ارزيابي تأثيرات اجتماعي و فرهنگي مراکز ورزشی (مطالعۀ موردی: احداث مجموعه ورزشی نارمک)
محورهای موضوعی :
معصومه محقق منتظري
1
(كارشناس ارشد جامعه‌شناسي)
کلید واژه: ارزيابي تأثير اجتماعي و فرهنگي, مجموعه ورزشي نارمك و منطقه 8 شهرداري تهران.,
چکیده مقاله :
كمبود فضاهاي ورزشي و توزيع نشدن بهينه و صحيح اينگونه اماكن با توجه به ميزان جمعيت مناطق شهري و ناكافي بودن منابع مالي دولتي براي توسعه آن، يكي از بزرگ‌ترين مشكلات پيشِ روي شهرها بهويژه شهرهاي بزرگ است. طرح احداث مجموعه ورزشي نارمك از جمله طرح‌هايي است كه با هدف توسعه فضاهاي ورزشي و فراغتي و در راستاي طرح جامع شهر تهران و طرح تفصيلي منطقۀ 8 به مرحله اجرا در آمده است. تبديل يك مكان آلوده در سطح منطقه به يك فضاي خدماتي از ديگر اهداف اين پروژه بوده است. پژوهش حاضر در پي شناسايي تأثيرات اجتماعي و فرهنگي و برآورد پيامدهاي مثبت و منفي در محدوده تحت نفوذ اجراي طرح است. در اين پژوهش از رويكرد تركيبي و برای جمع‌آوری اطلاعات از روشهای اسنادی و میدانی و ابزار مختلفي نظير مشاهده، مصاحبه‌هاي عميق و نيمه ساختمند، بحث‌هاي گروهي متمركز و پرسشنامه برای گردآوري اطلاعات آن استفاده شده است. يافتههاي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه احداث مجموعه در كنار پيامدهاي مثبتي نظير افزايش سرانۀ فضاي ورزشي، از بين رفتن آلودگي‌هاي زيست محيطي، بهبود منظر شهري، كاهش هزينۀ خانوار، كاهش احساس ناامني، بهبود الگوي فراغت و... داراي پيامدهاي منفي نظير كاهش مراجعه كننده به مراكز ورزشي فعال سطح محدوده، كمبود پاركينگ و افزايش ترافيك در سطح محدوده خواهد بود.
One of the biggest problems facing cities, especially large ones is inadequate share and distribution of sports facilities due to the size of urban population and insufficient government budget. Construction of Narmak Sports Complex is one of the projects that have been implemented with the aim of developing sports and leisure areaaligned with the Comprehensive Master-plan for Tehran City and the Detailed Plan of Region 8. It also aimed to transform a polluted site into a service area.The present study seeks to identify the social and cultural impacts of this project and to estimate the positive and negative outcomes within the project-affected area. This research took a mixed approach combining documentary and field methods, and tools such as observation, in-depth and semi-structured interviews, questionnaires, and focused group discussions were used to collect data.The findings of this study show that besides positive impacts such as increasing sports spaceper capita, eliminating environmental pollution, improving the urban landscape, reducing household costs, reducing perceived public insecurity, enriching leisure activity patterns, etc., this projectalso has negative impacts such as reducing market share of pre-existing sports complexes, causing traffic problems due to lack of parking space and increasing traffic jams in the area.
پایگاه خبری، وزارت ورزش و جوانان (1395) سرانه ورزشی در تهران، قابل دسترسی در: www.
news.
msy.
gor.
ir پژوهشکده مطالعات توسعه جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران (1390) ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی احداث مجموعه فرهنگی و ورزشی فاطمه¬الزهرا (یاس)، کارفرما: معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری منطقه 5.
حمیدی، مهرزاد (1392) مدیریت شهری و ورزش همگانی، تهران، تیسا.
ذاکر مشفق، اعظم (1392) ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی احداث، تجهیز و راه¬اندازی مجموعه فرهنگی ورزشی سرسبز، کارفرما: معاونت اجتماعی و فرهنگی منطقه 2 تهران.
رابل، جي بارج و دیگران (1391) مفاهیم، فرایند و روش¬های ارزیابی تأثیر اجتماعی، ترجمۀ محمدعلی ذکریایی و علی حاجلی، تهران، جامعه و فرهنگ.
ریتزر، جورج (1374).
نظریه¬های جامعه شناختی معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر علمی سايت شهرداري منطقه 8 شهرداري تهران (1394) زندگي در منطقه، دي ماه، قابل دسترسي در: www.
Region.
ir.
سرور، رحيم و مهدی اميني (1392) تحليل و ارزيابي تأثير اجتماعي - فرهنگي ترافيك و حمل-و¬نقل شهري، تهران، تيسا.
سلطان حسینی، محمد و دیگران (1392) «اولویت¬بندی اثرات اجتماعی و اقتصادی اماکن ورزشی بر محیط شهری (مطالعه موردی: شهر یزد)»، مطالعات و پژوهش¬های شهری منطقه¬ای، دوره چهارم، شماره 16، صص 65-88.
فرجی¬راد، خدر و غلامرضا کاظمیان (1391) توسعه محلی و منطقه¬ای از منظر رویکرد نهادی، تهران، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
قديمي، بهرام (1390) ورزش در شهر تهران، تهران، جامعه و فرهنگ.
کریمی، علی¬اشرف و محمد شوهانی (1393) «مکان¬یابی فضاهای سبز با رویکرد توسعه پایدار در پر کردن اوقات فراغت»، فرهنگ ایلام، دوره پانزدهم، شماره44، صص 95-111.
مرکزآمار ایران (1393).
تعاریف و مفاهیم استاندارد آماری(برای استفاده در طرح¬ها و گزارش-های آماری).
تهران، دفتر ریاست، روابط عمومی و همکاری¬های بین الملل.
معاونت برنامهريزي و توسعه شهري شهرداري منطقه 8 تهران (1393) گزارش اقدامات اجرايي سند چشم‌انداز پنج¬ساله محلات شهرداري منطقه 8 ]عملكرد بر مبناي پژوهش[، دي ماه.
مؤسسه فرهنگی هنری میراث فردا (1393) ارزیابی تأثیر اجتماعی و فرهنگی احداث سوله ورزشی شهید بهشتی، کارفرما: معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری منطقه 8.
فصلنامه علمي ـ تخصصي «ارزیابی تأثیرات اجتماعی»
شماره یکم، بهار 1399: 26-1
ارزيابي تأثيرات اجتماعي و فرهنگي مراکز ورزشی
(مطالعۀ موردی: احداث مجموعه ورزشی نارمک)
معصومه محقق منتظري1
چکیده
كمبود فضاهاي ورزشي و توزيع نشدن بهينه و صحيح اينگونه اماكن با توجه به ميزان جمعيت مناطق شهري و ناكافي بودن منابع مالي دولتي براي توسعه آن، يكي از بزرگ‌ترين مشكلات پيشِ روي شهرها بهويژه شهرهاي بزرگ است. طرح احداث مجموعه ورزشي نارمك از جمله طرح‌هايي است كه با هدف توسعه فضاهاي ورزشي و فراغتي و در راستاي طرح جامع شهر تهران و طرح تفصيلي منطقۀ 8 به مرحله اجرا در آمده است. تبديل يك مكان آلوده در سطح منطقه به يك فضاي خدماتي از ديگر اهداف اين پروژه بوده است. پژوهش حاضر در پي شناسايي تأثيرات اجتماعي و فرهنگي و برآورد پيامدهاي مثبت و منفي در محدوده تحت نفوذ اجراي طرح است. در اين پژوهش از رويكرد تركيبي و برای جمع‌آوری اطلاعات از روشهای اسنادی و میدانی و ابزار مختلفي نظير مشاهده، مصاحبه‌هاي عميق و نيمهساختمند، بحث‌هاي گروهي متمركز و پرسشنامه برای گردآوري اطلاعات آن استفاده شده است. يافتههاي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه احداث مجموعه در كنار پيامدهاي مثبتي نظير افزايش سرانۀ فضاي ورزشي، از بين رفتن آلودگي‌هاي زيستمحيطي، بهبود منظر شهري، كاهش هزينۀ خانوار، كاهش احساس ناامني، بهبود الگوي فراغت و... داراي پيامدهاي منفي نظير كاهش مراجعهكننده به مراكز ورزشي فعال سطح محدوده، كمبود پاركينگ و افزايش ترافيك در سطح محدوده خواهد بود.
واژه‌هاي کلیدی: ارزيابي تأثير اجتماعي و فرهنگي، مجموعه ورزشي نارمك و منطقه 8 شهرداري تهران.
مقدمه
ورزش يكي از حقوق شهروندي محسوب مي‌شود كه به عنوان خدمتي اجتماعي - بهداشتي، در استانداردهاي زندگي جوامع معاصر براي انسانها مطرح مي‌شود، به گونه‌اي كه سازمان ملل متحد در سال 2003، ورزش را يك حق اجتماعي قلمداد كرده كه متعلق به ملت‌ها و بر دوش دولت‌هاست و برآورده كردن آن حق، نوعي مردم‌سالاري اجتماعي را تداعي و بيان مي‌كند (حميدي، 1392: 41). بُعد فراغت و نقش ورزش در پرکردن اوقات فراغت و بالا بردن كيفيت زندگي شهروندان نیز از دغدغه‌های مهم جامعه امروز محسوب میشود. هرچه جوامع به سوی صنعتی شدن و در نتیجه توسعۀ فرهنگی حرکت میکنند، نیاز به تفریحات سالم و گذراندن مفید اوقات فراغت بیشتر میشود. «در ایران به ورزش به عنوان سالم‌ترین نوع شیوۀ گذران اوقات فراغت جوانان توجه میشود» (قدیمی، 1390: 133).
یکی از جنبههای مهم در ارتقای سطح کمی و کیفی عملکردهای ورزشی در جوامع شهری، وجود امکانات و زیرساخت‌های ورزشی توسعه‌یافته است. كمبود فضاهاي ورزشي و توزيع نشدن بهينه و صحيح اينگونه اماكن با توجه به ميزان جمعيت مناطق شهري و ناكافي بودن منابع مالي دولتي براي توسعه آن، يكي از بزرگ‌ترين مشكلات پيشِ روي شهرها بهويژه شهرهاي بزرگ است. در حالی که سرانه استاندارد بین‌المللی حداقل بين 5/1-2 متر است، بر اساس آخرین آمار ذکرشده از سوی سازمان ورزش و جوانان، هنوز فاصله زیادی تا رسیدن به این استاندارد جهانی وجود دارد (ر.ک: پایگاه خبری وزارت ورزش و جوانان، 1395). در اين راستا نهادها و سازمانهای مختلف به سهم خود، ساخت مراکز و مجتمعهای ورزشی را به عنوان زیرساخت ضروری برای توسعۀ ورزش در سطح جامعه در دستوركار خود قرار دادهاند.
اجرای پروژههای شهری در راستای تحقق اهداف توسعهای از هر نوعي و از سوي هر كارگزاري كه به اجرا گذاشته شود، بر زندگي اجتماعات هدف، آثار متفاوت اجتماعي و فرهنگي خواهد داشت. اينكه اين آثار تا چه اندازه هم‌راستاي منافع جمعي ارزيابي شود، موجب دستهبندي آثار احتمالي به مثبت و منفي شده است. در این زمینه با در نظر داشتن نقش ورزش به عنوان ابزاری چندبعدی با تأثیرات گسترده، اهمیت و کارکردهای مراکز ورزشی در حوزههای مختلف سیستم شهری باید در اجرای پروژههای ساخت و احداث مراکز ورزشی، هزینهها و فواید اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیستمحیطی، همزمان مورد توجه قرار گیرد. ارزیابی تأثیر اجتماعی، یکی از حوزههای فرعی علوم اجتماعی است که با ایجاد مبنایی علمی، امکان ارزیابی نظاممند تأثیرات یک پدیده را بر کیفیت زندگی روزانه افراد و اجتماعاتی فراهم میکند که محیط آنها تحت تأثیر پروژهای مورد نظر و یا تغییر سیاست و خطمشی قرار دارد (بارج، 1391: 17). مطالعۀ ارزیابی تأثیرات اجتماعی مراکز ورزشی، یکی از راههای بررسی و تضمین انطباق محیط و مزیتسنجی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اجرای این پروژهها در سطح شهرهاست که با اجرای آن، افزایش بازدهی اجتماعی این اماکن و مدیریت بهینۀ منابع با بیشترین منافع و کمترین هزینهها را در پی خواهد داشت.
احداث و تجهیز مجموعه ورزشی نارمک، گامی از سوی سازمان شهرداری منطقه 8 تهران در جهت افزایش سرانه ورزشی منطقه و پاسخی به نیازهای شهروندان منطقه در حوزههای مختلف ورزشی، تفریحی، سلامت و فراغت بوده است. این پروژه در محله فدك واقع در ناحیه 2 (خيابان جانبازان غربي، خيابان مدني، نرسيده به مترو فدك) در زمینی به مساحت 1500 و زيربنايي معادل 5649 متر مربع در پنج طبقه طراحی شده است كه از جمله امكانات آن مي‌توان به استخر مجهز و سالن‌هاي جانبي‌اش اشاره کرد. سالن كشتي و ورزش‌هاي رزمي، بدنسازي و ايروبيك نيز از سالن‌هاي طراحيشده آن هستند. سالن سرپوشيده بسكتبال، واليبال و فوتسال نيز كه به شكل سوله طراحي شده، به عنوان سوله بحران، در صورت نياز مورد استفاده قرار خواهد گرفت (1).
اگر انتظار داشته باشیم که پروژه یادشده بتواند به نحوی شایسته کارکردهای مثبت خود را با کمترین ملاحظات منفی به انجام برساند، مطالعه دقیق و همهجانبه اثرات اجتماعی و فرهنگی آن بر جامعه هدف ضروری است. این در حالی است كه به دلیل امکانات و استانداردهای بالای طراحیشده، مجموعه ورزشی نارمک پذیرای شهروندان زيادي از سطح منطقه خواهد بود. همچنین به دلیل تراکم جمعیتی بالای محدودۀ احداث پروژه (محله فدک) و نقش مرکزی آن در منطقه و نیاز اهالی برای دسترسي به مراکز و خدمات ورزشی با هزينه‌هاي مناسب، مهمترین مسئله پژوهش رسیدن به پاسخ درست این پرسش خواهد بود که پيامدهاي مثبت و منفي احداث مجموعه ورزشي بر نظام اجتماعي و فرهنگي محدوده چیست؟ براي رسيدن به اين مهم، در نظر داشتن اهداف زير مورد توجه خواهد بود:
تعیین افراد و گروههای تحت تأثیر طرح؛ تعیین حوزههای تحت نفوذ طرح؛ شناخت ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی اجتماع محدودۀ طرح، پیش از اجرا و بهرهبرداری؛ شناخت نگرش‌‌های شهروندان محدوده نسبت به طرح و پذیرش آن؛ آگاه‌سازي ذینفعان از اقدامات توسعهای و پیامدهای مثبت و منفی آن و سهیم کردن ایشان در تصمیم‌گیری‌ها؛ شناسایی ظرفیت‌های نهادی موجود و قابل گسترش برای پذیرش و استقبال از پروژه توسط ذینفعان و سازمانهای دولتی و غیر دولتی ذی‌مدخل و راهکارهای مشارکت آنها در پیشبرد پروژه.
ادبیات پژوهش
در این قسمت به ادبیات پژوهش در دو بخش ادبیات تجربی و ادبیات نظری اشاره شده است.
ادبیات تجربی
مجموعه ورزشی شامل محدودهای گسترده متشکل از مکانها یا مجتمعهای ورزشی که امکانات و تجهیزات مجزا برای انجام فعالیت چند رشته ورزشی به صورت همزمان را داشته باشد تعریف شده است (مرکز آمار ایران، 1393: 571). اماکن ورزشی به عنوان اساسیترین بخش سختافزاری ورزش و جزئی از تأسیسات سازمانهای انسانی به شمار میآیند (سلطان حسینی و دیگران، 1390: 65). از جمله کارکردهای مجموعههای ورزشی میتوان به حضور همزمان و متراکم جمعیت پرشمار انسانی، گذران اوقات فراغت و تفریح اهالی شهرهای بزرگ و کلانشهرها، ارتباطات چهره به چهره و روابط اجتماعی اشاره داشت.
در انجام رقابتهای ورزشی بین گروههای جمعیتی در اینگونه فضاها، فعالیتهای انسانی، محور اصلی و دلیل وجودی طراحی و پدیداری مکان است و سایر عوامل از این متغیر اصلی پیروی میکنند. اماکن ورزشی به عنوان اساسیترین بخش سختافزاری ورزش و جزئی از تأسیسات و یکی از مهمترین کاربردهای عمومی شهری، بر محیط پیرامون خود اثرگذارند.
پاسكوال و همكاران2 (2009) اثرات اجتماعي اقتصادي ناشي از مجاورت با اماكن ورزشي را با استفاده از نرخ بيكاري و متوسط سطح درآمد منطقه بررسي کردند و چنين نتيجه گرفتند كه برخلاف نتايج مشاهدهشده در مطالعات قبلي، يافتههاي پژوهش آنها تأثير معني‌داري را بين وضعيت اجتماعي - اقتصادي و سطح زندگي افراد نشان نمي‌دهد.
سایفرد و زیمبالیست3 (2006) ادعا کردند که مجتمعهای ورزشی و تیمهای ورزشی بهخودیخود اشتغال یا درآمد سرانه را در یک منطقه شهری تغییر نمیدهد. به طور کلی دو دلیل برای این موضوع بیان کردهاند: نخست اینکه بیشتر هزینههایی که مردم در یک استادیوم، مجتمع ورزشی یا میدان ورزش انجام میدهند، از طرف ساکنان همان منطقه شهری است؛ در نتیجه هزینهها از یک قسمت اقتصاد محلی به قسمت دیگر هدایت میشود. دوم اینکه بیشتر درآمدی که به وسیله یک تیم ورزشی به دست میآید، به خارج از اقتصاد محلی میرود.
سانتو4 (2005) نيز پژوهشي با عنوان «اثرات اقتصادي استاديوم‌ها و اماكن ورزشي نوزده ناحيه» را در شهرهايي كه طي سال‌هاي 1984 تا 2001 داراي استاديوم ورزشي براي تيم‌هاي ليگ برتر فوتبال يا بيسبال بودند، انجام دادند. نتیجۀ پژوهش آنها، همبستگي مثبتي را بين سهم درآمد محلي و وجود اين تيم‌هاي ورزشي در هشت ناحيه شهري از نوزده ناحيه نشان داد.
دربارۀ مطالعات داخلیای که در حوزۀ ارزیابی تأثیر انجام شده، میتوان به موارد زیر اشاره داشت: نتیجه پژوهش «ارزیابی تأثیر اجتماعی و فرهنگی احداث مجموعه فرهنگی ورزشی فاطمةالزهرا (یاس) در منطقه 5 شهرداری تهران» (1390) نشان میدهد كه از جمله مهمترين پیامدهای پروژه، افزايش امنيت محله پس از ساخت فضاي ورزشي، اصلاح منظر شهري از طريق حذف زمين باير و زيباسازي محله در فضاي وسيع و بي‌دفاع و ناامن سابق، ايجاد تغييراتي در الگوهاي فراغتي شهروندان بهويژه جوانان و زنان، گسترش پرداختن به ورزش همگاني در سطح محله، رونق كسبوكار محدوده طرح و افزايش حس تعلق محله‌اي بوده است. همچنين از جمله پيامدهاي منفي آن به افزايش شلوغي محله و سلب آسايش اهالي اشاره شده است.
نتیجه پژوهش ذاکر مشفق با نام «ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی احداث، تجهیز و راهاندازی مجموعه فرهنگی و ورزشی سرسبز در منطقه 2 شهرداری تهران» (1392) نشان میدهد که مهمترین پیامدهای مثبت احداث مجموعه شامل افزایش سرانههای ورزشی منطقه، غنیسازی اوقات فراغت شهروندان، افزایش سلامت جسمی و روحی، افزایش حضور زنان در اجتماع، کاهش گرایش جوانان به آسیبها و انحرافها، افزایش احساس امنیت در محله با افزایش تردد، کاهش نابرابری اقتصادی، ایجاد مشاغل جدید، ایجاد پاتوق محلهای و تأثیرات منفی شامل کاهش امنیت اجتماعی به دلیل افزایش سرقت اتومبیل، تهدید سلامت، کاهش قیمت زمین و املاک مجاور آن است.
نتیجه پژوهش «ارزيابي تأثير اجتماعي و فرهنگي احداث سوله ورزشي شهيد بهشتي در منطقه 8 شهرداري تهران» (1393) - که اختصاص به معلولان و جانبازان داشته (با فاصله کمی از محل احداث پروژه حاضر) - نشان داد که مهمترين پيامدهاي مثبت شناساییشده آن به ترتیب افزايش سلامت روحي و رواني معلولان و جانبازان، ترويج فرهنگ ورزش در ميان معلولان و جانبازان، احتمال افزايش قيمت املاك مجاور، تحقق برنامه‌هاي فرادستي و اشتغال‌زايي براي معلولان و جانبازان بوده است.
با بررسی پیشینه پژوهش میتوان دریافت که احداث مجموعههای ورزشی با مقولههایی نظير کیفیت اوقات فراغت، ترويج فرهنگ ورزش، تأثير بر اقتصاد محلي، تعلق اجتماعي، سلامت جسمی و روحی، امنیت، تردد و كيفيت محيطزيست در ارتباط بودهاند که سعی شده است اکثر این تأثیرات در مدل مفهومی پژوهش در نظر گرفته شود. از سوي ديگر از جمله ابزار مورد استفاده محققان در اين طرحها، پرسشنامه و مصاحبه بوده است كه در اين زمينه براي دستيابي به یافتههای جامعتر که بتواند همه ابعاد پروژه را تحت پوشش قرار دهد، در این پژوهش از طريق مشاركت ذينفعان پروژه به برگزاري جلسات بحث گروهي متمركز و متعدد در مراحل مختلف پژوهش اقدام شده است.
ادبیات نظری
توسعه پایدار به عنوان یکی از پارادایمهای اصلی توسعه از دهه 1980 مطرح بوده است و به دلیل جامعیت و همهجانبهگر بودن آن تاکنون پارادایم جایگزینی برای آن پیدا نشده است (فرجی راد و کاظمیان، 1391: 169). توسعۀ پایدار معمولاً تلاشی در جهت ایجاد توسعۀ همزمان در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی تلقی میشود. این رویکرد با انتقاد به اینکه شکلهای سنتی توسعۀ محلی و منطقهای بیش از حد اقتصادمحور بودهاند، مسائل زیستمحیطی و اجتماعی را نیز همپای توسعۀ اقتصادی سرلوحه کار قرار داده است. در رویکرد توسعۀ پایدار، توسعۀ محلی و منطقهای باید همزمان در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی صورت گیرد و توسعه پایدار، ایدههای گستردهتری را در سطح محلی و منطقهای مطرح نموده است. رویکردهای جدیدتر در توسعه پایدار منطقهای و محلی صرفاً در جستوجوی سازگار کردن و متعادل کردن ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی نیستند، بلکه به دنبال ادغام نتایج توسعه در این سه بعد هستند (همان: 49).
از اهداف توسعۀ پایدار شهری میتوان به برآورده کردن نیازهای فعلی جامعه انسانی مانند بهداشت و درمان و مسائل جمعیتی، مواد غذایی، آموزش، ایجاد شرایط مناسب کار، ایجاد اشتغال، الگوی مصرف، حملونقل، گذران اوقات فراغت و عدالت اجتماعی، توزیع مساوی امکانات رفاهی در بین نسل کنونی و نسل آینده اشاره کرد. یکی از اصلیترین مباحث توسعه پایدار، بحث چگونگی گذران اوقات فراغت به طور صحیح و در بستر و فضای مناسب و با در نظر گرفتن توزیع موقعیتهای رفاهی در نسل کنونی و رعایت عدالت و حفظ امکانات برای نسل آینده است (کریمی و شوهانی، 1393: 103).
توسعۀ پایدار، یکی از بهترین رویکردها برای بررسیهای تأثیرات اجتماعی و فرهنگی محسوب میشود؛ زیرا به صورت همزمان میتواند هر سه بعد تأثیرات اقتصادی و اجتماعی و زیستمحیطی پروژههای عمران شهری را بررسی کند. هدف ارزیابی تأثیرات، ایجاد محیطی است که از نظر بومشناختی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، پایدارتر و عادلانهتر باشد. بنابراین ارزیابی تأثیرات باعث توسعه و توانمند شدن اجتماع خواهد شد. دغدغه اصلی ارزیابی تأثیرات اجتماعی، اتخاذ موضع فعال در برابر توسعه و نتایج توسعه است، نه صرفاً شناسایی و بهبود نتایج منفی یا ناخواسته. کمک کردن به اجتماعات و دیگر سهامداران، در امر شناسایی اهداف توسعه و اطمینان یافتن از به حداکثر رسیدن نتایج مثبت، میتواند مهمتر از کاستن خسارتهای ناشی از تأثیرات منفی باشد (سرور و امینی، 1392: 21).
هدف فن ارزیابی تأثیرات اجتماعی، قبول این امر است که تأثیرات اجتماعی، اقتصادی و بومشناختی به گونهای ذاتی و جداییناپذیر به همدیگر مرتبط است و تغییر در هر حوزهای، منجر به تغییر در سایر حوزهها میشود. بنابراین ارزیابی تأثیرات اجتماعی باید این برداشت از سازوکارهای تأثیرات را بسط دهد که هنگام ایجاد این مکانیسمها، تغییر در یک حوزه، باعث تأثیرات در دیگر حوزهها میشود (همان: 21).
با توجه به اهمیت و کارکردهایی که مکانهای ورزشی در حوزههای مختلف سیستم شهری دارند، مطالعه دربارۀ آنها بهویژه از زاویه کارکردی، یکی از موضوعاتی است که میتواند بینشهای جدیدی را برای کارگزاران امر به همراه داشته باشد. در این زمینه، رهیافت کارکردگرایی ساختاری با مفروض گرفتن پروژه مورد نظر به عنوان یک عامل تغییر در اجتماع محلی، مکانیزم‌های اثرگذاری پروژه بر ساختار اجتماع محلی را تبیین مي‌نماید. بر اساس این رهیافت، احداث مجموعه ورزشي نارمك با ارتقای زیرساخت‌های منطقه و با دگرگونی شیوه‌‌های گذران اوقات فراغت و ایجاد زمینههای مناسب برای روابط اجتماعی و ايجاد رضايت شهروندي، میزان مشارکت اجتماعی آنها در فضاهای عمومی را افزایش داده، به تقویت همبستگی اجتماعی و به تبع آن بهبود سلامت اجتماعی و کیفیت زندگی آنها منجر میشود.
بر همین اساس در این مطالعه، چارچوب مفهومی مبتنی بر رویکرد کارکردگرایی با تکیه بر آرای «رابرت مرتن» مبنای سنجش قرار گرفته است. مرتن در رویکرد کارکردگرایی، بر کارکردهای اجتماعی تأکید دارد و معتقد است که هر پدیده اجتماعی میتواند برای پدیده اجتماعی دیگر، هم کارکرد مثبت و هم کارکرد منفی داشته باشد. از نظر او، «ساختارها یا نهادها میتوانند به حفظ بخشهای دیگر نظام اجتماعی کمک کنند. همچنین میتوانند برای آنها، پیامدهای منفی نیز داشته باشند» (ریتزر، 1374: 145). مرتن به تنوع کارکردها پرداخته است، زيرا از نظر او افراد، خردهگروهها و سيستم اجتماعي فرهنگي، وضعيتهاي متفاوتي در کليت جامعه دارند. از اينرو مفاهيمي چون کارکردگرايي، کارکردهاي آشکار، کارکردهاي پنهان، پديدۀ بدون کارکرد، کارکرد مثبت و کارکرد منفي در تحليل کارکردي بايد مورد توجه قرار گيرد.
بنا بر این دیدگاه، احداث مجموعه ورزشی نارمک به عنوان یک پدیده اجتماعی، هم میتواند کارکردهای مثبت و منفی، هم کارکردهای آشکار و پنهان و در آینده کارکردهای پیشبینی نشده برای سیستم شهری و نظام اجتماعی فرهنگی داشته باشد. هر یک از شاخصهای آثار اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیستمحیطی و کالبدی مدل مفهومی میتواند این دو نوع کارکرد را داشته باشد.
پیامدهای شناساییشده در مدل مفهومی زیر در قالب پنج مقولۀ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زيستمحيطي و كالبدي، از هر کدام از رویکردهای نظری مطرحشده در بالا استخراج شده است.
شكل 1- مدل مفهومی پژوهش
روش‌شناسي
در این پژوهش از رويكرد تركيبي (كمي و كيفي) و براي جمع‌آوري داده‌ها از روش‌هاي اسنادي و ميداني استفاده شده است. در ابتداي مطالعه بررسي‌هاي اسنادي (دربارۀ مشخصات محدودۀ مورد مطالعه از قبيل موقعيت جغرافيايي، تاريخچه و برخي اطلاعات جمعيتي)، مشاهده و مصاحبه‌هاي نيمهساختمند با مسئولان و ساكنان اطراف پروژه صورت پذيرفت. پس از به دست آوردن شناختي از پروژه و مصاحبه با کارشناسان GIS و شهرسازی حوزۀ نفوذ پروژه (در سه حوزۀ مداخله، بلافصل و فراگیر) و ذينفعان (در سه سطح فردی، گروهی و سازمانی)، اولين جلسه بحث گروهي متمركز با نمايندگان گروههاي اجتماعي ساكن در محله، افراد با سابقۀ سكونت بالا (بيست سال به بالا) در اطراف پروژه، كسبه قديمي اطراف پروژه و مطلعان محلي برگزار شد. سپس با استخراج داده‌ها و اطلاعات بحث گروهي متمركز، مصاحبه‌هاي عميقي با مديران و معاونان شهرداري منطقه 8 صورت پذيرفت. در این مرحله با در نظر داشتن شرايط پروژه و محيط اجتماعي و فرهنگي و اقتصادي محله، پرسشنامۀ مربوط براي انجام پيمايش، طراحي و اجرا شد. خروجي پرسشنامه مبناي بحث گروهي متمركز دوم قرار گرفت. در ادامه براي برآورد پيامدها از تحليل همه داده‌هاي جمع‌آوري شده به علاوه تجربيات تيم پژوهش در كنار استفاده از روش تطبيقي و سناريو‌نويسي كمك گرفته شد. در پرتو يافتههاي به دست آمده، تأثيرات مهم پروژه بررسي شد. لازم به ذكر است كه در بخش اسنادی، کلیۀ اسناد موجود و در دسترس بررسی شدهاند. در روش میدانی، جامعه نمونه به سه بخش تقسیم شد:
الف) ساكنان محله فدك: كه با استفاده از فرمول برآورد حجم نمونه كوكران با سطح دقت 06/0±، 265 نفر با تركيبي از روش نمونهگيري تصادفي طبقهای (تقسيم جمعيت مورد نظر بر اساس جنسيت) و نمونهگيري سيستماتيك (براي انتخاب منازل) برای تكميل پرسشنامه‌ها انتخاب شده است.
ب) مدیران و نهاد‌های ذینفع به صورت هدفمند و در دسترس كه بیست نفر بودهاند.
ج) كسبه اطراف پروژه و مطلعان محلي به صورت هدفمند و در دسترس كه در مجموع پانزده نفر بودهاند.
یافتههای پژوهش و برآورد پيامدها
با احداث مجموعه ورزشي نارمك، ساكنان محله فدك از مهمترين ذينفعان اين پروژه محسوب مي‌شوند. محله فدک از محلات سیزدهگانه منطقه 8 شهرداری تهران بوده که گستردهترین تأثیرات احداث مجموعه ورزشی در این محدوده مربوط به این محله است. این محله با مساحت 4/146 کيلومتر مربع و جمعيتی معادل 37382 نفر است كه در تقسيم‌بندي ناحيه‌اي در ناحيه 2 منطقه قرار گرفته است. محله فدک از لحاظ وجود امكانات اجتماعي و فرهنگي در مقايسه با ديگر محلات منطقه، موقعيت خوبي دارد(2). مساحت فضاي ورزشي این محله 11194 مترمربع و سرانه فضاي ورزشي موجود در محله 31/0 مترمربع به ازاي هر نفر است (ر.ک: معاونت برنامهريزي و توسعه شهري شهرداري منطقه 8 تهران، 1393). همچنین از محلات با قدمت بالاي ورزشي در سطح منطقه محسوب میشود و فعاليت مجموعه‌ها و مكانهاي متعدد ورزشي، زمين‌هاي چمن مصنوعي و قرار داشتن دو مجموعه ورزشي مطرح سطح منطقه (مجموعه شاهين و فدك) آن را در فهرست محله‌هايي با امكانات نسبتاً خوب ورزشي قرار داده است.
اما آنچه مديريت شهري را (با وجود سرانه ورزشی مناسب این محله نسبت به محلههای همجوار و فقر سرانه ورزشی سایر محلهها) مجبور به احداث اين پروژه در محله فدك کرد، ناحيه‌اي تعريف شدن پروژه و كمبود شديد زمين در سطح منطقه و موقعيت بسیار مناسب زمين پروژه به لحاظ دسترسي از محلات همجوار و ساير نقاط ناحيه بوده است.
با بررسی اسناد موجود، با احداث مجموعه نارمک، سرانه فضاي ورزشي اين محله با 15/0 رشد به 46/0 مترمربع به ازاي هر نفر افزايش خواهد یافت و مساحت فضاي ورزشي آن به 16843 مترمربع خواهد رسید. اما اين رقم هنوز با استاندارد شناختهشده (5/1-2متر) فاصله زيادي خواهد داشت.
شكل2- مقايسه سرانه فضاي ورزشي پیش و پس از احداث مجموعه
از جمله تأثيرات مهم اقتصادي احداث مجموعه ورزشی، كمك به كاهش هزينه خانوار است. به دلیل تعیین تعرفه‌هاي اين مجموعه تحت نظر شهرداري منطقه، ساكنان محله و محله‌هاي همجوار، دسترسي راحت‌تر و كم هزينه‌تري به يك مجموعه ورزشي مجهز و با استانداردهاي بالا خواهند داشت. با بررسي مهمترين دلايل عدم گرايش به ورزش در بين دو گروه زنان و مردان ساكن محدودۀ طرح مي‌توان به هزينه‌هاي بالاي خدمات ورزشي اشاره داشت. در این زمینه زنان (78/27 درصد) و مردان (57/26 درصد) به بالا بودن تعرفهها اشاره داشتهاند. بر اساس مصاحبههای انجامشده و بررسیهای میدانی نیز تنها(3) مجموعه كامل ورزشي در این محله كه مجهز به استخر شنا بوده و تحت نظر شهرداري مديريت مي‌شود، مجموعه ورزشي فدك بوده كه با حجم بالاي مراجعهكننده از سطح منطقه و خارج منطقه (منطقه 4 شهرداری) مواجه است که از جمله دلايل مهم آن را مي‌توان وجود ورزش‌هاي آبي و شهريه‌هاي دريافتي بسیار مناسب آن دانست. ساخت اين مجموعه ضمن كاهش نيازها و تدارك امكانات زيربنايي، باعث كاهش هزينه‌هاي خانوار به واسطه كاهش هزينه‌هاي خدمات ورزشي و بي‌نيازي از هزينه‌هاي رفت و آمد به مجموعه‌هاي ورزشي ساير محلات در اجتماع تحت تأثير خواهد شد.
بر اساس مطالعات انجامشده و مقايسه فهرست قيمتهاي خدمات ورزشي در مجموعه‌هاي خصوصي و تحت نظر شهرداري در رشته‌هاي يكسان، دو تا ده برابر در كاهش هزينه‌هاي ورزشي استفاده‌كنندگان از اين مجموعه، نسبت به مجموعه‌هاي خصوصي صرفه‌جويي خواهد شد. همچنين حدود 35/0 از افراد ساكن در محله براي دسترسي به مجموعه‌هاي با استانداردهاي بالاتر و قيمت مناسب‌تر به مجموعه‌هاي فرامحلي مراجعه مي‌كنند. با بهرهبرداري از اين مجموعه و ارائه خدمات باكيفيت و هزينه مناسب‌تر كه از اهداف از پيش تعيين شده مجموعه است، مي‌توان برآورد نمود كه اين رقم به صفر برسد.
شكل3- مقايسه قيمت خدمات در مجموعه‌هاي ورزشي خصوصي
و تحت نظر شهرداري
بالا رفتن سطح بهداشت محدوده از دیگر پيامدهاي اجراي اين طرح محسوب میشود. طبق اسناد موجود، زمين پروژه قبل از احداث مجموعه ورزشي، سال‌ها به عنوان سولۀ بازيافت در اختيار اداره خدمات شهري منطقه جهت عمليات تفكيك و بازيافت زباله قرار داشت که این امر عامل مهمی براي ایجاد آلودگی زیستمحیطی درمحدوده بوده است. بوي نامطبوع زباله‌ها بهویژه در فصل گرما، ازدياد حشرات موذي، تردد خودروهاي حمل زباله و شيرآبه‌هاي نشتي اين خودروها، موجب آزار و اذيت ساكنان و رهگذران اطراف سوله شده بود.
پاسخ‌هاي ارائهشده از سوي ساكنان نشان مي‌دهد كه با حذف محيط آلودۀ سولۀ بازيافت، آلودگي‌هاي زيستمحيطي ناشي از فعاليت اين مركز در اطراف محدوده از بين رفته و تمامي ساكنان اطراف، از تغيير كاربري آن به يك مركز خدماتي اظهار رضايت و خشنودي نموده‌اند. همچنین با تغيير كاربري زمين سوله بازيافت و از بين رفتن مناظر نازیبای محدوده به واسطه فعالیت این مرکز و تبدیل شدن به یک مرکز ورزشی مدرن موجب ایجاد محيط مطلوب‌تر بصري و بهبود منظر شهری نیز در این محدوده خواهد شد.
|
|
شكل4- مقايسه وضعيت زمين پروژه، پیش و پس از احداث مجموعه
برقراري امنيت و توجه به بالا بردن احساس امنيت ذهني شهروندان از مسائل مهمي است كه بايد در فرآيند تصميم‌سازي برنامه‌ريزان شهري به آن توجه شود. در اين زمينه مديريت شهري از طريق برنامهريزي كاربري اراضي شهري با تغيير كاربري سوله بازيافت و احداث مجموعه ورزشي توانسته در اين مسئله مداخله کرده، بر پيشگيري از جرم و احساس ناامني به وجود آمده در اين محدوده تأثيرگذار باشد.
بر اساس نتایج بحثهای گروهی و مصاحبههای انجامشده با ساکنان اطراف پروژه، وجود سولۀ بازيافت در اين مكان باعث ايجاد احساس ناامني در رهگذران اطراف اين مركز شده بود. اين احساس ناامني بيشتر در بين زنان و دختران ساكن محله و در ساعاتي كه رفت و آمد در اين خيابان كم بوده (بهویژه ساعات پاياني روز)، افزايش داشته است. نتايج به دست آمده گوياي آن است كه بيشتر از نيمي از ساكنان محدوده با پايان يافتن فعاليت اين مركز، احساس امنيت بيشتري هنگام تردد در اين محدوده داشتهاند.
احداث مجموعه ورزشی نارمک با افزایش سرانه ورزشي و ایجاد انگیزه و ترويج فرهنگ ورزش در میان شهروندان موجب اختصاص زمان بيشتر در اوقات فراغت آنها به ورزش خواهد شد. اين امر هم در بهبود سلامت جسمي و رواني و افزایش نشاط و شادابي آنان مؤثر خواهد بود و هم در كاهش آسيب‌هاي اجتماعي كه به واسطه عدم بهينهسازي اوقات فراغت جوانان و نوجوانان در كمين آنان نشسته است.
در اين زمينه بيش از نيمي از افراد شركت‌كننده در بحث‌هاي گروهي و ساكناني كه با آنان مصاحبه انجام شده است، معتقد بودند كه بسیاری از شهروندان بهویژه جوانان محله به دلیل نبود مکانهای ورزشی با قیمت مناسب، اوقات فراغت خوبی را نمی‌گذرانند. با توجه به نتايج به دست آمده از پیمایش، 80 درصد از ساكنان، اين مجموعه را مكان مناسبي براي گذران اوقات فراغت دانستهاند و با در نظر داشتن این مسئله که 18 درصد از آنان نيز در اوقات فراغت خود به فعاليت‌هاي ورزشي مي‌پردازند، مي‌توان برآورد نمود كه احداث اين مجموعه حدود 15درصد در پر نمودن اوقات فراغت ساكنان اين محدوده تأثيرگذار باشد.
|
شكل 5- عوامل تأثيرگذار بر كاهش آسيب‌هاي اجتماعي
با توجه به اینکه مجموعه در حال احداث نارمك در نقطۀ پرتردد شهری قرار ندارد، بهرهبرداری از مجموعه موجب ورود شهروندان بیشتری به این محدوده خواهد شد. اطلاعات به دست آمده از مصاحبه با کارشناسان نشان داد که اين مجموعه پس از بهرهبرداری، روزانه حدود 1500 تا 2000 نفر مراجعهكننده خواهد داشت. با افزايش آمدوشد مراجعان به اين مجموعه، خيابان مدني كه در حال حاضر در حالت سكون قرار گرفته است، جان تازه‌اي خواهد گرفت(4) و مي‌توان اميدوار بود كه كسبوكار اين محدوده رونق دوباره‌اي بگيرد. اين رونق به دو شكل مستقيم و غير مستقيم بر اصناف در حال فعاليت اين خيابان تأثيرگذار خواهد بود.
البته با توجه به نتايج مصاحبه‌هاي انجامشده با مشاوران املاك اين محدوده مي‌توان پيش‌بيني نمود كه بیشترین تأثير، پس از بهرهبرداري مجتمع تجاري اداري همجوار با اين مجموعه اتفاق خواهد افتاد(5). وقتی اين دو مركز با هم در اين خيابان به فعاليت بپردازند و با در نظر گرفتن وجود ایستگاه مترو فدك که در چند قدمي اين دو مركز قرار دارد، مي‌توان به رونق كسبوكار محدوده و شناخته شدن خيابان مدني به يك راسته تجاري بيشتر اميدوار بود. در زمينه قدرت تأثیر این دو مرکز (مجموعه ورزشی نارمک و مجتمع تجاری) پس از احداث در رونق گرفتن كسبوكار اين خيابان با توجه به نتایج مصاحبه با کارشناسان و اطلاعات به دست آمده، مي‌توان براي مجتمع تأثيري معادل 80 درصد و براي مجموعه ورزشي نارمك در كنار فعاليت آن، تأثيري معادل 20 درصد را در رونق كسبوكار محدوده قائل شد.
با تغيير كاربري زمين مجموعه و تبديل يك محيط آلوده به يك مكان خدماتي استاندارد با طراحي مناسب و زيبا، ضمن افزايش احساس تعلق ساكنان، افت نسبي قيمتهاي املاك اطراف پروژه را (كه به دليل وجود سوله بازيافت در اين محدوده رخ داده بود) تاحدودي جبران خواهد نمود و در جذب افراد به سوي آپارتمان‌ها و مجتمع‌هاي اطراف، افزايش قيمت زمين، مغازه و اجارهبها، تأثير مثبتي براي ساكنان و صاحبان املاك اين محدوده قلمداد خواهد شد. با توجه به اطلاعات به دست آمده از مشاوران املاك محدوده، اين تغيير كاربري و افتتاح مجموعه ورزشي که باعث از بین رفتن سوله بازیافت نیز شده است، مي‌تواند باعث رونق خيابان مدني و محدوده مجاور مجموعه ورزشي شده، قيمت املاك را تا حدود 10 درصد افزايش دهد.
شكل6- تخمين قيمت املاك پس از احداث مجموعه
مجموعه ورزشي نارمك در محله‌اي در حال احداث است كه مجموعه‌هاي ورزشي بزرگ و كوچك زيادي در اطراف آن مشغول به فعاليت هستند. با وجود این انتظار مي‌رود كه استقبال از اين مجموعه چشمگير باشد. همچنان كه از يافتههاي پژوهش برمي‌آيد، 5/75 درصد از افراد، استقبال از اين مجموعه را زياد و خيلي زياد ارزيابي كرده‌اند و بيشتر از نيمي از ساكنان معتقد بودهاند كه با ساخت اين مجموعه از مراجعه به ساير مجموعه‌ها بي‌نياز خواهند شد. از سوي ديگر با آغاز به كار اين مجموعه و دارا بودن امكانات كاملي نظير (استخر، سونا، جكوزي، سالن بدنسازي، فوتسال، بسكتبال، واليبال و سالن كشتي و ورزش‌هاي رزمي) مي‌توان پيش‌بيني نمود كه تاحدي مجموعه‌هاي فعال در سطح محله را تحت تأثير قرار داده، با كاهش مراجعهكننده روبهرو كند.
بر اساس اطلاعات به دست آمده، ميزان تأثير اين پيامد بر دو مجموعه شاهين و فدك در محله بسيار ناچيز خواهد بود، زیرا مراجعان مجموعه شاهين از اقشار مرفه و بيشتر فرامحله‌اي و فرامنطقه‌اي هستند. بر مجموعه فدك هم به دليل حجم بالای مراجعه‌كنندگان، تأثير بسيار كمي خواهد داشت و بيشتر بر مكانهاي ورزشي كوچك و خصوصي سطح محله كه با فاصله كمتري با مجموعه نارمك واقع شدهاند، تأثيرگذار خواهد بود. در اين زمينه بيشترين تأثير در كاهش مراجعهكننده در ارتباط باشگاه ورزشي اميد و آرزو بوده كه در نزديكي محل احداث پروژه مشغول به فعاليت است. البته با توجه به نتايج به دست آمده در اين زمينه برآورد مي‌شود كه شدت اين تأثير، بيشتر در شش ماهه نخست بعد از بهرهبرداري از مجموعه اتفاق بيفتد و در صورتي كه اين مجموعه موفقيت بيشتري در رقابت با مجموعه‌هاي در حال فعاليت اطراف خود كسب نكند، مراجعان آن كاهش يافته، شدت اين تأثير نيز كاهش خواهد يافت.
شكل7- شدت تأثير مجموعه ورزشي نارمك بر باشگاه‌هاي سطح محله
از ديگر پيامدهاي احداث مجموعه نارمك، افزايش ترافيك محدوده در حين اجراي عمليات ساختوساز و بيشتر پس از بهرهبرداري پيش‌بيني شده است. از آنجایی که خيابان مدني بسيار كمتردد است، تاكنون (تا پايان فاز اول) با توجه به اطلاعات به دست آمده هيچ‌گونه ترافيكي در اين خيابان به واسطه اجراي عمليات ساختوساز ايجاد نشده است. اين مسئله بيشتر پس از بهرهبرداري مجموعه به دلایل زیر، به يك مشكل در سطح محدوده تبديل خواهد شد:
1- ظرفيت پايين پاركينگ اين مجموعه
2- مشكل پارك خودروهاي استفاده‌كنندگان از مترو فدك در خيابان مدني
3- نبود پاركينگ عمومي در سطح محدوده و محله فدك
4- آغاز به كار مجتمع تجاري اداري بزرگ همجوار با اين مجموعه
لازم به ذكر است كه هم‌اكنون سرتاسر خيابان مدني به علت پارك خودروهاي شخصي استفاده‌كنندگان از مترو، جاي پارك ندارد و با احداث مجموعه، افزايش تردد و پارك غير مجاز خودروها، عامل مهمي در ايجاد ترافيك خواهد بود. طي نظرخواهي از ساكنان محلي، 5/75 درصد آنان معتقد بودهاند که ساخت این مجموعه موجب ایجاد ترافیک و شلوغی در اطراف مجموعه خواهد شد. در این زمینه نتایج مصاحبه با کارشناسان نیز حاکی از آن بود که مجموعه نارمک پس از بهرهبرداري حدود پنجاه شصت نفر پرسنل خواهد داشت که اگر كمترين ميزان مراجعهكننده در روز به اين مجموعه را (1500نفر) در كنار آن در نظر بگيريم، به وضوح روشن مي‌شود كه حجم پاركينگ اختصاصي (34 واحد) اين مجموعه پاسخگوي مراجعهکنندگان نخواهد بود.
نتیجهگیری
فراهم نمودن زمینههای گسترش و توسعۀ فرهنگ ورزش و افزایش سرانه فضای ورزشی از اهداف و سیاستهایی است که همواره دولتها و متولیان امور شهری به دنبال ارتقای آن هستند. ساخت فضاهای ورزشی به طور عام و مجموعه ورزشی نارمک به طور خاص، یکی از کانالها و ابزار تحقق این اهداف است. با توجه به گسترش رويكرد توسعه پايدار، اهمیت و کارکردهای فضاهای ورزشی، مطالعه درباره ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی، یکی از حوزههایی است که بینشهای جدیدی را برای کارگزاران به همراه داشته است.
بر این اساس با رویکرد ترکیبی و استفاده از روشهای کمی و کیفی به بررسی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی احداث مجموعه ورزشی نارمک پرداخته شد. نتایج بررسیها نشان داد که احداث مجموعه ورزشی نارمک روی پنج حوزه تأثیرات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیستمحیطی و کالبدی تأثیر داشته که هر حوزه شامل چندین شاخص تأثیر بوده است. تمامی مطالعات پیشین اعم از ارزیابی تأثیرات اجتماعی و مطالعات پژوهشی نیز به نتایج مشابهی در این رابطه اشاره کردهاند.
مهمترين پيامدهای مثبت احداث مجموعه در مکان مورد نظر به ترتیب اولویت، افزايش سرانه فضاي ورزشي، از بين رفتن آلودگي زيستمحيطي سوله بازيافت، كاهش هزينه خانوار، بهبود الگوي گذران اوقات فراغت، افزايش سلامت جسمي، افزايش زيبايي منظر، ارتقای ارزيابي مثبت از كارايي مديريت شهري، ترويج فرهنگ ورزش و افزایش ارتباطات اجتماعی، پیشگیری از اشاعۀ آسیبهای اجتماعی و کاهش احساس ناامنی بوده است. كاهش مراجعهكننده به مراكز ورزشي فعال سطح محدوده، كمبود پاركينگ و افزايش ترافيك در سطح محدوده از مهمترین پیامدهای منفی شناساییشده در بین سایر پیامدها بوده است.
ساخت این مجموعه و افزايش سرانۀ فضاي ورزشي و صرفهجویی در هزینههای پرداختی، فرصتهای جدیدی را برای گذران اوقات فراغت در اختیار ساكنان محله فدك و محلات همجوار آن (زركش، هفتحوض و نارمك) قرار میدهد. همچنین به دليل تغییر کاربری و از بين رفتن آلودگي‌هاي زيستمحيطي، افزايش سطح امنيت و بهبود منظر شهر، ساکنان این محدوده جزء برندگان اصلي اين پروژه در سطح فردی قرار میگیرند. اما با آغاز به کار مجموعه ورزشی نارمک و ايجاد يك فضاي ورزشي با استانداردهاي بالا و تعرفه‌هاي مناسب، مجموعههای خصوصی ورزشی فعال در سطح محدوده از مهمترین بازندگان در سطح سازمانی محسوب میشوند.
با توجه به اینکه ارزیابی تأثیرات اجتماعی به دنبال کاهش تضادهایی است که میتواند اهداف از پیش تعیین شده یک پروژه را به مخاطره اندازد، ارائه راهکارهایی جهت جبران و به حداقل رساندن پیامدهای منفی و افزایش پیامدهای مثبت پروژه، یکی از مهمترین اهداف ارزیابی تأثیرات اجتماعی به شمار میرود. در ادامه به ارائۀ پیشنهادها و کاربستهای افزایش پیامدهای مثبت پروژه جهت بهرهمندی بیشتر ذینفعان پرداخته میشود.
راهکارهای جبران کمبود پارکینگ و کاهش ترافیک: با توجه به اينكه پاركينگ اختصاصي مجموعه، ظرفيت پاييني دارد، از جمله مشكلاتي كه با ساخت اين مجموعه در محدوده در حال احداث پروژه تشديد خواهد شد، كمبود جاي پارك خودرو، افزایش پارک حاشیهای خودروها و ایجاد ترافیک و کاهش کیفیت تردد خودروها در اطراف مجموعه ورزشی خواهد بود. بر اساس ضوابط و مقررات طرح تفصيلي يكپارچه شهر تهران، اماكن ورزشي با سطح عملكرد ناحيه‌اي به ازاي هر صد مترمربع زيربناي مفيد ملزم به تأمين حداقل دو واحد پاركينگ علاوه بر پاركينگ مورد نياز هستند. با در نظر گرفتن زيربناي مفيد مجموعه که 3175 مترمربع است، بر اساس اين قانون بايد 80 واحد پاركينگ براي اين مجموعه طراحي شود كه تنها 34 واحد آن تأمين شده است. افزايش ظرفيت پاركينگ اختصاصي مجموعه و طراحي مناسب آن، یکی از مهمترین اقدامات در این زمینه محسوب میشود، بهویژه اينكه پروژه هنوز در مراحل ابتدايي ساخت خود به سر مي‌برد.
با وجود ایستگاه مترو فدک که در چند قدمی این مجموعه است و مشکل پارک خودروهای مراجعان به مترو در کوچههای اطراف و نبود پارکینگ عمومی در سطح محله، شناسایی و در نظر گرفتن مکانی در نزديكي مجموعه به عنوان پاركينگ عمومي از سوی شهرداری منطقه از راهکارهایی است که میتواند در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد. نصب علائم راهنمايي و رانندگي برای جلوگيري از پارك خودروها در مقابل درب منازل و جلوگيري از ايجاد مزاحمت براي همسايگان و در نظر گرفتن پارکبان در اطراف مجموعه برای جلوگيري از پارك خودروها در مكانهاي نامناسب مي‌تواند در کیفیت تردد نیز تأثیرگذار باشد. تجربه ثابت نموده است که بسياري از مراجعان براي اينكه هزينه پاركينگ را تقبل نكنند، خودروهاي خود را در مكانهاي نامناسب پارك نموده و از اين جهت به افزايش ترافيك دامن زده‌اند. برای کاهش ترافيك محدوده، کاهش تعرفه دریافتی ورودي پاركينگ مجموعه مي‌تواند تا اندازه‌اي كمككننده باشد.
راهکارهای جبران كاهش مراجعهكننده به مجموعه‌هاي ورزشي بخش خصوصي: با بهرهبرداري و آغاز به كار مجموعه نارمك، مجموعه‌هاي ورزشي خصوصي كه در اطراف آن مشغول به فعاليت هستند، با كاهش جدی مراجعهكننده مواجه خواهند شد. در اين زمينه پيشنهاد مي‌شود كه مجموعه ورزشي نارمك بيشتر در رشته‌هاي ورزشي مغاير با فعاليت‌هاي مجموعه‌هاي خصوصي اطراف پروژه برنامهريزي و فعاليت نمايد. در اين زمينه تمركز مجموعه بايد بيشتر بر رشته‌هايي غير از بدنسازي، ايروبيك، يوگا و پيلاتس باشد. همچنين اطلاع‌رساني از فعاليت مكانهاي ورزشي در سطح محدوده و رشته‌هاي ورزشي داير در آن به ساكنان محدوده مي‌تواند در راستاي حمايت از آنان كمككننده باشد. با در نظر گرفتن مسئله حمايت از فعاليت بخش خصوصي، بهرهبردار مجموعه را مي‌توان ملزم نمود تا با تشكيل مراكز همسو با مجموعه، باشگاه‌هاي كوچك اطراف را در رشته‌هاي در حال فعاليتشان مورد حمايت قرار دهند، به گونه‌اي كه در صورت پر شدن سانس‌هاي رشته‌هاي ورزشي مجموعه نارمک، مراجعان را به اين مراكز ارجاع دهد.
راهکارهای افزایش ترويج و گسترش فرهنگ ورزش: بانوان نقش بسيار مهم و پر‌‌رنگي در سلامت جامعه دارند و اين مسئله، لزوم توجه بيش از بيش به راهكارهاي ترويج و گسترش فرهنگ ورزش و بسترسازي براي مشاركت آنان در ورزش شهروندي را چند برابر مي‌كند. در اين زمينه اختصاص مکانی در مجموعه برای نگهداري و مراقبت ساعتي از كودكان و خردسالان، میتواند جهت استفاده از خدمات مجموعه براي مادران و ترويج ورزش براي اين قشر از زنان کمککننده باشد. بر اساس نتایج پیمایش، بيشتر مادراني كه فرزندان خردسال دارند، اصلیترین دلیل عدم گرايش به ورزش در مجموعه‌هاي ورزشي را مشكل نگهداري از كودكان در زمان فعاليتشان عنوان نموده‌اند كه با طراحی اين مکان و ایجاد امکانات در مجموعه مي‌توان به اشاعه و گسترش فرهنگ ورزش در اين قشر كمك نمود.
برنامهریزی و ايجاد سانس‌هاي مناسب براي بهرهمندی بانوان کارمند (با توجه به کارمندنشین بودن منطقه 8) نيز مي‌تواند در گسترش فرهنگ ورزش در اين قشر ثمربخش باشد. در راستاي سياست شهرداري منطقه جهت گنجاندن فرهنگ ورزش در سبد خانوار شهروندان، مي‌توان براي بهرهمندی خانواده‌هايي كه اعضاي خانواده با هم در هر يك از رشته‌هاي ورزشي مجموعه به فعاليت مي‌پردازند، تسهيلاتي نظير تخفيفهای ويژه يا يك دوره ورزشي رايگان در نظر گرفته شود.
راهکارهای بهبود الگوي گذران اوقات فراغت: امروزه سهم قابل توجهي از زندگي افراد در بيشتر جوامع به اوقات فراغت اختصاص دارد. از اينرو برنامهريزي دقيق و مبتني بر وضع موجود براي فعالیت و بهينهسازي اوقات فراغت انسانها، ضرورتي انكارناشدني است. با ساخت مجموعه ورزشي نارمك، فرصت‌هاي جديدي براي گذران اوقات فراغت در اختيار شهروندان محدوده قرار خواهد گرفت و تغييرات مثبتي را در ساختار فرصت‌هاي فراغت و تفريح افراد به وجود خواهد آورد. در اين زمينه با تقويت مكانيسم‌هايي نظير افزايش حجم فعاليت‌هاي متنوع مجموعه در كنار به كارگيري امكانات مطلوب، مربيان باتجربه و انجام مطالعات نيازسنجي به صورت مستمر و سالانه از گروه‌ها و اقشار اجتماعي مختلف به منظور شناخت مسائل و نيازهاي آنان در عرصه گذران اوقات فراغت و پوشش آن توسط مجموعه مي‌توان فعاليت‌هاي ورزشي مجموعه را با علايق شهروندان همسو نمود. انجام نشست‌هاي تخصصي دوره‌اي با حضور مسئولان مجموعه با استفاده ازروش‌هاي مشاركتي درباره شناخت مسائل و نيازهاي مراجعان در عرصه گذران اوقات فراغت نیز از راهكارهايي است كه مي‌تواند در بهره‌وري بيشتر مجموعه و غنيسازي اوقات فراغت ساكنان تأثيرگذار باشد. همچنين با اطلاع‌رساني مناسب و كافي از طريق تبليغات شهري از برنامه‌هاي مجموعه، آگاهي بيشتري در اختيار شهروندان جهت مديريت اوقات فراغت قرار خواهد گرفت.
راهکارهای افزايش ارتباطات اجتماعي: هرچند كاركرد اصلي اين پروژه، ورزشي است، به دليل داشتن سالن‌هاي چندمنظوره، با به كارگيري مديريتی توانمند مي‌توان از محيط اين مجموعه برای بالا بردن تعاملات اجتماعي ساكنان و مراجعان استفاده کرد. افزايش برنامه‌هاي اجراشده در سطح مجموعه مانند برگزاري تورها و برنامه‌هاي مسافرتي توسط اعضاي تيم‌ها و مراجعه‌كنندگان، تشويق به تشكيل تيم‌هاي ورزشي با حضور ورزشكاران برجسته و مربيان مطرح و حمايت از آنها براي شركت در مسابقات مختلف، برگزاري مسابقات محلي در سطوح مختلف سني براي ايجاد حلقه‌هاي همبستگي، ارائه برنامه‌هاي ويژه ورزشي و فرهنگي به مناسبت‌هاي مختلف ملي و مذهبي و توجه به حضور خانواده‌ها در برنامهريزي اين فعاليت‌ها مي‌تواند به افزايش تعاملات و روابط ساكنان محدوده و مراجعه‌كنندگان به مجموعه منجر شود.
راهکارهای كاهش هزينه خانوار: با توجه به اينكه اين مجموعه به يك مكان مهم ورزشي در سطح ناحيه و گاه در سطح منطقه تبديل خواهد شد، مديريت چنين مجموعه‌اي، تأثير زيادي در افزايش يا كاهش بهره‌وري مجموعه خواهد داشت. با اين اوصاف، سپردن مديريت مجموعه به پيمانكاران از اين جهت كه كارها را بايد به بخش خصوصي سپرد، اقدامي مثبت است. اما بايد توجه داشت كه پيمانكار یادشده، صلاحيت لازم را داشته باشد و ارائه خدمات در اين مجموعه را در حد قابل قبولي ارائه كند. در عين حال در روند مديريت نيز باید از نگاه صرفاً سودانگارانه به مجموعه پرهيز كرد تا اقشار آسيب‌پذير، نفعبرندگان اصلي پروژه باشند. نگاه سودمحورانه صرف، معمولاً نهادهاي داراي جايگاه رسمي، افراد و گروههاي غير بومي و اغلب برخوردار را بهره‌مندان اصلي پروژه خواهد شمرد. در حالي كه مضرات حاصل از پروژه دامنگير ساكنان محلي است و در نهايت احساس نارضايتي و محروميت نسبي را در ميان آنها تقويت خواهد كرد. در اين زمينه با كاهش تعرفه‌هاي در نظر گرفته شده براي ارائۀ خدمات در اين مجموعه بر اساس پتانسيل و ظرفيت اقتصادي/ مادي ساكنان محدوده مي‌توان به يكي از مشكلات عنوانشده آنان (هزينه‌هاي بالاي دسترسي به خدمات ورزشي) از سوي مديريت شهري پاسخ مثبت داد. ايجاد تسهيلات مناسب جهت كمك به اقشار بي‌بضاعت و كمتوان محدوده و نظارت مستمر بر اداره مجموعه در صورت سپردن مديريت آن به پيمانكار جهت پرهيز از مواضع مديريتي سودانگارانه در اداره مجموعه مي‌تواند مؤثر باشد.
در نهایت در این قسمت به پیشنهادهایی با هدف مراقبت‌هاي پس از احداث مجموعه ورزشی نارمک پرداخته شده است:
ü تشكيل هيئتي متشكل از نمايندۀ شوراياري محله، نماينده‌اي از سوي شهردار منطقه که اين هيئت، مسئول انجام بازديدهاي دوره‌اي (هر دو ماه يكبار) از پروژه و پيگيري اموري خواهد بود كه در كاربست ارجاع داده شده است. اين رصد با طراحي و تكميل فرم‌هاي مخصوصي كه در آن جدول كاربست‌ها و مراحل زماني آن ذكر شده است، انجام و صورتجلسه خواهد شد.
ü در صورت واگذاري مديريت مجموعه به بخش خصوصي بايد بهرهبردار را ملزم به ارائه گزارش عملكرد مجموعه نمود. این کار با هدف بررسي چگونگي عملكرد پيمانكار و پرهيز از نگاه سودانگارانه انجام خواهد شد. در اين صورت مديريت مجموعه موظف است گزارش عملكرد مجموعه را به صورت ماهيانه وارد کند و به منطقه تحويل دهد. اين گزارش‌ها بايد در فرم‌هاي تعيينشده طراحي شود و براي تكميل در اختيار بهرهبردار مجموعه قرار گيرد.
ü انجام مطالعات نيازسنجي به صورت مستمر و هر شش ماه يكبار از گروههاي هدف مراجعهكننده مجموعه ورزشي نارمك به منظور شناخت مسائل، نيازها، كمبود‌ها و سنجش ميزان رضايت مراجعان از عملكرد و نحوه ارائه خدمات و نگرش آنان به مديريت مجموعه، از مهمترين راههاي شناخت چگونگي عملكرد مجموعه در صورت واگذاري آن به پيمانكار و بالا بردن میزان کارآیی مجموعه خواهد بود.
پی‌نوشت
. تاریخ شروع به کار پروژه، 29 مهر 1393 بود. این پروژه در سال 1397 به بهرهبرداری رسیده است. لازم به ذکر است که ارزیابی تأثیر اجتماعی و فرهنگی این پروژه در حین اجرا (1393-1394) بوده است.
2. از جمله مراکز فرهنگی و اجتماعی شناسايیشده در محله مي‌توان به اماکن فرهنگی شامل کتابخانه، خانه فرهنگ، سراي محله، فرهنگسرا، خانه قرآن، شهر كتاب و سالن سينما، كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، اماکن مذهبی شامل مسجد و حسينيه، اماکن ورزشی شامل ده مجموعه و فضاي ورزشي خصوصي و دولتي، اماکن آموزشی شامل مدارس و آموزشگاه‌ها اشاره کرد.
3. سایر مجموعههای فعال در این محدوده تحت نظر بخش خصوصی مشغول به فعالیت هستند.
4. خيابان مدني كه قبلاً يك خيابان شرياني دست اول بوده، با تغييرات ترافيكي به اجرا در آمده و احداث اتوبان امام علي، مدتي است كه از حالت رونق گذشته خود خارج شده است.
5. اين مجتمع در حال ساخت در جنب پروژه مجتمع ورزشي نارمك، در زمینی به وسعت 6320 مترمربع در چهارده طبقه (مشتمل بر چهار طبقه پارکینگ، سه طبقه واحدهای تجاری، یک طبقه فودکورت و شش طبقه اداری) واقع شده است. این مجتمع با رویکرد ایجاد محیطی ایده‌آل برای کسبوکار، فضایی مناسب برای دفاتر اداری، محلی جهت خرید کالا و گذراندن اوقات فراغت در حال احداث است. واحدهای تجاری با زیربنای مفید 4550 مترمربع در چهار طبقه شامل 234 واحد تجاری، 24 واحد فودکورت و یک سوپرمارکت بزرگ است.
منابع
پایگاه خبری، وزارت ورزش و جوانان (1395) سرانه ورزشی در تهران، قابل دسترسی در: www.news.msy.gor.ir
پژوهشکده مطالعات توسعه جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران (1390) ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی احداث مجموعه فرهنگی و ورزشی فاطمهالزهرا (یاس)، کارفرما: معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری منطقه 5.
حمیدی، مهرزاد (1392) مدیریت شهری و ورزش همگانی، تهران، تیسا.
ذاکر مشفق، اعظم (1392) ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی احداث، تجهیز و راهاندازی مجموعه فرهنگی ورزشی سرسبز، کارفرما: معاونت اجتماعی و فرهنگی منطقه 2 تهران.
رابل، جي بارج و دیگران (1391) مفاهیم، فرایند و روشهای ارزیابی تأثیر اجتماعی، ترجمۀ محمدعلی ذکریایی و علی حاجلی، تهران، جامعه و فرهنگ.
ریتزر، جورج (1374). نظریههای جامعه شناختی معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر علمی
سايت شهرداري منطقه 8 شهرداري تهران (1394) زندگي در منطقه، دي ماه، قابل دسترسي در: www. Region.ir.
سرور، رحيم و مهدی اميني (1392) تحليل و ارزيابي تأثير اجتماعي - فرهنگي ترافيك و حملونقل شهري، تهران، تيسا.
سلطان حسینی، محمد و دیگران (1392) «اولویتبندی اثرات اجتماعی و اقتصادی اماکن ورزشی بر محیط شهری (مطالعه موردی: شهر یزد)»، مطالعات و پژوهشهای شهری منطقهای، دوره چهارم، شماره 16، صص 65-88.
فرجیراد، خدر و غلامرضا کاظمیان (1391) توسعه محلی و منطقهای از منظر رویکرد نهادی، تهران، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
قديمي، بهرام (1390) ورزش در شهر تهران، تهران، جامعه و فرهنگ.
کریمی، علیاشرف و محمد شوهانی (1393) «مکانیابی فضاهای سبز با رویکرد توسعه پایدار در پر کردن اوقات فراغت»، فرهنگ ایلام، دوره پانزدهم، شماره44، صص 95-111.
مرکزآمار ایران (1393). تعاریف و مفاهیم استاندارد آماری(برای استفاده در طرحها و گزارشهای آماری). تهران، دفتر ریاست، روابط عمومی و همکاریهای بین الملل.
معاونت برنامهريزي و توسعه شهري شهرداري منطقه 8 تهران (1393) گزارش اقدامات اجرايي سند چشم‌انداز پنجساله محلات شهرداري منطقه 8 ]عملكرد بر مبناي پژوهش[، دي ماه.
مؤسسه فرهنگی هنری میراث فردا (1393) ارزیابی تأثیر اجتماعی و فرهنگی احداث سوله ورزشی شهید بهشتی، کارفرما: معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری منطقه 8.
[1] * كارشناس ارشد جامعه‌شناسي. ma.mohaghegh15@gmail.com
[2] . pascual et al
[3] . Siegfrid & zimbalist
[4] . saneto
