش، برای بررسی این موضوع، ابتدا با کارشناسان، سیاستگذاران و مدیران و همچنین زنان سالمندِ تنها به صورت نیمه‌ساختاریافته مصاحبه شد و سپس مصاحبه‌ها مورد تحلیل محتوا قرار گرفت. نمونهگیری به روش هدفمند و گلوله‌برفی در استان‌های تهران و البرز انجام گرفت و تا زمان دستیابی به اشباع ادامه یافت. داده‌ها با استفاده از مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته جمع‌آوری شد. متن مصاحبه‌ها پس از پیاده‌سازی در سه مرحله کدگذاری شد و مقوله‌ها و زیرمقوله‌ها به دست آمد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که مهمترین دلیل تنهازیستی زنان سالمند، فوت همسر و ازدواج فرزندان است. آنها برای حفظ استقلال خود، سعی میکنند با صرفه‌جویی منابع مالی خود را مدیریت کنند، مراقب سلامتی خود هستند و برای بیماری‌هایشان تحت درماناند. بسیاری از آنها در دورة سالمندی تمایلی به ازدواج مجدد ندارند. تغییر محل زندگی به دلیل فروش منزل در دورة سالمندی موجب میشود شبکة ارتباطی آنها در بسیاری موارد به فرزندان و خانواده آنها محدود شود و مشارکت اجتماعی در میان آنها محدود باشد. ارتباط با اعضای خانواده، مراقبت، استقلال، حمایت مالی، تعامل اجتماعی و مشارکت اجتماعی، امنیت و احساس امنیت، دسترسی جغرافیایی و خدمات بهداشتی-درمانی و توانبخشی، آموزش و ارتقای آگاهی و سرگرمی و داشتن اوقات فراغت متناسب با دورة سالمندی، از جمله موضوعاتی است که ضرورت دارد در سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مربوط به زنان سالمندِ تنها مورد توجه قرار گیرند.
Older Women Living Alone (OWLA) are one of the most vulnerable groups due to the circumstances of the society and it is necessary to plan a specific program to support them. No specific program to support OWLA has been designed and implemented in Iran and for this purpose it is necessary to assess and prioritize the needs of this group. In this study semi-structured interviews with experts, policy-makers, and managers and OWLA were conducted and their contents were analyzed. Targeted-sampling and snowball-sampling was performed in Tehran and Alborz provinces and continued until saturation was achieved. Data were collected using semi-structured interviews. The interviews were transcribed verbatim and coded in three steps and the categories and subcategories were obtained. The most important reason for living-alone among elderly-women is the death of their spouse and marriage of their children. In order to be independent, they try to manage their finances by saving, while at the same time take care of their health, are treated for their illnesses. Many of them don't want to remarry in old-age. Relocation due to home sales in old age means that in many cases their communication network is limited to their children and families and social participation is limited among them. The communication with family-members, care, independency, financial support, social-interaction and social-participation, security and a sense of security, geographical access to health-care and rehabilitation-services, training and awareness raising, entertainment and leisure appropriate to old-age are issues that need to be addressed in policies and planning related to OWLA.
باستانی سوسن و فاطمه ذکریایی سراجی (1391) تفاوتهای جنسیتی در سالمندی: شبکه‌ها و حمایت‌های اجتماعی. مسائل اجتماعي ايران (دانشگاه خوارزمي)، دوره 3، شماره 1.
شمس قهفرخی، مهری (1398) تنها زیستی سالمندان در ایران بر حسب تفاوتهای سنی و جنسیتی: شیوع و عوامل مرتبط. پایش، دوره 18، شماره 4، صص 357- 367.
ضرغامی، حسین و حسین محمودیان (1395) مهاجرت فرزندان و احساس تنهایی والدین سالمند روستایی. فصلنامه علمی- پژوهشی روانشناسی سلامت دوره 5، دوره 19، صص 99-116.
علی کرمی، کریم، امیر ملکی، حمید عبداللهیان و مهدی رضایی (1398) تجربه زیسته تنهایی در بین زنان سالمند شهر بوکان. فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات راهبردی زنان (کتاب زنان سابق)، دوره 21، شماره 83، صص 7-30.
مرکز آمار ایران (1395) سرشماری عمومی نفوس و مسکن.
موسوی، میرطاهر و ملیحه شیانی (1394) سرمایه اجتماعی و سلامت اجتماعی. تهران: انتشارات آگاه.
همدانچی، آریا (1399) واکاوی تجربه زیسته سالمندان هرگز ازدواج نکرده-یک مطالعه پدیدارشناسی: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، گروه سالمندی.
Bergland A, Engedal K (2011) Living Arrangements, Social Networks, Health, Mobility, and Balance of Older Women. Physical & Occupational Therapy In Geriatrics, 29 (2), 90-101.
Chicoine, J. L (2002) The essence of aging in place for unmarried elderly women of diverse background: doing phenomenology. Faculty MAPS, 26.
Chou KL, Ho AHY, Chi I (2006) Living alone and depression in Chinese older adults. Aging & Mental Health, 10 (6). 91-583.
Cresci MK, Yarandi HN, Morrell RW (2010) Pro-nets versus no-nets: Differences in urban older adults' predilections for Internet use. Educational Gerontology, 6 (6), 20-500.
Darab S, Hartman Y, Holdsworth L (2018) What women want: single older women and their housing preferences. Housing Studies, 33 (4), 43-525.
Dickins, M., Johnstone, G., Renehan, E., Lowthian, J., &Ogrin, R (2022) The barriers and enablers to service access for older women living alone in Australia. Ageing & Society, 42(4), 849-867.
Eshbaugh EM (2008) Perceptions of living alone among older adult women. Journal of community health nursing, 25 (3), 37-125.
Forward C, Khan HT, Fox P (2020) The health and well-being of older women living alone in the United Kingdom and beyond: a scoping review. Journal of Women & Aging, 1-14.
Ghahfarokhi MS (2019) Prevalence and correlates of living alone among elderly in Iran. Health Monitor Journal of the Iranian Institute for Health Sciences Research, 18 (4), 67-357.
Hamilton M, Hodgson H, Bradbury B, Ip M, Adamson E, van Toorn G (2020) Security in old age for older single women without children. University of Sydney.
Harold S (1992) EDUCATION IN LATER LIFE: THE CASE OF OLDER WOMEN. Educational Gerontology, 18 (5), 27-511.
Hodge H, Carson D, Carson D, L N, J G (2017) Using Internet technologies in rural communities to access services: the views of older people and service providers. Journal of Rural Studies, 54, 78-469.
Hoegman A-K (2015) Survival strategies late in life: living conditions of never-married elderly women in Gothenburg in the 1920s. Continuity and Change, 30 (2), 279-300.
Kaul N (2009) Elderly single women and urban property: when a room of one's ownbecomes a curse. Gender & Development, 17 (3), 493-502.
Kim J, Song Y, Kim T, Park K (2019) Predictors of happiness among older Korean women living alone. Geriatrics & gerontology international, 19 (4), 6-352.
Kim S-Y, Sok S (2013) Factors influencing the life satisfaction in the older Korean women living alone. Contemporary nurse, 44 (1), 9-111.
Kim Y (2018) How do low-income older women experience living in congregate housing? A qualitative study of housing welfare intervention for older adults living alone inSouth Korea. Asia Pacific Journal of Social Work and Development, 28 (1), 15-26.
Lim LL, Ng TP (2010) Living alone, lack of a confidant and psychological well‐being of elderly women in Singapore: the mediating role of loneliness. Asia‐Pacific Psychiatry, 2 (1), 33-40.
Łuczak P, Ławrynowicz M (2021) How did the great transformation shape housing pathways? The case of older women living alone. Housing Studies, 1-18.
Moncatar TR, Nakamura K, Rahman M, Seino K (2019) Health Status and Health Facility Utilization of Community-Dwelling Elderly Living Alone in the Philippines: A Nationwide Cross-Sectional Study. Health.11:1554-72.
Nesbitt O, Johnson L (2019) Homeless at home? Analysing the housing needs and insecurities of single, older, non-homeowning women. UQ UP Research Paper, (2).
Norekval T, Fridlund B, Rokne B, Wentzel-Larsen T, Nordrehaug J 62 (2010) Poster Moderated Living alone predicts long-term mortality in older women after myocardial infarction. European Journal of Cardiovascular Nursing, 9 (1-suppl):S11-S.
Reher D, Requena M (2017) Elderly women living alone in Spain: the importance of having children. European Journal of Ageing, 14 (3), 22-311. Sarkar S, Shekhar C, Mondal K (2012) Living Arrangements and Health Well Being among Elderly Women in India. Middle East Journal of Age and Ageing, 8-83: 1.
Saito T, Murata C, Aida J, Kondo K (2017) Cohort study on living arrangements ofolder men and women and risk for basic activities of daily living disability: findings from the AGES project. BMC Geriatrics, 17 (1), 183. Sharam A (2012) Getting in front of homelessness: housing single older women now.
Widhowati SS, Chen C-M, Chang L-H, Lee C-K, Fetzer S (2020) Living alone, loneliness, and depressive symptoms among Indonesian older women. Health Care for Women International, 41 (9): 96-984.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره دوم، زمستان 1400: 108-77
تاريخ دريافت: 29/01/1401
تاريخ پذيرش: 29/03/1401
نوع مقاله: پژوهشی
مسئله زنان سالمندِ تنهای ایرانی: مورد مطالعه استان تهران و البرز1
میرطاهر موسوی2
معصومه معارف‌وند 3
مریم رهنما4
لاله معارف وند5
چکیده
زنان سالمندِ تنها، با توجه به شرایط جامعه، یکی از گروههای در معرض خطر محسوب میشوند و لازم است برنامة مشخصی برای حمایت از آنها پیش‌بینی شود. در ایران برنامة خاصی برای حمایت از زنان سالمندِ تنها طراحی و اجرا نشده و ضرروت دارد برای این منظور، نیازهای این گروه ارزیابی و اولویت‌بندی شود. در این پژوهش، برای بررسی این موضوع، ابتدا با کارشناسان، سیاستگذاران و مدیران و همچنین زنان سالمندِ تنها به صورت نیمه‌ساختاریافته مصاحبه شد و سپس مصاحبه‌ها مورد تحلیل محتوا قرار گرفت. نمونهگیری به روش هدفمند و گلوله‌برفی در استان‌های تهران و البرز انجام گرفت و تا زمان دستیابی به اشباع ادامه یافت. داده‌ها با استفاده از مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته جمع‌آوری شد. متن مصاحبه‌ها پس از پیاده‌سازی در سه مرحله کدگذاری شد و مقوله‌ها و زیرمقوله‌ها به دست آمد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که مهمترین دلیل تنهازیستی زنان سالمند، فوت همسر و ازدواج فرزندان است. آنها برای حفظ استقلال خود، سعی میکنند با صرفه‌جویی منابع مالی خود را مدیریت کنند، مراقب سلامتی خود هستند و برای بیماری‌هایشان تحت درماناند. بسیاری از آنها در دورة سالمندی تمایلی به ازدواج مجدد ندارند. تغییر محل زندگی به دلیل فروش منزل در دورة سالمندی موجب میشود شبکة ارتباطی آنها در بسیاری موارد به فرزندان و خانواده آنها محدود شود و مشارکت اجتماعی در میان آنها محدود باشد. ارتباط با اعضای خانواده، مراقبت، استقلال، حمایت مالی، تعامل اجتماعی و مشارکت اجتماعی، امنیت و احساس امنیت، دسترسی جغرافیایی و خدمات بهداشتی-درمانی و توانبخشی، آموزش و ارتقای آگاهی و سرگرمی و داشتن اوقات فراغت متناسب با دورة سالمندی، از جمله موضوعاتی است که ضرورت دارد در سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مربوط به زنان سالمندِ تنها مورد توجه قرار گیرند.
واژه‌هاي کلیدی: زنان، سالمند، تنهازیستی، ایران، توصیه‌های سیاستی.
مقدمه
سالخوردگی جمعیت در تمامی جهان در حال رخ دادن است. تقریباً انتظار می‌رود همه کشورهای جهان با افزایش قابل توجه جمعیت سالمند مواجه شوند. پیش‌بینی میشود تا سال 2050 جمعیت سالمند در جهان از 13 درصد به 21 درصد و تا پایان قرن بیست و یکم به 28 درصد افزایش یابد. سالخوردگی جمعیت همراه بـا تغییرات گستردة اجتماعی و اقتصادی است که در سرتاسر جهان رخ میدهد (ر.ک: لیم و ان جی6، 2010).
ترتیبات زندگی7 موضوعی مهم در گفتمان سالمندی جمعیت است و روابط خویشاوندی و غیرخویشاوندی را با کسانی که با سالمندان اقامت مشترک دارند، نشان میدهد (ر.ک: ضرغامی و محمودیان، 1395). بی‌تردید زندگی با دیگران، مراقبت و حمایت اجتماعی فوری و نزدیك را برای سالمندان آسیب‌پذیر فراهم می‌سازد (ر.ک: ویدواتی8 و همکاران، 2020). یـك نـوع از ترتیبات زندگی، تنهازیستی است. تنهازیستی به این معنا اسـت کـه سالمند به تنهایی زندگی میکند. در مورد ترتیبات زندگی مطالعات بسیاری صورت گرفته است اما در ایران، مطالعات اندکی به این موضوع پرداخته و به صورت کلی این مسئله را بررسی کرده‌اند (ر.ک: علی کرمی و همکاران، 1398 و باستانی و ذکریایی سراجی، 1391).
در سطح کل کشور، در سـال 1365، جمعیت سـالمندانی کـه تنهـا زندگی می‌کردند، در حدود 1/9 درصد بوده اسـت. در سـال 1375، کمی کاهش داشت و به 9 درصد رسیده؛ در سـال 1385 بـه 9/10 درصد، در سال 1390 بـه 5/14 درصـد و در سـال 1395 بـه 9/14 درصد رسیده است. بیشترین افزایش بین سـالهای 1385 تـا 1390 بوده که در حدود 33 درصد افزایش یافته است. در کل در دو درصد داده‌های سرشماری سال 1395 تعداد کل زنان در سنین مختلفی که تنها زندگی می‌کردند، 27365 نفر بود که از بین آنها 18057 نفر 66% سالمند بودند. بیشترین زنان سالمندِ تنها در بین زنان تنها در تمام سنین مربوط به استان مرکزی 77.5% و کمترین مربوط به کهگیلویه و بویراحمد 53.2% بود (ر.ک: مرکز آمار ایران، 1395).
شیوة تنهـا زنـدگی کردن به طـور قابـلتـوجهی در نـواحی شـهری و روسـتایی رو بـه افزایش است، اما بیشترین تفـاوت روسـتا- شـهری در سـال 1395 مشاهده میشود؛ به طوری که 5/14درصد از سـالمندان شـهری، و 0/16درصد از سالمندان روستایی تنها زندگی میکنند. تفاوت قابل توجه بین زنان و مردان در تنها زنـدگی کـردن در تمـامی سـالهای سرشماری مشاهده میشود، اما بیشترین تفاوت در سال 1390 بـا 5درصد مردان در مقابل 6/23 درصد زنان و در سال 1395 با 5/5 درصد مردان در مقابل 1/24 درصد زنان ملاحظه مـیشـود. همـین الگو برای تفاوت بین دو جنس برای مناطق شهری و روسـتایی نیـز مشاهده میشود (ر.ک: مرکز آمار ایران، 1395).
بـا افـزایش سن، نسبت سالمندان تنها بیشتر میشود؛ تا جـایی کـه 30 درصـد سالمندان 80 سال و بیشتر تنها زندگی میکنند. ملاحظه میشـود، 24/55 درصد سالمندانی که هرگـز ازدواج نکـرده‌انـد، تنهـا زنـدگی میکنند و بعد از آن طلاق‌گرفته‌ها بـا 12/52 درصـد و بیـوههـا بـا 22/50 درصد و ازدواج کردهها با 38/1 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در کل کشور، از سالمندان بی‌سواد 55/15 درصد، از سالمندان بـا تحصـیلات ابتـدایی 63/10 درصـد، از سـالمندان بـا تحصـیلات راهنمایی و متوسطه 39/8 درصد، از سالمندان با تحصـیلات دیـپلم51/8 درصد و از سالمندان بـا تحصـیلات دانشـگاهی 89/7 درصـد، تنها زندگی میکنند. همچنین میزان سالمندان تنهازیسـت شـاغل نیز87/8 درصد بوده است (ر.ک: مرکز آمار ایران، 1395).
تنهایی دوران سالمندی را میتوان از ابعاد اجتنابناپذیر زندگی فردی در جهان امروز دانست، زیرا افزایش طول عمر، افزایش امید به زندگی، تغییرات ساختاری-کارکردی خانواده و تحولات چرخه زندگی زمینهساز بروز ناخواستة این پدیده شده است. به طور مسلم، کیفیت تجربة تنهایی فقط یک امر فردی و روانشناختی نبوده و بسیار از شرایط اقتصادی، اجتماعی، نهادی و هنجاری جوامع متأثر است؛ به‌همین‌علت، مطالعة تجربة زیسته از تنهایی در سالمندی، با توجه به تحولات جمعیتشناختی در جامعه امروز، از ضرورات پژوهشی و سیاستگذاری است.
تنهازیستی یك عامل خطر جدی برای کاهش سلامت در سالمندان است. در اکثر مطالعات نشان داده شده است که تنها زندگی کردن منجر بـه کاهش سلامت روان، افسردگی، بهزیستی و کیفیت زندگی و افزایش مرگ‌ومیر و احساس تنهایی میگردد. در عین حال، زنان سالمندِ تنها (OWLA) مستعد مشکلات بیشتر سلامتی مانند استعمال دخانیات و چاقی هستند و ممکن است مشکلات مالی بیشتری را تجربه کنند.
جمعیت زنان سالمندِ تنها در ایران رو به افزایش است. زنان سالمند ممکن است در مورد نیازهای خود سکوت کنند و یا از مهارت‌های لازم برای بیان و پیگیری نیازهای خود برخوردار نباشند، در شرایطی که آنها به‌تنهایی زندگی میکنند و با آسیب‌پذیری و مشکلات متعددی روبه‌رو هستند.
لازم است دولت برنامة مشخصی برای حمایت از آنها پیش‌بینی کند. اگرچه خدمات پراکنده‌ای به سالمندان و در مواردی به سالمندان تنها در ایران ارائه میشود، تاکنون برنامه مشخصی برای حمایت از OWLA پیش‌بینی و اجرا نشده است. تعیین و اولویت‌بندی نیازهای این گروه می‌تواند در برنامه‌ریزی برای حمایت از این گروه کاربرد داشته باشد. با در نظر گرفتن اینکه هدف پیگیری‌شده در این مقاله شناخت «مسئله زنان سالمند تنها» به عنوان یک چالش و فرصت برای جامعه ایران بوده است، لذا تلاش شده است تا ضمن شناخت ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حقوقی این مسئله، حتی‌الامکان توصیه‌های سیاستی نیز به سیاستگذاران ارائه گردد.
پایه‌های نظری پژوهش
حمایت اجتماعی: سلامت از نظر متخصصان تنها يك امر زيستي- پزشکي نيست و عوامل گوناگوني بر آن تأثير دارند و تعامل بين اين عوامل تعيين‌كننده وضعيت سلامت افراد خواهد بود. يکي از اساسيترين اين عوامل، عوامل اجتماعي است كه با وضعيت سلامت افراد و بهويژه افراد سالمند ارتباطي تنگاتنگ دارد. با قرار داشتن افراد سالمند در معرض آسيبهای جدی در ارتباط با وضعيت سلامتي‌شان بين داشتن و نداشتن روابط اجتماعي تفاوت عمده وجود دارد و اين موضوع عاملي تعيين‌كننده است (ر.ک: موسوی و شیانی، 1394). جامعهشناسان پزشکي و سلامتي در تحليل پديدة مذكور، نظرية حمايت اجتماعي را ارائه كردهاند. اين نظريه، از نظرية مشهور دوركهايم گرفته شده است. بنا بر نظريه دوركهايم، هرچه احساس نزديکي و پيوند فرد با گروهش (برای مثال خانواده) قویتر باشد، احتمال به خطر افتادن سلامتي فرد كاهش مييابد و برعکس حتي ممکن است در چنين شرايطي فرد سلامت خود را به خاطر ديگران به خطر اندازد. بركمن و سيم، به عنوان نظريهپردازان ايدة تأثير حمايت اجتماعي بر سلامتي، بر اين نظر هستند كه هرچه يگانگي فرد با اطرافيانش بيشتر باشد، حمايت اجتماعي بيشتری از او صورت ميگيرد و به همين دليل فرد كمتر در معرض بيماری قرار ميگيرد. اين انديشمندان بر شاخصهايي مانند ازدواج، تعداد تماسهای فرد با ديگران (تماسهای حضوری تا تماسهای تلفني و پستي)، كيفيت تماسهای مورد بحث و ميزان دينداری فرد تأكيد دارند. اندازهگيری همين متغيرها تحت عنوان شاخص اندازهگيری شبکة بركمن ـ سیم مشهور شد (ر.ک: موسوی و شیانی، 1394).
انزوای اجتماعی: انزوا و عزلتگزینی نهتنها برای سالمندانی که در نقاط مختلف یک شهر پراکندهاند، پدیدار میگردد، بلکه بسیاری که در مراکز نگهداری از سالمندان به سر می‌برند نیز بهنحوی دچار انزوا و تنهایی میشوند. پیلائو و پرلمن به این نتیجه رسیدند که انزوای اجتماعی به این دلیل اجتماعی است و تأثیراتش به زندگی شخصی انسانها محدود نمی‌شود، بلکه جامعه را به طور کلی متأثر میکند (ر.ک: موسوی و شیانی، 1394). سالمندی دوران گوشه‌گیری و انزوا نیست، بلکه دوران شکوفایی، نتیجه‌گیری از عمر و فصل برداشت حاصل زندگی است. دانشمندان بزرگ در کهنسالی حاصل تجربیات زندگی خود را به عالم بشریت عرضه کرده‌اند؛ ویکتور هوگو اثر مشهور خود را در 83 سالگی نوشت؛ ادیسون اثر بهره‌برداری از الکتریسته در موتورها را در 70 سالگی کشف کرد.
تجارب پژوهشی
پژوهش‌هایی که در مورد زنان سالمندِ تنها در ایران انجام شده اند، بسیار محدودند. برای مثال، آریا همدانچی و همکاران (1399) در مطالعه‌ای که به روش کیفی انجام دادند، تجربة زیستة سالمندان هرگز ازدواجنکرده را بررسی کردند و به شش مضمون اصلی شامل: آرامش در استقلال، جدال با تنهایی، خودساختگی، احساس افسوس، روابط قوی اجتماعی و تجربة انگ‌های اجتماعی دست یافتند. نتایج مطالعه آنها نشان داد سالمندان مرد غیرشاغل و سالمندانی که تجرد آنها جنبه اجباری داشت، بیشتر مستعد درک جنبه‌های ناخوشایند این پدیده مانند احساس تنهایی و افسوس بودند. در حالی که زنان سالمند هرگز ازدواج نکرده در مقایسه با مردان، شبکه‌های اجتماعی قویتری داشته و کمتردر معرض احساس تنهایی قرار داشتند. همچنین شرکتکنندگانی که دارای تجربه استقلال زودرس و تجرد اختیاری بودند، بهتر خود را با شرایط تجرد در دوران سالمندی وفق داده و مفاهیمی مثل آرامش در استقلال و خودساختگی را به طور بارزتری گزارش نمودند. ادامه تجرد در سنین سالمندی پدیده‌ای است پیچیده و چندبعدی که معنا و مفهوم آن می‌تواند برای افراد مختلف متفاوت باشد. سالمندان هرگز ازدواجنکرده بهرغم اینکه با مشکلاتی مثل تنهایی و انگ‌های اجتماعی مواجه میشوند، در عین حال می‌توانند در زندگی احساس رضایت و آرامش داشته باشند (ر.ک: همدانچی و همکاران، 1399). در پژوهش دیگری، کرمی و همکاران (1398) تجربة زیستة تنهایی در بین زنان سالمند شهر بوکان را بررسی کردند و به چهار خردهمقوله با عناوین کنارهگیری از دیگران، گزینش مصلحتآمیز تنهایی، گزینش مصلحتی تجرد و لذت تنهایی دست یافتند. نتایج تحقیق آنها نشان داد که تجربة تنهایی برای بسیاری از زنان مشارکتکننده ناراحتکننده است، ولی آنان برای جلوگیری از بروز اختلافات خانوادگی، حفظ عزت نفس خویش، سربار دیگران نبودن، تمایل نداشتن به زندگی در کنار دیگران و ازدواج مجدد، زندگی تنهایی را برمیگزینند. زندگی پس از تنها شدن برای زنان مسن مطالعهشده با چالشهای متعددی همراه بوده است؛ ازجمله فقر، ناتوانی جسمی و حرکتی، کاهش روابط اجتماعی و افزایش غصه‌ها و نگرانیها. راه چارة پیش روی این زنان عبارتاند از: بازسازی زندگی بر مبنای شرایط جدید، ازدواج مجدد، قبول فرزندخواندگی، مهاجرت و ترک محل و زندگی با دیگران (ر.ک: کرمی و همکاران، 1398).
شمس قهفرخی (1398) تنهازیستی سالمندان در ایران بر حسب تفاوتهای سنی و جنسیتی را مورد مطالعه قرار داد. یافته‌های وی نشان داد که در سطح کل کشور، میزان سالمندان تنهازیست شاغل نیز87/8 درصد بوده است. زندگی در مناطق روستایی، زن بودن، بی‌سوادی، ازدواج نکردن، در حال تحصیل بودن، دارای درآمد بدون کار، خانه‌داری، سایر فعالیت‌ها و کهنسالی، همگی بخت تنها زیستن را بالا می‌برند. شهری‌ها نسبت به روستاییان و مردان نسبت به زنان بخت تنهازیستی بیشتری داشتند. بخت تنهازیستی در سالمندان بی‌سواد و دارای تحصیلات ابتدایی به ترتیب 8/2 و 4/1 برابر سالمندان دارای تحصیلات دانشگاهی، و تنهازیستی ازدواجنکردهها، طلاق‌گرفته‌ها و بیوه‌ها به ترتیب 4/88، 78 و 27/72 برابر ازدواج‌کرده‌ها بود. بخت تنهازیستی در وضعیت دارای درآمد بدون کار بودن 5/2 برابر، در حال تحصیل بودن 2/2 برابر، سایر فعالیت‌ها 7/1 برابر و خانه‌داران 5/1 برابر شاغلان بود. تنهازیستی سالمندان در مراحل اوان سالمندی و سالمندی میانی، کمتر از کهنسالی بود. همچنین بعد از در نظر گرفتن تأثیر تمامی متغیرها، زندگی در مناطق روستایی، زن بودن، ازدواج نکردن، طلاق و بیوگی، خانه‌داری و کهنسالی همگی بخت تنها زیستن را بالا برد. چند تغییر بعد از کنترل دیگر متغیرها مشاهده شده؛ نخست آن که تحصیلات تأثیر چندانی بر بخت تنهازیستی ندارد. دیگر آنکه دارای درآمد بدون کار بودن و سایر فعالیت‌ها، نسبت به شاغلان، بخت تنهازیستی را کاهش می‌دهند. با توجه به افزایش جمعیت سالمند در جوامع متفاوت، توجه به نیازهای اولیه و سلامت جسمی، ذهنی و کیفیت زندگی آنها موضوع حائز اهمیتی است (ر.ک: شمس قهفرخی، 1398).
پژوهش‌ها نشان می‌دهند طول عمر نسبی و مطلق زنان بیشتر از مردان است (ر.ک: ریهر و ریکونا9، 2017). منابع اقتصادی، اجتماعی و شخصی زنان در سنین بالا به دلیل محدودیت‌های جنسیتی که در تمام طول عمر آنها تجربه شده است، آسیبپذیرتر هستند. آسیب‌پذیری زنان سالمند تنها در روستاها به دلیل محدودیت دسترسی به خدمات بیشتر است (ر.ک: هارولد10، 1992). زنان سالمند تنها ممکن است با مشکل مالکیت و مسکن مواجه شوند و خطر بی‌خانمانی آنها را تهدید میکند (ر.ک: داراب، هارتمن و هولدزورث، 2018، کال، 2009 و هوگمن، 2015). همچنین محل زندگی و وضعیت مسکن سالمندان خود می‌تواند بر سلامت آنها تأثیرگذار باشد؛ به طوری که یک خانه با فضای نامناسب می‌تواند عامل خطری برای پیامدهایی مثل سقوط سالمندان به‌خصوص سالمندان تنها باشد (ر.ک: شارام، 2012). سالمندانی که تنها زندگی میکنند در مقایسه با سالمندانی که تنها زندگی نمی‌کنند، وضعیت سلامت نامطلوبتری دارند (ر.ک: کیم، 2018، لوکزاک و نورینویچ، 2021 و نسبیت و جانسون، 2019). همچنین سالمندان تنها در معرض خطر مرگ بیشتری قرار دارند (ر.ک: فوروارد، خان و فاکس11، 2020).
به طور کلی زندگی تنها در دورة سالمندی می‌تواند عواقبی چون ضعف سلامت جسمانی (ر.ک: مونکاتار و همکاران، 2019 و سارکار، سخار و موندال، 2012)، کاهش استقلال (ر.ک: سایتو12 و همکاران، 2012)، احتمال خطر سقوط بیشتر (ر.ک: برگلند و انگدال13، 2011)، خلق و خوی پایین، کاهش عزت نفس و کاهش رضایت از زندگی را در پی داشته باشد (ر.ک: چو، هو و چی14، 2006 و کیم و ساک15، 2013). همچنین ثابت شده است که تنها زندگی کردن با سطوح بالاتری از بیماری و ناتوانی ارتباط دارد (ر.ک: ریهر و ریکونا، 2017). مطالعاتی نیز اشاره کرده‌اند که مرگ‌ومیر ناشی از مراقبت‌های پس از سکتة قلبی، در زنان سالمندی که تنها زندگی میکنند، بیش از دوبرابر بیشتر است (ر.ک: نورکوال16 و همکاران، 2010).
در یک مطالعة توصیفی که با مشارکت 53 زن سالمند تنها در امریکا انجام شد، نتایج نشان داد که اگرچه تعدادی از آنها از افسردگی و احساس تنهایی شکایت داشتند، اما تعدادی دیگر از زنان سالمند تنها با چنین مشکلاتی مواجه نبودند. حدود 38 درصد آنها ادراک مثبتی در مورد تنها زندگی کردن داشتند. سالمندانی که از تنها زندگی کردنشان بیشتر لذت می‌بردند، استقلال بیشتری داشتند و برنامة اختصاصی برای خودشان تدارک دیده بودند. موضوعاتی که زنان سالمند تنها را نگران می‌کرد، عبارت بودند از: فقدان مصاحب (62%)، نبود فرد دیگری برای کمک در انجام امور منزل (36%) و ترس از سقوط کردن و زخمی شدن و آسیب دیدن (30%) (ر.ک: اشبو17، 2008). هر چه میزان شادی و عزت نفس زنان سالمند تنها بیشتر باشد، احتمال افسردگی در میان آنها نیز کاهش خواهد یافت (ر.ک: کیم18 و همکاران، 2019).
اطلاعات و دانش زنان سالمندِ تنها در بهزیستی آنها تأثیر دارد. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند که زنان سالمند از تکنولوژی کمتر استفاده میکنند (ر.ک: سرسی، یارندی و مورل19، 2010 و هادج20 و همکاران، 2017). اگرچه برخی از زنان سالمند به‌خوبی با روش استفاده از تکنولوژی آشنا هستند، تعدادی از زنان سالمند حتی علاقه‌مند هم نیستند که در این زمینه مهارتی بیاموزند. برای مثال، ناآشنایی آنها با تکنولوژی و روش استفاده از فضای مجازی می‌تواند موجب بروز محدودیت و کاهش دسترسی‌های آنها شود (ر.ک: دیکینز21 و همکاران، 2022).
استقلال زنان سالمند تنها تحت تأثیر عوامل متعدد شخصی، مالی، سلامتی و ویژگی‌های فرهنگی آنها قرار دارد. گروه‌هایی که در اقلیت قرار می‌گیرند، بیشتر امکان دارد که در معرض دسترسینداشتن به خدمات و یا تبعیض قرار داشته باشند (ر.ک: چیکوین22، 2002).
اقامت در اجتماع محلی و اسکان در خانه‌ای که مالکیت آن متعلق به سالمند است23، مفهوم مهمی است که در حوزة سالمندی مورد توجه قرار می‌گیرد. اقامت در اجتماع و در خانه‌ای که متعلق به زن سالمند تنهاست، می‌تواند نشاندهندة درجه‌ای از استقلال فرد باشد و موجب شود فرد رضایت و بهزیستی بیشتری را تجربه کند (ر.ک: چیکوین، 2002).
نرخ فقر برای زنان سالمند تنها تقریباً 10 برابر خانواده‌های سالمند با دو بزرگسال یا بیشتر است و زنان سالمند به‌ویژه زنان سالمند تنها بسیار بیشتر از مردان در فقر زندگی میکنند (ر.ک: همیلتون24 و همکاران، 2020).
روش
در این مطالعه که متکی بر پژوهشی جامع تحت عنوان «بررسی وضعیت زنان سالمند تنها و آسیب‌پذیری، نیازها و چالشهای آنها در ایران» بود، ابتدا متون داخلی و خارجی در حوزة زنان سالمندِ تنها بر اساس کلیدواژه‌های تعیین‌شده مطالعه شد و بر اساس تحلیل این مطالعات، تم‌های مربوط استخراج و سؤالات مصاحبه تنظیم شد. سپس با عنایت به چارچوب آماده‌شده، مصاحبه عمیق با شرکت‌کنندگان به صورت نیمه‌ساختاریافته انجام شد و نتایج حاصل مورد تحلیل محتوا قرار گرفت. سیاستگذاران، تصمیم‌سازان، مدیران ارشد و میانی، اساتید دانشگاه و ارائه‌دهندگان خدمت از سازمان‌ها و دانشگاه‌های ذی‌ربط که تجربة فعالیت در حوزه سالمندان را در زمینه‌های مختلف داشتند و همچنین زنانی که در سنین بالای 60 سال قرار داشتند، فرد دیگری با آنها زیر یک سقف زندگی نمی‌کرد و در زمان انجام مطالعه در استان تهران یا استان البرز ساکن بودند، واجد شرایط برای ورود به مطالعه بودند. با توجه به اینکه استان‌های تهران و البرز از تنوع قومیتی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی متناسب با وضعیت کلی ایران برخوردار هستند، نتایج حاصل از تحقیقات در این دو استان ـ به دلیل تنوع پیش‌گفته- قابل تعمیم به کشور نیز دانسته میشود. به این ترتیب، نمونهگیری به روش هدفمند و گلوله‌برفی در محدودة استان‌های تهران و البرز انجام گرفت. حجم نمونه در روش تحقیق کیفی متغیر است و نمونهگیری تا جایی ادامه پیدا میکند که پژوهش به اشباع نظری برسد. در نمونهگیری تلاش شد حداکثر تنوع در هر یک از گروههای شرکتکننده در مطالعه کیفی مورد توجه قرار گیرد. برای مثال، سعی بر این بود که زنان سالمند تنها در سنین مختلف، طبقة اقتصادی و اجتماعی مختلف و تحصیلات مختلف در مطالعه وارد شوند. جمع‌آوری داده تا زمانی که در هر یک از گروههای شرکتکننده به صورت جداگانه به اشباع برسد، ادامه یافت. داده‌ها در این مطالعه با استفاده از مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته غیرحضوری و حضوری جمع‌آوری شد. کلیه مصاحبه‌ها با کسب رضایت آگاهانه از شرکت‌کنندگان ضبط شدند.
سؤالات مصاحبه بر اساس سؤالات پژوهش طراحی و سپس با صاحب‌نظران به اشتراک گذاشته شدند. پس از تأیید آنها، چهار مصاحبه اکتشافی انجام شد (دو مصاحبه با صاحب‌نظران و دو مصاحبه با زنان سالمند تنها). پس از مصاحبه‌های اکتشافی، گروه پژوهش سؤالات را بازبینی و اصلاحاتی را در آنها اعمال کرد. برای نمونه، سؤال‌هایی که در آنها از زنان سالمند تنها خواسته شده بود یک روزی که در آن خوشحال و یک روز دیگر که در آن ناراحت بودند، توصیف کنند، حذف شد و صرفاً در نسخه بازنگریشدة سؤالات از آنها خواسته می‌شد یک روز خود را از صبح تا شب توصیف کنند. فهرست سؤالات متناسب با گروههای هدف تنظیم شد؛ به این معنا که فهرست سؤالات زنان سالمندِ تنها و صاحب‌نظران با هم متفاوت بود.
یافته‌ها
در مجموع 29 نفر (17 زن سالمند تنها و 12 صاحبنظر) در این مطالعه شرکت کردند. کلیه شرکت‌کنندگان در محدودة استان‌های تهران و البرز اقامت داشتند. تنوع در وضعیت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تحصیلات زنان سالمندِ تنهایی که در این مطالعه شرکت داشتند، مورد توجه قرار گرفت.
دلایل تنهازیستی زنان سالمند
صاحب‌نظران در پاسخ به این سؤال که چرا تعداد زنان سالمند تنها رو به افزایش است، به دلایل متعددی اشاره کردند. از جمله موارد اشارهشده توسط شرکت‌کنندگان میتوان به این موارد اشاره کرد: امید به زندگی بالاتر زنان در مقایسه با مردان و ازدواج نکردن زنان سالمند، نقص در سرشماری‌های قبلی (به‌خصوص کاستی‌های موجود در سرشماری‌های قبل از سال 1395، کم‌شماری زنان در برخی مناطق ایران و عدم دقت کافی در پرسشنامه‌های سرشماری)، مهاجرت جوانان و تنها ماندن زنان سالمند، سبک زندگی جدید و گرایش بیشتر به تنهازیستی، تمایل زنان به استقلال بیشتر (زنان سالمندِ تنها تمایل زیادی به ازدواج یا زندگی با فرزندان خود نشان نمی‌دهند. آنها ترجیح می‌دهند استقلال خود را حفظ کنند. برای زنان سالمند مجرد قطعی که در تمام زندگی خود به نوعی مستقل زندگی کرده‌اند، بسیار دشوار است که در دورة سالمندی، زندگی مشترک با فرد دیگری را آغاز کنند. از سوی دیگر، زنان سالمند بیوه نیز در مواردی تنها بودن را نوعی آزاد و رها شدن از وظایف بیشمار مراقبتی و یا محدودیت‌های ناشی از زندگی در چارچوب یک خانواده مردسالار تلقی میکنند. تعدادی از زنان سالمند تنها بر پرهیز از سربار بودن تأکید می‌کردند. آنها تمام تلاششان را می‌کردند که نیازی به دیگران نداشته باشند).
همچنین افزایش طلاق و تمایل نداشتن به تکرار تجربه‌های ناخوشایند قبلی، کاهش نرخ رشد جمعیت و کاهش بعد خانوار، سن بیشتر مردان در زمان ازدواج، وابستگی به مکانی که فرد برای طولانی‌مدت در آن زندگی کرده و تمایلی به ترک آن در دورة سالمندی ندارد، تمایل نداشتن فرزندان به نگهداری از مادر سالمند تنها، افزایش تجرد قطعی در میان زنان به عنوان دلایل دیگر تنهازیستی زنان سالمند برشمرده شدند.
منبع درآمد زنان سالمند تنها
زنان سالمند تنها به روش‌های متنوعی ممکن بود معیشت خود را تأمین کنند. دریافت مستمری بازماندگی، دریافت مستمری بازنشستگی، دریافت سود سپردة بانکی، دریافت اجاره، اشتغال در دورة سالمندی، حمایت مالی از جانب فرزندان و بستگان، دریافت یارانه و حمایت مالی توسط سازمان‌های حمایتی دولتی یا غیردولتی، مهمترین روش‌های تأمین معیشت زنان سالمند تنها بود.
مسکن زنان سالمند تنها
تعداد سالمندانی که در ایران از مسکن شخصی استفاده میکنند، رو به کاهش است. در اغلب موارد مسکن به نام آقایان است و تعداد زنان سالمند تنهایی که از مسکن شخصی استفاده میکنند، در مقایسه با مردان کمتر است.
تغذیة زنان سالمند تنها
صاحب‌نظران بر این باور بودند که احتمال این که مردان سالمند بیوه دچار سوءتغذیه شوند، در مقابل زنان سالمند تنها وضعیت تغذیة مناسب‌تری دارند.
اغلب زنان سالمند تنهایی که در این مطالعه شرکت کردند، حداقل روزی یک بار برای خود آشپزی می‌کردند و سعی می‌کردند از مواد اولیه تازه برای تهیه غذا استفاده کنند. وعدة ناهار مهمترین وعده‌ای بود که زنان سالمند برای خود غذا می‌پختند. برخی از آنها حجم بیشتری از غذا را آماده می‌کردند و باقی مانده غذا را شب یا ظهر روز بعد استفاده می‌کردند. زنان سالمند تنها تأکید می‌کردند که غذاهای فریزری استفاده نمی‌کنند.
احساس امنیت در میان زنان سالمند تنها
منظور از احساس امنیت این است که آیا زنان سالمند تنها قربانی جرم و ناامنی بوده‌اند یا خیر؟ از جمله مواردی که سالمندان به آن اشاره می‌نمایند مسئله تنهایی و ترس و اضطراب ناشی از آن است. ایمنی منزلی که در آن سکونت دارند نیز یکی از مهمترین موضوعاتی بود که سالمندان به آن اشاره می‌کردند.
از جمله راهبردهایی که زن سالمند تنها برای کاهش ناامنی به کار می‌برد، میتوان به زندگی در ساختمان هایی اشاره کرد که دارای نگهبان یا مجهز به سیستم ایمنی (در آهنی، دوربین، قفل و آیفون تصویری) هستند. وجود همسایگانی که در ارتباط با سالمند هستند، از جمله عواملی است که به آنها احساس امنیت و کاهش ترس میدهد. در عین حال زندگی فرزندان در همان ساختمانی که سالمند در آن اقامت دارد، موجب
احساس امنیت بیشتر در او میشود.
یکی از موقعیت‌هایی که می‌تواند زمینه را برای قربانی شدن بزه در مورد زنان سالمند تنها فراهم کند، حضور کارگر در منزل است.
ترس از مرگ در تنهایی
زنان سالمند تنها در بسیاری موارد این نگرانی را دارند که در تنهایی از دنیا بروند و به اصطلاح جنازه‌شان روی زمین بماند. برخی از زنان سالمند تنها به فرزندان یا نزدیکانشان توصیه کرده‌اند که در روز چندبار به آنها زنگ بزنند. پاسخ ندادن به تلفن به این معنا خواهد بود که زن سالمند تنها حالش خوب نیست یا از دنیا رفته است. به این ترتیب آنها سعی میکنند نگرانیشان دربارة مرگ در تنهایی یا روی زمین ماندن جنازه برطرف کنند.
ازدواج زنان سالمند تنها
در زمینة ازدواج زنان سالمند تنها صاحب‌نظرانی که مورد مصاحبه قرار گرفتند، دو دیدگاه متفاوت را بیان کردند؛ گروه اول ازدواج را امکانی برای ایجاد تعادل و شرایط مناسبتر در زندگی زنان سالمند تنها تشخیص می‌دادند و گروه دیگر با نگاه به موانع و محدودیت‌های مختلف آن را امری ناممکن یا دشوار ارزیابی نمودند. همچنین در نظرات دریافتشده از زنان سالمندِ تنها در قالب مصاحبه‌های عمیق نیز بازتاب به همین ترتیب پیش‌گفته بود.
چالشهای اجتماعی ناشی از تنهازیستی زنان سالمند
محدودیت در تشکیل شبکه‌های اجتماعی برای زنان سالمند تنها، ضعف حمایت‌های اجتماعی سازمانیافته ویژة زنان سالمند تنها، بدهکار بودن به فرزندان تا پایان عمر و احساس تعهد برای ایفای نقش حمایتی و مراقبتی برای فرزندان و قطع ارتباط زنان سالمند بیوه با شبکة اجتماعی در محله قدیمی در مواردی که زنان سالمند بیوه پس از فوت همسرشان ناچار به فروش منزل (که معمولاً به نام همسر آنها بوده) میشوند و باید محله قدیمیشان را ترک کنند، از جمله مهمترین چالشهای تنهازیستی زنان سالمند است.
مشارکت اجتماعی و ادغام اجتماعی زنان سالمند تنها
صاحب‌نظران بر این نکته تأکید می‌کردند که مشارکت اجتماعی و تعاملات اجتماعی (حضوری و مجازی) تأثیر قابل توجهی بر سلامت زنان سالمند تنها خواهند داشت. این تعاملات معمولاً از دوره جوانی و میانسالی شکل می‌گیرند و در دورة سالمندی ادامه می‌یابند. زنان سالمندی که قبل از سالمندی تجربة مشارکت اجتماعی نداشته‌اند، شبکة دوستی نداشتند یا با همسایگان مراودة اندکی داشتند، در دورة سالمندی نیز برای برقراری ارتباطات اجتماعی با چالش مواجه میشوند. به این ترتیب صاحب‌نظران معتقد بودند که لازم است سالمندان مهارت‌های اجتماعی را قبل از سالمندی کسب کنند. زنان سالمند تنها در مقایسه با مردان سالمند تنها از شبکه حمایتی مناسب‌تری برخوردارند. برخی از صاحب‌نظران به این نکته اشاره می‌کردند که زنان سالمند پس از فوت همسرشان نه تنها شبکة اجتماعیشان را از دست نمی‌دهند، بلکه آن را تقویت میکنند. به طور کلی ارزیابی صاحب‌نظران این بود که حمایت اجتماعی غیررسمی بیشتری متوجه زنان سالمند تنها میشود.
در مواردی که فرزندان مهاجرت کرده و در نزدیکی زن سالمند تنها زندگی نمی‌کنند یا در مورد زنان مجرد قطعی، خانواده درجه یک (خواهر و برادر) و خواهرزاده‌ها و برادرزاده‌ها بخش اصلی روابط اجتماعی زن سالمند تنها را به خود اختصاص می‌دهند. زنان سالمند تنهایی که در اجتماع محلی زندگی می‌کردند یا سال‌های طولانی در یک محله ساکن بودند، ارتباط خوبی با همسایگان داشتند. مراوده‌های نزدیک با همسایگان و برخورداری از حمایت آنها در چنین شرایطی از نظر زنان سالمند بسیار مثبت ارزیابی می‌شد. حضور همسایگان قابل اعتماد و حمایتگر در محله به زن سالمند تنها احساس امنیت میدهد.
نقل مکان از محله قدیمی عامل مهمی بود که موجب شده بود زنان سالمند تنها ارتباطشان را با شبکه همسایگی از دست بدهند. اغلب زنانی که همسر خود را از دست داده بودند، به دلایل مختلف خانه‌ای را که سال‌ها در آن زندگی کرده‌اند، ترک میکنند. انحصار وراثت، تغییر محل سکونت برای نزدیک بود به فرزندان و تغییر محل سکونت برای احساس امنیت بیشتر از جمله مواردی بود که زنان سالمند تنها مطرح کردند. زنان سالمند تنها بعد
از نقل مکان به محله جدید چندان در برقراری ارتباط با همسایه‌ها موفق نیستند.
در محیط همسایگی جدید در صورتی که فرد دیگری با شرایط مشابه زندگی کند، ممکن است زن سالمند تنها تمایل بیشتری به معاشرت با وی داشته باشد اما بر اساس گفته زنان سالمند تنها، کیفیت این تعامل هرگز با مراوداتی که زن سالمند تنها در محلة قدیمی داشته قابل مقایسه نیست. به نظر می‌رسد نقل مکان از محلة قدیمی به محیط جدید به طور جدی موجب انزوای زنان سالمند تنها میشود.
زنان سالمند تنهایی که شاغل نبودند و فعالیت‌های اجتماعی در دورة جوانی و میانسالی نداشتند، دوستانی برای خود تدارک ندیده‌اند و به این ترتیب در دورة سالمندی نیز با شبکة دوستان در ارتباط نیستند. ممکن است برخی از دوستان زنان سالمند تنها از شبکة همسایگی برخیزند.
حضور در مراکز روزانه سالمندان یا ادامه فعالیت‌های اجتماعی و داوطلبانه زمینة بسیار خوبی برای تعدادی از سالمندان برای حفظ و تقویت شبکة دوستی است. تعدادی از زنان سالمند تنها پس از ورود به مراکز روزانه سالمندان با تعداد زیادی از همسالان خود دوست شده و ارتباط بسیار خوبی با آنها برقرار کرده بودند.
دورهمی‌های دوستانه یکی از فعالیت‌هایی بود که برای زنان سالمندی که شبکه دوستی داشتند، بسیار جذاب بود. آنها با یکدیگر برنامة سفر تنظیم می‌کردند و از اینکه با زنان همسال خود مراوده داشته باشند، بسیار خشنود بودند. برخی از زنان سالمند تنها که مهارت‌های اجتماعی بیشتری داشتند به این اشاره می‌کردند که در شبکه دوستان آنها افراد در سنین مختلف حضور دارند.
یکی از عرصه‌های مهم مشارکت اجتماعی تعدادی از زنان سالمند تنها حضور در مسجد و حسینیه و مشارکت در برنامه‌های مذهبی و همچنین نهادهای مدنی و فرهنگی بود. علاوه بر این برخی از زنان سالمند تنها اشاره‌هایی به فعالیت در سرای محله نیز داشتند.
چالشهای اقتصادی زنان سالمند تنها
زنان سالمند تنها با چالشهای اقتصادی متعددی مواجه‌اند و اغلب آنها در دهک‌های پایین درآمدی هستند. وابستگی مالی زنان سالمند به درآمد همسر عامل آسیب‌پذیری اقتصادی زنان سالمند تنها به شمار می‌رود. در مجموع، یک نکته در مصاحبههایی که با صاحب‌نظران و زنان سالمند تنها انجام شد، مورد تأکید قرار می‌گرفت: درآمد زنان سالمند تنها در اغلب موارد برای تأمین هزینه‌های زندگی آنها کافی نیست. مستمریهایی که توسط سازمان‌های بیمه‌ای و سازمان‌های حمایتی پرداخت میشوند، متناسب با تورم افزایش نمییابند. آنها ناچارند صرفه‌جویی و قناعت کنند تا بتوانند هزینه‌های زندگیشان را مدیریت کنند.
چالشهای فرهنگی زنان سالمند تنها
صاحب‌نظران در زمینة چالشهای فرهنگی به موضوعات کلی که ناظر بر کلیه سالمندان بود، اشاره‌هایی داشتند. برای مثال، برخی از صاحب‌نظران به موضوعاتی مانند روحیة ضدسالمندی در میان برخی جوانان، شکاف بین نسل‌ها و تصویر منفی فرهنگی از دورة سالمندی به عنوان دورة ناتوانی و عدم سلامتی اشاره داشتند. اما از آنجایی که در این مطالعه به طور مشخص چالشهای فرهنگی که زنان سالمند تنها با آنها مواجه بودند، مورد توجه است، در ادامه به موارد کاملاً مرتبط با موضوع پژوهش اشاره شده است:
ممکن است تنها بودن زن سالمند موجب انگ اجتماعی برای آنها شود و آنها به همین دلیل ترجیح می‌دهند کمتر در جامعه رفت‌وآمد داشته باشند. در جامعه ایران استفاده از مراقبت رسمی25 پسندیده نیست. البته به نظر می‌رسد هزینه‌های استفاده از مراقبت‌های رسمی بر این امر سایه می‌اندازد اما در کنار مشکلاتی که برای پرداخت هزینه‌های دریافت این نوع مراقبت وجود دارد، برداشت فرهنگی مثبتی نیز نسبت به این امر در جامعه دیده نمی‌شود. این برداشت منفی می‌تواند باعث شود زنان سالمند تنهایی که به مراقبت‌های بیشتری نیاز دارند، از این مراقبت‌ها بیبهره بمانند.
اولویت قائل نشدن سالمندان برای خود
اولویت قائل شدن برای دیگران به‌خصوص برای فرزندان رفتاری است که از نظر فرهنگی در ایران مورد تأیید قرار می‌گیرد. این امر می‌تواند برای زنان سالمند تنها که فرزند دارند و می‌خواهند از حمایت‌های آنها (به‌خصوص حمایت‌های عاطفی آنها) برخوردار باشند، شرایط دشواری ایجاد کند. به عبارت دیگر، زنان سالمند تنها در بسیاری موارد ممکن است نیازهای خود را نادیده بگیرند و سعی کنند منابع و امکانات معمولاً محدودی را که در اختیار دارند، برای فرزندانشان صرف کنند.
متعهد بودن به اجرای تشریفات پرهزینه
تشریفات پرهزینه می‌تواند زن سالمند تنها را که درآمد کافی نیز ندارد، با چالشهای متعددی روبه‌رو کند. نگرانی از قضاوت دیگران در مورد زن سالمند تنها و نگرانی از سرافکنده شدن فرزندان نزد همسرانشان، موجب میشود زن سالمند تنها تمام تلاش خود را برای پذیرایی از فرزندان و خانواده آنها بکند؛ در حالی که با فشار اقتصادی قابل توجهی نیز روبهروست.
وضعیت سلامت زنان سالمند تنها
زنان سالمند تنها بیماری‌ها و مشکلات جسمی متعددی را گزارش کردند. معمولاً آنها از بیش از یک مشکل جسمی رنج می‌بردند. مهمترین بیماری‌ها و مشکلات جسمی که توسط آنها گزارش شد، عبارت بودند از: فشار خون، چربی خون، بیماری‌های قلبی، دیابت، آرتروز، پوکی استخوان، درد در ناحیه کمر، پا و دست‌ها، بیخوابی، کمشنوایی و آب مروارید، مشکل تیروئید (کمکاری یا پرکاری)، روماتیسم، و در دو سال اخیر ابتلا به کرونا.
خودمراقبتی در میان زنان سالمند تنها
زنان سالمند تنها در اغلب موارد سعی می‌کردند رژیم غذایی خود را متناسب با بیماری‌هایی که داشتند، تنظیم کنند. برای مثال، آنها تأکید می‌کردند که از خوردن نمک و چربی بسیار پرهیز میکنند. نکته بسیار مهم این بود که اغلب آنها حداقل یک بار در روز برای خود غذا می‌پختند و غذای خانگی تازه استفاده می‌کردند. سعی می‌کردند داورهایشان را به موقع استفاده کنند و در عین حال از وسایل کمکتوانبخشی مانند واکر، عصا، سمعک و… نیز در صورت ضرورت استفاده می‌کردند. مراجعه به مراکز بهداشتی درمان و تحت درمان قرار داشتن در میان زنان سالمند تنها امری پذیرفته شده است.
دریافت مراقبت از دیگران
یکی از مهمترین چالشهای تنها زندگی کردن زنان سالمند دسترسی نداشتن به مراقبت کافی است. مراقبت از سالمند در زمان مراجعه به مراکز درمانی و همچنین در دورههایی که توانایی مراقبت از خود را ندارد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. زنان سالمند تنها و به‌خصوص زنانی که فرزند ندارند یا فرزندان آنها در نزدیکی آنها زندگی نمی‌کنند، برای دریافت حمایت‌های غیررسمی چالش جدی خواهند داشت.
زنان سالمندی که فرزندی نداشتند یا فرزندان در نزدیکی آنها زندگی نمیکردند، تا اندازه‌ای از مراقبت همسایگان یا بستگان برخوردار می‌شدند.
برخی از زنان سالمند تنها نیاز خود را به مراقبت پنهان میکنند و سعی می‌نمایند خودشان تمامی امور را اداره کنند. به نظر می‌رسد به این ترتیب احساس استقلال بیشتری دارند.
دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی
زنان سالمند بیشتر از مردان سالمند از خدمات بهداشتی و درمانی استفاده میکنند. بیمه عامل تعیینکنندهای برای دسترسی زنان سالمند تنها به خدمات بهداشتی و درمانی بود.
واکنش زنان سالمند به تنهازیستی
واکنش و احساس رضایت زنان سالمند تنها در مورد تنهازیستی تابع تجربه‌های قبلی و نگرش آنها به سالمندی است. گروهی از زنان سالمند ممکن است از تنهازیستی خود راضی باشند. زنانی که در زندگی مشترک خود تجربة آزار دیدن را داشتند، از تنها شدن رضایت بیشتری دارند. در حالی که تعدادی دیگر، تنهازیستی را به عنوان یک تجربة ناخوشایند توصیف میکنند و معتقد بودند همه چیز خاتمه یافته است. تسلیم شرایط بودن و تقدیرگرایی در مصاحبه‌های زنان سالمند تنها به طور مکرر اشاره می‌شد.
نیازهای اجتماعی زنان سالمند تنها
ارتباط اجتماعی زمینه را برای دریافت حمایت اجتماعی فراهم میکند. تأهل افراد می‌تواند عاملی برای دسترسی و دریافت حمایت باشد اما زنان سالمند تنها به دلیل متأهل نبودن به این نوع حمایت دسترسی ندارند. از این رو عضویت آنها در گروههای مختلف اجتماعی بسیار ضرورت پیدا میکند.
یکی از مهمترین موضوعاتی که مایه خوشحالی و آرامش زنان سالمند تنهاست، نزدیک بودن به فرزندانشان است (در صورتی که فرزند داشته باشند). برای زنان سالمند تنهایی که فرزند دارند، ارتباط با فرزندان و دریافت احترام و توجه از آنها بسیار اهمیت دارد.
اغلب زنان سالمند تنهایی که در این مطالعه شرکت کردند، تمایلی به پاسخ دادن به سؤالات مرتبط با نیازهای جنسی نداشتند یا اگر پاسخ می‌دادند، به جواب‌های کلی و گاهی بیربط اکتفا می‌کردند. با این حال تعدادی از زنان سالمند تنها و برخی از صاحب‌نظران در این مورد توضیحاتی دادند که قابل توجه است. صاحب‌نظران به این نکته اشاره می‌کردند که زوجین سالمند در زمینه جنسی مشکلاتی دارند که معمولاً عنوان نمی‌کنند و درمانی برای آنها جستوجو نمی‌کنند. در عین حال درمانگران متبحری نیز برای ارائه خدمت به سالمندان در این حوزه وجود ندارد. برخی از زنان سالمند تنها نیز بر این تأکید می‌کردند که در این دوره نیاز جنسی در کار نیست. در حالی که برخی دیگر به این نکته اشاره می‌کردند که سکوت در مورد نیاز جنسی در دوره سالمندی به معنای نبود این نیاز نیست. بلکه زنان سالمند این نیاز را در خود نادیده می‌گیرند.
بحث و نتیجه گیری
اغلب زنان سالمند تنها انتظار بالایی برای دریافت مراقبت از سوی فرزندان خود داشتند. زنان سالمند تنهایی که فرزند داشتند، در بسیاری موارد از مراقبت برخوردار می‌شدند. مراقب (که معمولاً فرزند یا یکی از بستگان نزدیک زن سالمند تنها بود) همراه با او زندگی نمی‌کرد اما به طور منظم به زن سالمند تنها سر می‌زد. معمولاً یک نفر (فرزند یا یکی از بستگان نزدیک) زن سالمند تنها را برای مراجعه به مراکز درمانی همراهی می‌کرد. ممکن بود در مواردی زن سالمند تنها برای حفظ استقلال خود اطرافیانش را از مراجعهاش به مرکز درمانی بیاطلاع بگذارد اما پس از آن که فرزندان متوجه این امر می‌شدند، به زن سالمند تنها اعتراض می‌کردند که چرا به آنها اطلاع نداده تا وی را همراهی کنند.
فرزندان زنان سالمند تنها برای اینکه بتوانند در موارد ضروری از مادرشان مراقبت کنند، شرایطی را فراهم کرده بودند که مادرشان در خانه‌ای در نزدیکی یکی از فرزندان اقامت کند. زندگی در یک محله یا در یک مجموعه آپارتمانی راهبردی بود که موجب می‌شد زنان سالمند تنها بتوانند از مراقبت‌های بیشتری توسط فرزندان یا بستگان نزدیک خود بهره بگیرند.
در مواردی که زن سالمند تنها بیمار می‌شد و برای بهبود نیازمند مراقبت کوتاه‌مدت (و نه دائمی) بود، ممکن بود یکی از فرزندان مادر را برای سپری کردن دورة درمان و نقاهت نزد خود ببرد و پس از آن دوباره زن سالمند تنها به منزل خود بازمی‌گشت. در صورتی که فرزندان یا اطرافیان امکان مراقبت از زن سالمند تنها را در خانه خودشان نداشتند، در طول روز زمان‌هایی را در منزل زن سالمند تنها حضور می‌یافتند و بخشی از نیازهای مراقبتی را پاسخ می‌دادند. این شیوه نامنظم و ناکافی مراقبتی معمولاً موجب می‌شد زنان سالمند تنها احساس کنند که سربار هستند و برای اطرافیانشان مزاحمت ایجاد کرده‌اند. نکته قابل توجه دیگر این است که زنان سالمند تنهایی که فرزند نداشتند یا فرزندانشان دور از آنها زندگی می‌کردند، بیشتر از زنان سالمند تنهایی که فرزندانشان در نزدیکی آنها زندگی می‌کردند، نگرانی در مورد نبود مراقب را مطرح می‌کردند. نبود مراقب یکی از دغدغه‌های جدی زنان سالمند تنها بود و یکی از نگرانی‌های مهم آنها این بود که اگر از پا افتاده شوند، کسی نیست که از آنها مراقبت کند. به عبارت دیگر، تنهازیستی دسترسی زنان سالمند را به مراقبت کاهش میدهد. چرا که محدودیت‌های جدی مالی اغلب زنان سالمند تنها موجب می‌شد آنها نتوانند در صورت نیاز از خدمات پرستار در منزل استفاده کنند.
نکته بسیار مهم و قابل توجه در مورد زنان سالمند تنهایی که در این مطالعه شرکت
کردند، این بود که اغلب آنها گزارش می‌کردند سعی میکنند از خود مراقبت کنند. تعدادی از آنها ورزش می‌کردند، برای خود غذای تازه می‌پختند (اغلب آنها حداقل روزی یکبار برای خودشان آشپزی می‌کردند)، سعی می‌کردند خودشان را سرگرم نگهدارند، دعا و مراقبه بخش مهمی از برنامة روزانهشان بود و ... . از این رو خودمراقبتی در میان زنان سالمند یک امر جدی تلقی میشود و نقش فعالی را در این زمینه ایفا میکند. آنها بر این باور هستند که اگر دچار بیتحرکی بشوند، کسی نیست که از آنها مراقبت کند، پس بهتر است از خود مراقبت کنند تا آسیبی نبینند. افزایش آگاهی آنها در مورد نحوة مراقبت از خود می‌تواند در فعالتر و مؤثرتر شدن نقش آنها در مراقبت از خود تأثیرگذار باشد.
شغل نداشتن گروه بزرگی از زنان سالمند تنها و وابستگی اقتصادی آنها و نیز نداشتن مستمری بازنشستگی زمینهساز یکی از مهمترین نگرانیها و چالشهای آنان در دورة سالمندی است. در صورتی که کمک‌های اطرافیان و به‌خصوص فرزندان وجود نداشته باشد، زنان سالمند تنهایی که درآمد منظمی ندارند، برای تأمین معاش و سرپناه با مشکل جدی مواجه میشوند. به عبارت سادهتر، این گروه از زنان سالمند تنها در معرض فقر یا زیر خط فقر هستند؛ در نتیجه در تأمین نیازهای اولیه خویش از قبیل مواد غذایی مناسب شرایط سنی، درمان، دارو، مسکن مناسب و همچنین لوازم ضروری زندگی در مضیقه جدی قرار می‌گیرند. از سوی دیگر دریافت خدمات توانبخشی و همچنین برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت مستلزم هزینههایی است که با توجه به ناکافی بودن درآمد ایشان در ردیف هزینه‌های لوکس و دور از دسترس تلقی شده و به صورت آگاهانه ناچار هستند از آن صرفنظر نمایند.
به نظر می‌رسد زنان سالمندی که در اوایل دورة سالمندی هستند، با محدودیت‌های فرهنگی بیشتری مواجهند و ممکن است برای معاشرت با اطرافیان نگرانیهایی داشته باشند. در صورتی که زنان سالمند تنها فرزند داشته باشند، بخش مهمی از شبکة ارتباطی آنها به فرزندان، عروس‌ها و دامادها و نوه‌ها اختصاص می‌یابد. حتی زنان سالمندی که فرزندان آنها در شهر یا کشور دیگری زندگی میکنند، به طور منظم با فرزندانشان از طریق تلفن یا شبکه‌های مجازی در ارتباط‌اند.
ارتباط با همسایگان بخش دیگری از روابط اجتماعی زنان سالمند تنها را شکل می‌داد. البته ارتباط با همسایگان تا اندازه زیادی وابسته به مدت زمانی بود که زن سالمند تنها در محله ساکن بود و در عین حال، توانایی حرکت و جابهجایی زن سالمند تنها نیز بر این ارتباط تأثیر داشت. زنان سالمند بیوه به طور مکرر در مصاحبه گزارش می‌کردند که پس از فوت همسرشان و انجام انحصار وراثت، ناچار شده‌اند خانه قدیمیشان را ترک کنند و در محله جدیدی ساکن شوند. این جابهجایی اغلب تأثیر نامطلوب چشمگیری بر ارتباط آنها با همسایگان گذاشته بود و مشارکت اجتماعی آنها را در محله به طور جدی کاهش داده بود. زنان سالمند تنها در محله‌ای که سال‌ها زندگی کرده‌اند و تاریخچه مشترکی با همسایه‌ها دارند، بیشتر احتمال دارد که در فعالیت‌های گروهی و اجتماعی مشارکت کنند. آنها ممکن است در گروههای غیررسمی زنان که فعالیت‌های خیریه انجام می‌دهند، عضو شوند، در مراسم مذهبی زنان شرکت کنند، به مسجد رفت‌وآمد کنند، با همسایگان مراوده داشته باشند و یا با همسایگان میهمانی‌های دوره‌ای داشته باشند. ارتباط با همسایگانی که مورد اعتماد زن سالمند تنها هستند، موجب افزایش احساس امنیت، کاهش ترس از تنهایی و همچنین دریافت حمایت و مراقبت از سوی همسایگان میشود.
زنان سالمند تنهایی که در سال‌های اخیر ناچار به نقل مکان به محله جدید شده‌اند، بهسختی می‌توانند با محیط جدید ارتباط برقرار کنند و ادغام اجتماعی آنان با چالش مواجه میشود.
زنان سالمند تنها از قرار گرفتن در شبکة ارتباطی با سایر زنان سالمند احساس رضایت زیادی می‌کردند و بخشی از روز خود را صرف گفتوگوهای تلفنی و آنلاین (به‌خصوص در دوره همهگیری کرونا) و ملاقات‌های حضوری با دوستان جدیدشان می‌کردند. آنها ممکن بود با دوستانشان برنامه‌های تفریحی مانند رفتن به پارک یا ورزشی مانند پیادهروی روزانه و یا سفر به سایر شهرها داشته باشند. این تجربه‌ها برای زنان سالمند تنها بسیار جذاب و لذتبخش بود.
در مواردی زنان سالمند تنها در سرای محله فعالیت داوطلبانه داشتند یا مسئول یک صندوق قرضالحسنه بودند که با مشارکت دوستانشان تشکیل شده بود. به طور کلی به نظر می‌رسد مشارکت‌های رسمی در میان زنان سالمند تنها چندان مورد توجه نیست. فراهم نبودن بستر مشارکت برای زنان سالمند تنها یکی از عوامل مهم این امر است.
نیازهای زنان سالمند تنها را میتوان به ترتیب زیر اولویت‌بندی کرد:
نیاز به ارتباط با اعضای خانواده: برای زنان سالمند تنها ارتباط با خانواده اهمیت بسیار زیادی دارد؛ به‌خصوص در مورد زنان سالمند تنهایی که دارای فرزند هستند، حفظ این ارتباط یک ضرورت جدی تلقی میشود. آنها انتظار دارند با فاصله زمانی کم بتوانند فرزندانشان را ملاقات کنند و هر روز تلفنی با آنها در ارتباط باشند (فرزندان با زن سالمند تنها تماس بگیرند). در صورتی که اعضای خانواده و به‌خصوص فرزندان از زن سالمند تنها دور باشند، ارتباط تلفنی یا تصویری روزانه یا حداقل هفتگی برای آنها اهمیت ویژه‌ای دارد.
نیاز به مراقبت: دریافت خدمات مراقبت از اعضای خانواده به‌خصوص فرزندان، خواستة اصلی زنان سالمند تنهاست. همچنین آنها انتظار دارند اعضای خانواده و فرزندان به هنگام مشکلات (اعم از درمان یا تنهایی) در کنار ایشان حضور داشته باشند.
دریافت خدمات حمایتی رسمی از سازمان‌ها و نهادهای مسئول در قالب یارانه‌ها، کمک غیرنقدی و دریافت خدمات توانبخشی ترجیحاً در مراکز خدمات روزانه و مراقبت در منزل به‌خصوص در نبود حمایت‌های غیررسمی توسط اعضای خانواده و بستگان از جمله نیازهای اساسی زنان سالمند تنهاست.
نیاز به استقلال: زنان سالمند تنها نیاز دارند که بتوانند استقلال خود را حفظ کنند. وابسته بودن به دیگران موجب کاهش عزت نفس آنها میشود. این در حالی است که حفظ استقلال برای آنها بسیار چالشبرانگیز است؛ چرا که با محدودیت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی زیادی مواجه هستند که همگی آنها زمینه را برای وابستگی آنها فراهم میکند.
زنان تنهای کهنسال با توجه به شرایط خاصی که تجربه میکنند، بهسختی می‌توانند استقلال خود را حفظ کنند. لذا پیش‌بینی تمهیدات لازم در قالب بسته‌های حمایتی ویژه این گروه بسیار ضروری خواهد بود.
نیاز به حمایت مالی: زنان سالمند تنها یا درآمد ندارند یا درآمد آنها اندک است و کفاف هزینه‌های ضروری زندگی آنها را نمیدهد و حمایت خانواده و فرزندان و همچنین دولت در این زمینه حائز اهمیت است.
نیاز به تعامل جمعی و اجتماعی و مشارکت اجتماعی: مشارکت اجتماعی و
تعاملات اجتماعی (حضوری و مجازی) تأثیر قابل توجهی بر سلامت زنان سالمند تنها خواهند داشت. تعامل جمعی و همچنین مشارکت در فعالیت‌های داوطلبانه اجتماعی که برای زن سالمند تنها جذابیت داشته باشد، زمینهساز ارتقای اعتمادبهنفس، کاهش انزوا، کاهش محسوس بدبینی‌ها و دلگیری‌های مختلفی که با خانواده و سایرین پیدا میکند، بالا رفتن نشاط، تقویت سرمایه و اعتماد اجتماعی در میان ایشان میگردد. گسترش شبکه‌های اجتماعی که زن سالمند تنها در آن عضویت دارد، سبب افزایش محسوس تجارب، سازگاری جمعی و در عین حال انتقال تجارب این گروه میشود.
نیاز به امنیت و همچنین احساس امنیت: در دورة سالمندی مسئله امنیت اهمیت دوچندانی پیدا میکند و در میان زنان سالمند تنها تبدیل به یک ضرورت اصلی میشود؛ لذا توجه به تأمین امنیت ایشان نیاز به همکاری و همچنین آموزش‌های لازم به منظور کسب مهارت و اعتماد و آرامش دارد. نقش خانواده در این زمینه بسیار مؤثر است؛ کما اینکه رسانه‌های جمعی و صداوسیما کمک شایانی می‌توانند به تأمین این نیاز داشته باشند.
نیاز به دسترسی جغرافیایی و کیفیت قابل قبول خدمات بهداشتی- درمانی و توانبخشی: دسترسی سالمندان به مراکز بهداشتی و درمانی در مواردی مناسب است ولی در موارد قابل توجه دیگری دسترسی به مراکز مناسبتر و یا با هزینة کمتر مستلزم صرف وقت و طی مسیر طولانیتر است. با توجه به فقدان کفایت درآمد سالمندان، این موضوع می‌تواند به عنوان یک اولویت مد نظر قرار بگیرد. به تعبیر دیگر، زنان سالمند تنها به‌خصوص گروهی که مشکلات جسمی- حرکتی بیشتر دارند، نیاز دارند که خدمات بهداشتی و درمانی باکیفیت در محله‌ای که زندگی میکنند، در دسترس آنها قرار گیرد.
برای اینکه زنان بتوانند دورة سالمندی سالم و فعالی را طی کنند، دسترسی و همچنین بهره‌برداری از خدمات مناسب توانبخشی نیاز کلیدی ایشان است، ولی مراکز سالمندی محدود و با توزیع نامتوازن جغرافیایی در شهرها هستند.
نیروی انسانی شاغل در مراکز بهداشتی- درمانی و توانبخشی در رده‌های مختلف کمتر با حوزه تخصصی سالمندی آشنا بوده و این نقص بر میزان دسترسی زنان سالمند تنها به خدمات با کیفیت و وضعیت سلامت آنها کاملاً تأثیر منفی خواهد داشت.
نیاز به آموزش و ارتقای آگاهی: سطح تحصیلات رسمی اغلب زنان سالمند تنها در ایران در وضعیت فعلی پایین است (برآوردها نشاندهندة تغییر پایگاه اجتماعی و افزایش چشمگیر سطح تحصیلی این گروه در دهه‌های آینده است)؛ به همین دلیل ضرورت دارد این گروه در زمینه‌های مختلفی مانند آشنایی با حقوق شهروندی خویش در دورة سالمندی، تکالیف و وظایف سالمند نسبت به جامعه و خانواده، حفظ و پایداری سلامت خویش و نحوة گذران زندگی مناسب و مؤثر در دوره سالمندی آموزش بیشتری ببینند.
نیاز به سرگرمی و داشتن اوقات فراغت متناسب با دورة سالمندی: مهمترین سرگرمی اغلب زنان سالمند تنها رسیدگی به کارهای روزانه منزل و گفت‌وگو با خانواده و بستگان، آن هم غالباً به صورت غیرحضوری است. انجام این امور نیازمند زمان طولانی نیست و در عمل بسیاری از آنها وقت خود را بدون اینکه سرگرمی مناسبی داشته باشند، سپری میکنند. بیکاری و بی‌برنامگی در طول روز عامل مهمی برای احساس تنهایی بیشتر و افزایش فشار روانی ناشی از این شرایط بر زنان سالمند تنها میشود. زنان سالمند تنهایی که تجربه حضور در مراکز روزانه سالمندان را داشتند، کمتر با این مشکل مواجه می‌شدند. با در نظر گرفتن هرم نیازهای مزلو، اولویت‌بندی نیازها و چالشهای زنان سالمند تنها در شکل زیر نمایش داده شده است:
اولویت‌بندی نیازها و چالشهای زنان سالمند تنها
توصیه‌های سیاستی
ارتقای قوانین حمایتی تأمین ضمانت اجرایی قوانین موجود
· تجدید نظر در قانون ارث به نحوی که شرایط مناسب و قابل قبولی برای زنان سالمند تنها در میزان بالاتر سهم ایشان در تقسیم ماترک به وجود آید یا اینکه تقسیم ارث در صورت اضطرار زن سالمند تنها مادامالحیات وی به تأخیر افتد (پژوهشکده‌های حوزوی و مراکز تحقیقاتی حوزه‌های علمیه می‌توانند با تمرکز بر پویایی فقهی و با ارائه استنباط‌های روزآمد به دستگاه تقنینی و شورای نگهبان در این زمینه کمک کنند)
· تجدیدنظر در قوانین مرتبط با بیمة اجتماعی (افزایش سن بازنشستگی، بازنشستگی پلکانی و متناسبسازی فعالیت‌های زنان سالمند شاغل با شرایط سالمندی)
· تجدید نظر در قوانین مرتبط با بیمة سلامت (پوشش حداکثری خدمات درمانی و توانبخشی)
· تدوین بسته قانونی اختصاصی و متناسب با حوزه زنان سالمند تنها
· ایجاد تسهیلات قانونی، مالی و اداری به منظور نقشیابی مؤثر عرصة عمومی در قالب سازمان‌های مردمنهاد، خیریه‌ها، بخش خصوصی و عمومی (شهرداری‌ها و شوراها)
· تربیت نیروی ماهر و متخصص در حوزة سالمندی در سطوح مختلف تحصیلی کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا توسط وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی و وزارت علوم و تحقیقات و فنآوری و سازمان بهزیستی
کمک به کاهش تنهازیستی زنان سالمند
برخی از سیاست‌ها باید به کاهش احتمال تنهازیستی زنان سالمند در آینده اختصاص یابند. این سیاست‌ها باید بر اساس دلایل افزایش تنهازیستی در میان زنان سالمند در آینده تنظیم شوند.
· افزایش آگاهی جامعه در زمینه برخی پیامدهای تنهازیستی زنان سالمند بیوه
· افزایش آگاهی جامعه در مورد تأثیر نگرش‌های منفی فرهنگی و تابو بودن ازدواج زنان بیوه و مجرد قطعی در دورة سالمندی
· پیشبینیهای سیاستی و برنامه‌ای در کاهش مهاجرت مردان در سنین جوانی و میانسالی
· افزایش آگاهی جامعه در خصوص آثار و تبعات تجرد قطعی زنان
· بسترسازی برای ازدواج‌های موفق و کاهش طلاق با مشاوره‌های قبل از ازدواج و پس از آن
آماده‌سازی زنان سالمندی که به تازگی تنهازیستی را آغاز کردند
· آموزش، آگاه‌سازی و آماده نمودن زنان سالمندی که در آغاز دوره تنهازیستی قرار دارند با مقتضیات این دوره و نحوه سازگاری و گذران موفق زندگی
· آموزش‌های اختصاصی در زمینه سلامت با تأکید بر بهبود سبک زندگی زنان سالمندی که در آغاز دوره تنهازیستی قرار دارند.
· افزایش دانش و مهارت استفاده از فناوری‌های جدید برای زنان سالمندی که در آغاز دوره تنهازیستی قرار دارند .
ارائه خدمات درمانی و حمایتی از زنان سالمند تنها و رفع مشکلات کنونی آنها
· تسهیل قانونمند و به صورت شفاف و تشویقی برای ورود بخش خصوصی، مردمی و عمومی (شهرداری‌ها و شوراهای شهر و روستا) در کلیه خدمات و به‌ویژه در تأسیس و توسعة کمّی و کیفی مراکز اوقات فراغت، اقامتی و روزانه و سایر خدمات اختصاصی مورد نیاز زنان سالمند تنها
· فراهم نمودن بستر سالمندی سالم (با آموزش خودمراقبتی، مداخلات غربالگری و پیشگیرانه، در دسترس قرار دادن درمان زودهنگام و پیگیری پس از ترخیص)
· فراهم نمودن بستر سالمندی فعال (با افزایش سن بازنشستگی، بازنشستگی پلکانی و متناسبسازی فعالیت‌های زنان سالمند شاغل با شرایط سالمندی)
· توسعه خدمات مبتنی بر تکنولوژی و ارائه خدمات از راه دور و توسعه دانش و مهارت سالمندان برای استفاده از تکنولوژی
· تبعیض مثبت در ارائه خدمات حمایتی به نفع زنان سالمندان تنها
· تقویت و گسترش حمایت رسمی با توجه به کاهش حمایت بخش غیررسمی در نسل آینده زنان سالمند تنها
· ارتقای امنیت اقتصادی زنان سالمند تنها (با پیش‌بینی پرداخت‌های مستقیم مشروط و غیرمشروط به اندازةکافی و متناسب با نیاز واقعی زنان سالمند تنها، تسهیل و توسعه مشاغل خانگی و خانوادگی و بازنگری در قوانین مرتبط با بیمه اجتماعی به منظور عدم کاهش مستمری پس از فوت همسر)
· ثبت و پایش وضعیت زنان سالمند تنها و خدمات ارائه‌شده به آنان
· تسهیل مشارکت حضوری و مجازی زنان سالمند تنها در جامعه (فراهم نمودن امکان مشارکت آنها فعالیت‌های داوطلبانه در مدارس در انتقال تجارب خویش و فعالیت‌های جمعی و اجرای مداخلات اجتماع محور)
· اولویت برنامه‌ای و منابع آن برای مناسب‌سازی منازل و مسیرهای تردد و دسترسی‌ها در شهرها
· طراحی بستة خدمات پس از مرگ
· تسهیل دسترسی به خدمات توانبخشی (دسترسی جغرافیایی و پوشش کامل‌تر بیمه‌ای هزینه‌های توانبخشی)
تلاش برای حفظ بهزیستی و رفاه و استقلال زنان سالمند تنها
· غربالگری ادواری سلامت (در ابعاد مختلف جسمی، روانی و اجتماعی) زنان سالمند تنها
· رصد ادواری وضعیت زنان سالمند تنها با تأکید بر شاخص‌های سالمندی سالم و فعال
· آگاه‌سازی و تقویت نقش خانواده، محیط همسایگی و اجتماع محلی در زمینه مراقبت و حمایت از زنان سالمند تنها.
منابع
باستانی سوسن و فاطمه ذکریایی سراجی (1391) تفاوتهای جنسیتی در سالمندی: شبکه‌ها و حمایت‌های اجتماعی. مسائل اجتماعي ايران (دانشگاه خوارزمي)، دوره 3، شماره 1.
شمس قهفرخی، مهری (1398) تنها زیستی سالمندان در ایران بر حسب تفاوتهای سنی و جنسیتی: شیوع و عوامل مرتبط. پایش، دوره 18، شماره 4، صص 357- 367.
ضرغامی، حسین و حسین محمودیان (1395) مهاجرت فرزندان و احساس تنهایی والدین سالمند روستایی. فصلنامه علمی- پژوهشی روانشناسی سلامت دوره 5، دوره 19، صص 99-116.
علی کرمی، کریم، امیر ملکی، حمید عبداللهیان و مهدی رضایی (1398) تجربه زیسته تنهایی در بین زنان سالمند شهر بوکان. فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات راهبردی زنان (کتاب زنان سابق)، دوره 21، شماره 83، صص 7-30.
مرکز آمار ایران (1395) سرشماری عمومی نفوس و مسکن.
موسوی، میرطاهر و ملیحه شیانی (1394) سرمایه اجتماعی و سلامت اجتماعی. تهران: انتشارات آگاه.
همدانچی، آریا (1399) واکاوی تجربه زیسته سالمندان هرگز ازدواج نکرده-یک مطالعه پدیدارشناسی: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، گروه سالمندی.
Bergland A, Engedal K (2011) Living Arrangements, Social Networks, Health, Mobility, and Balance of Older Women. Physical & Occupational Therapy In Geriatrics, 29 (2), 90-101.
Chicoine, J. L (2002) The essence of aging in place for unmarried elderly women of diverse background: doing phenomenology. Faculty MAPS, 26.
Chou KL, Ho AHY, Chi I (2006) Living alone and depression in Chinese older adults. Aging & Mental Health, 10 (6). 91-583.
Cresci MK, Yarandi HN, Morrell RW (2010) Pro-nets versus no-nets: Differences in urban older adults' predilections for Internet use. Educational Gerontology, 6 (6), 20-500.
Darab S, Hartman Y, Holdsworth L (2018) What women want: single older women and their housing preferences. Housing Studies, 33 (4), 43-525.
Dickins, M., Johnstone, G., Renehan, E., Lowthian, J., &Ogrin, R (2022) The barriers and enablers to service access for older women living alone in Australia. Ageing & Society, 42(4), 849-867.
Eshbaugh EM (2008) Perceptions of living alone among older adult women. Journal of community health nursing, 25 (3), 37-125.
Forward C, Khan HT, Fox P (2020) The health and well-being of older women living alone in the United Kingdom and beyond: a scoping review. Journal of Women & Aging, 1-14.
Ghahfarokhi MS (2019) Prevalence and correlates of living alone among elderly in Iran. Health Monitor Journal of the Iranian Institute for Health Sciences Research, 18 (4), 67-357.
Hamilton M, Hodgson H, Bradbury B, Ip M, Adamson E, van Toorn G (2020) Security in old age for older single women without children. University of Sydney.
Harold S (1992) EDUCATION IN LATER LIFE: THE CASE OF OLDER WOMEN. Educational Gerontology, 18 (5), 27-511.
Hodge H, Carson D, Carson D, L N, J G (2017) Using Internet technologies in rural communities to access services: the views of older people and service providers. Journal of Rural Studies, 54, 78-469.
Hoegman A-K (2015) Survival strategies late in life: living conditions of never-married elderly women in Gothenburg in the 1920s. Continuity and Change, 30 (2), 279-300.
Kaul N (2009) Elderly single women and urban property: when a room of one's ownbecomes a curse. Gender & Development, 17 (3), 493-502.
Kim J, Song Y, Kim T, Park K (2019) Predictors of happiness among older Korean women living alone. Geriatrics & gerontology international, 19 (4), 6-352.
Kim S-Y, Sok S (2013) Factors influencing the life satisfaction in the older Korean women living alone. Contemporary nurse, 44 (1), 9-111.
Kim Y (2018) How do low-income older women experience living in congregate housing? A qualitative study of housing welfare intervention for older adults living alone inSouth Korea. Asia Pacific Journal of Social Work and Development, 28 (1), 15-26.
Lim LL, Ng TP (2010) Living alone, lack of a confidant and psychological well‐being of elderly women in Singapore: the mediating role of loneliness. Asia‐Pacific Psychiatry, 2 (1), 33-40.
Łuczak P, Ławrynowicz M (2021) How did the great transformation shape housing pathways? The case of older women living alone. Housing Studies, 1-18.
Moncatar TR, Nakamura K, Rahman M, Seino K (2019) Health Status and Health Facility Utilization of Community-Dwelling Elderly Living Alone in the Philippines: A Nationwide Cross-Sectional Study. Health.11:1554-72.
Nesbitt O, Johnson L (2019) Homeless at home? Analysing the housing needs and insecurities of single, older, non-homeowning women. UQ UP Research Paper, (2).
Norekval T, Fridlund B, Rokne B, Wentzel-Larsen T, Nordrehaug J 62 (2010) Poster Moderated Living alone predicts long-term mortality in older women after myocardial infarction. European Journal of Cardiovascular Nursing, 9 (1-suppl):S11-S.
Reher D, Requena M (2017) Elderly women living alone in Spain: the importance of having children. European Journal of Ageing, 14 (3), 22-311.
Sarkar S, Shekhar C, Mondal K (2012) Living Arrangements and Health Well Being among Elderly Women in India. Middle East Journal of Age and Ageing, 8-83: 1.
Saito T, Murata C, Aida J, Kondo K (2017) Cohort study on living arrangements ofolder men and women and risk for basic activities of daily living disability: findings from the AGES project. BMC Geriatrics, 17 (1), 183.
Sharam A (2012) Getting in front of homelessness: housing single older women now.
Widhowati SS, Chen C-M, Chang L-H, Lee C-K, Fetzer S (2020) Living alone, loneliness, and depressive symptoms among Indonesian older women. Health Care for Women International, 41 (9): 96-984.
[1] 1. این مقاله برگرفته از پژوهشی در مورد زنان سالمند تنها است که با حمایت شورای ملی سالمندان و صندوق جمعیت سازمان ملل متحد انجام شد.
[2] * استادیار بازنشسته، گروه پژوهشی مدیریت رفاه اجتماعی، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران Trmousavi@gmail.com
[3] ** نویسنده مسئول: استادیار گروه آموزشی مددکاری اجتماعی، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران arammaref@gmail.com
[4] *** دانشجوی دکتری مددکاری اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران mshrahnama@gmail.com
[5] **** دانش آموخته کارشناس ارشد هنر دانشگاه هنر، تهران، پژوهشگر علوم انسانی، ایران laleh21@gmail.com
[6] . Lim and Ng
[7] . Living Arrangement
[8] . Widhowati
[9] . Reher and Requena
[10] . Harold
[11] . Forward, Khan and Fox
[12] . Saito
[13] . Bergland A, Engedal
[14] . Chou, Ho and Chi
[15] . Kim and Sok
[16] . Norekval
[17] . Eshbaugh
[18] . Kim
[19] . Cresci, Yarandi and Morrell
[20] . Hodge
[21] . Dickins
[22] . Chicoine
[23] . Aging in Place
[24] . Hamilton
[25] . Formal Caregiver
