راه‌حل ملاهادی سبزواری و حسن‌زاده آملی برای معضل فاعل بالعنایه در اندیشة ملاصدرا
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیهنعیمه نجمی نژاد 1 , سید احمد غفاری 2
1 - دانش پژوه سطح 4 رشته حکمت متعالیه، جامعۀ الزهرا(س)، قم، ایران
2 - استادیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ایران
کلید واژه: فاعل بالعنایه, فاعل بالتجلی, علم فعلی, ملاصدرا, ملاهادی سبزواری, حسن‌زاده آملی,
چکیده مقاله :
بحث از فاعلیت الهی و نحوة آفرینش موجودات، همواره از مباحث چالش‌برانگیز بوده و هر متفکری بر اساس نظام فکری خود، نظری در اینباره ارائه داده است. در این میان، ملاصدرا دربارة نحوۀ فاعلیت خداوند در آثار مختلف خود، گاهی قائل به فاعلیت بالعنایه شده است و گاهی قائل به فاعلیت بالتجلی. این دو نظریۀ بظاهر متناقض، سبب شده تا شارحان آثار وی تلاش کنند مقصود اصلی و نهایی او را برملا سازند. در این مقاله که بروش توصیفی‌ـ‌تحلیلی نگاشته شده، به نظر ملاهادی سبزواری و علامه حسن‌زاده‌آملی، در مقام دو شارح مهم مکتب حکمت متعالیه، پرداخته شده و روشن میشود که سبزواری با ارجاع فاعلیت بالتجلی به عنایت بالمعنی الاعم، سعی در ایجاد سازگاری بین این دو نظریه دارد، ولی حسن‌زاده‌آملی با تفسیری خاص که از نظر مشائین دربارة فاعلیت خداوند ارائه میدهد، فاعلیت بالعنایه را با فاعلیت بالتجلی یکسان میداند. اما بنظر نگارنده، مقوم اصلی فاعل بالعنایه که باعث شده ملاصدرا قائل به آن شود، علم فعلی است؛ بهمین دلیل او با پذیرش فاعل بالعنایه، اموری همچون زیادت علم بر ذات که مشائین در اینباره مطرح کرده‌اند را پذیرفته است. با این بیان میتوان بین عبارات مختلف صدرالمتألهین دربارة نحوة فاعلیت الهی جمع کرد و دیدگاه وی را ناظر به علم فعلی دانست که این علم فعلی در فاعل بالعنایه نیز وجود دارد؛ بهمین دلیل است که وی در فاعلیت خداوند از فاعلیت بالعنایه سخن میگوید و این امر تعارضی با فاعلیت بالتجلی ندارد.
The discussion of divine activity and the quality of the creation of existents has always been a challenging discussion, and different thinkers have provided different views, each based on their philosophical thoughts. Among them, Mullā Ṣadrā has sometimes acknowledged agent-by-foreknowledge and sometimes agent-by-self-manifestation regarding the quality of God’s Agency in his various works. These two apparently contradictory views have made the commentators of his works to try to reveal his ultimate intention. This paper, which has been written following a descriptive analytic method, discusses the views of Mullā Hādī Sabziwārī and Ḥassanzādeh Āmulī as two of the important commentators of the Transcendent Philosophy and concludes that, through referring agent-by-self-manifestation to providence in its general sense, Sabziwārī tries to reconcile these two views. However, with his particular interpretation of the Peripatetics’ view of God’s agency, Ḥassanzādeh Āmulī equates agent-by-foreknowledge with agent-by-self-manifestation. Nevertheless, the authors believe that the main basis of agent-by-foreknowledge that has persuaded Mullā Ṣadrā to acknowledge it is active knowledge. For this reason, by accepting agent-by-foreknowledge, he agrees with such affairs as the addition of knowledge to essence, which the Peripatetics have suggested in this regard. Accordingly, we can conclude from Mullā Ṣadrā’s different statements about the quality of divine agency that his view is based on active knowledge, which also exists in agent-by-foreknowledge. Hence, he speaks of agency-by-foreknowledge in relation to God’s Activity, which is consistent with agent-by-self-knowledge.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1370) قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن‌سینا (1363) المبدأ و المعاد، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی.
ابن‌سینا (1375) الاشارات والتنبیهات، قم: نشر البلاغه.
ابن‌سینا (1376) الالهیات من الشفاء، قم: مرکز نشر علوم اسلامی.
ابن‌سینا (1379) النجاة، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (1370) فصوص الحکم، تهران: الزهرا.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (1421ق) مجموعه رسائل ابن‌عربی، بیروت: المحجة البیضاء.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (بی‌تا) الفتوحات المکیة، بیروت: دار الصادر.
جامی، عبدالرحمن (1370) نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
جندی، مؤیدالدین (1381) شرح فصوص الحکم، قم: بوستان کتاب.
جوادی آملی، عبدالله (1386) رحیق مختوم، بخش چهارم از جلد ششم، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1387) تحریر تمهید القواعد، قم: اسراء.
حسن‌زاده آملی، حسن (1379) خیر الاثر در رد جبر و قدر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
حسن‌زاده آملی، حسن (1381) هزار و یک کلمه، ج5، قم: بوستان کتاب.
رازی، فخرالدین محمد (1986م) الأربعین فی أصول الدین، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
ساجدی، علی‌محمد (1383) «صدرالمتألهین شیرازی و نحوه فاعلیت حقتعالی در نظام آفرینش»، فصلنامه اندیشه دینی، شمارۀ 10، ص62-41.
سبزواری، ملاهادی (1369) شرح المنظومة، تحقیق و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران: ناب.
سبزواری، ملاهادی (1375) تعلیقه بر الشواهد الربوبیة، بیروت: مؤسسة تاریخ العربی.
سهروردی، شیخ شهاب‌الدین (1373) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
عبودیت، عبدالرسول (1393) درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، سمت: تهران.
فرغانی، سعیدالدین سعید (1379) مشارق الدراری فی کشف حقائق الدرر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
قیصری، داوود بن محمود (1375) شرح فصوص الحکم، تهران: علمی و فرهنگی.
قیصری، داوود بن محمود (1381الف) رسائل قیصری، تهران: مؤسسۀ حکمت و فلسفه ایران.
قیصری، داوود بن محمود (1381ب) رسالة فی التوحید والنبوة والولایة، تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران.
ملاصدرا (1361) العرشیة، ترجمه علامحسین آهنی، تهران: مولی.
ملاصدرا (1363) المشاعر، تهران: طهوری.
ملاصدرا (1378) المظاهر الإلهية فی أسرار العلوم الكمالية، تصحیح و تحقیق سیدمحمد خامنه‌ای، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1380) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج2 و 7، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381الف) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
