نقد و بررسی ادلۀ ابتکاری حکیم سبزواری بر حرکت جوهری
محورهای موضوعی : پژوهش درباره فیلسوفان صدرایی و شارحان و منتقدان ملاصدرا
حسينعلي شيدان‌شيد
1
,
محمدهادي توكلي
2
1 - پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
2 - پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
کلید واژه: براهین حرکت جوهری وحدت ظلی نفس تجدد امثال حدوث عالَم حکیم سبزواری ,
چکیده مقاله :
از میان ادلۀ گوناگونی که حکیم سبزواری در شرح منظومه برای اثبات نظریۀ حرکت جوهری پیش کشیده است، پنج دلیل در نگاه نخست، از ابتکارات او بشمار می آیند: استدلال از طریق حرکت کیفی تصورات در نفوس منطبع فلکی، استدلال از طریق تجدد امثال، استدلال از طریق حدوث یکپارچۀ عالَم، استدلال از طریق غایتمند بودن طبیعت، و استدلال از طریق وحدت ظلی نفس. این مقاله به گزارش، تحلیل و نقد این ادله اختصاص دارد. بررسی نشان میدهد که چهار دلیل از این ادله را میتوان ابتکاری ایشان دانست. اهمیت فلسفی این دلایل چهارگانه بیشتر در نشان دادن جایگاه نظریۀ حرکت جوهری و تأثیر و تأثر آن نسبت به دیگر مسائل حکمت متعالیه و تفکرانگیزی در جوانب و ثمرات مختلف این نظریه، و نیز نشان دادن هماهنگی و همیاری بخشهای مختلف حکمت متعالیۀ صدرایی است. اما دلیلهای یادشده دلیلهای سبکباری که سرراست و با مقدماتی اندک این نظریه را به اثبات برسانند، نیستند.
Among the various arguments that Hakim Sabziwari has adduced in his Sharh-i manzumah for demonstrating the theory of the trans-substantial motion, five appear to be among his own innovations at first glance. They include reasoning through the qualitative motion of ideas in heavenly souls, reasoning through the renewal of Ideas, reasoning through the unified origination of the world, reasoning through the purposiveness of nature, and reasoning through the shadow-like unity of the soul. The present paper is aimed to report, analyze, and criticize such arguments. The conducted study indicates that four of these arguments can be considered to be among his innovations. The philosophical significance of these four-fold arguments mainly arise from the fact that they manifest the place of the theory of the trans-substantial motion, have mutual interactions with other problems in the field of the Transcendent-Philosophy, promote scrutiny regarding the different aspects and effects of this theory, and demonstrate the harmony and consistency among the various sections of Sadrian Transcendent Philosophy. However, the mentioned arguments are neither simple and explicit nor capable of proving this theory based on a few premises.
آقاجانی، محمد بن علیرضا، «شرح القبسات»، در: منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج2، تصحیح سیدجلال¬الدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378.
آملی، شیخ محمدتقی، درر الفوائد، قم، دار التفسیر، 1374.
اردستانی، ملامحمدصادق، «حکمت صادقیه»، در: منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج4، تصحیح سیدجلال¬الدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378.
استرآبادی، محمدتقی، شرح فصوص الحکم، بكوشش محمدتقى دانش¬پژوه، تهران، دانشگاه تهران، 1358.
اسفراینی، ملااسماعیل، انوار العرفان، تحقيق سعيد نظرى، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1383.
تبریزی، رجبعلی، الاصل الاصیل، اصول آصفیه، تصحیح عزیز جوانپور هروی و حسن اکبری بیرق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386.
جوادی آملی، عبدالله، «تجدد امثال»، حکمت اسراء، شمارۀ 20، تابستان 1393.
حسن¬زاده آملی، حسن، گشتی در حرکت، تهران، رجاء، بیتا.
خواجویی، ملااسماعیل، «رساله وحدت وجود»، در: ميراث حوزه اصفهان، تحقيق سيد مهدى رجائى، اصفهان، مؤسسه الزهراء، 1383، ج1، ص166ـ137.
خوانساری، آقاحسین، الحاشیه علی شروح الإشارات، تصحیح احمد عابدی، قم، بوستان کتاب، 1388.
سبزواری، ملاهادی، «التعلیقات علی الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوكیة»، در: ملاصدرا، الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوكیة، تصحیح و تعلیق سيد جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، مركز نشر دانشگاهی، 1360.
سبزواری، ملاهادی، «تعليقه بر اسفار»، در: ملاصدرا، الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة العقلیة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981م.
سبزواری، ملاهادی، اسرار الحکم، مقدمه و حواشی ابوالحسن شعرانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1362.
سبزواری، ملاهادی، الحاشیة علی الحاشیة الجمالیة، در: خوانساری، آقاجمال، الحاشیة على حاشية الخفري على شرح التجريد، تحقیق رضا استادی، قم، مؤتمر المحقق الخوانساری، 1378. سبزواری، ملاهادی، رسائل حکیم سبزواری، تصحیح و تعلیق سیدجلال¬الدین آشتیانی، تهران، اسوه، 1376.
سبزواری، ملاهادی، شرح الأسماء الحسنی، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران، دانشگاه تهران، 1372.
سبزواری، ملاهادی، شرح دعاء الصباح، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران، دانشگاه تهران، 1372. سبزواری، ملاهادی، شرح مثنوی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1374. سبزواری، ملاهادی، شرح¬المنظومة، تصحيح و تعليق حسن حسن¬زاده آملى تهران، نشر ناب، 1379. شیدان¬شید، حسینعلی؛ توکلی، محمدهادی، «بازنگری نوآوری حکیم سبزواری دربارۀ حدوث عالم، حدوث اسمی»، حکمت اسراء، شمارۀ21، پاییز 1394.
شیرازی، سيدرضي، درسهاي شرح منظومه حكيم سبزواري، تنظيم فاطمه فنا، تهران، حكمت، 1383.
طالقانی، ملانعیما، منهج الرشاد في معرفة المعاد، تحقيق رضا استادى، مشهد، آستان قدس رضوی، 1411ق.
عبودیت، عبدالرسول، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، تهران، سمت، 1391.
فیض کاشانی، ملامحسن، اصول المعارف، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
قاضی¬سعید قمی، محمدسعيد بن محمدمفيد، الأربعینیات لکشف أنوار القدسیات، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران، میراث مکتوب، 1381.
گیلانی، شمس‌الدین، «حدوث العالم»، در: منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج1، تصحیح سیدجلال-الدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378.
لاهیجی، ملاعبدالرزاق فیاض، شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، اصفهان، انتشارات مهدوى، بیتا.
لاهیجی، ملاعبدالرزاق فیاض، گوهر مراد، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372.
مدرس آشتیانی، میرزامهدی، تعلیقه بر شرح منظومه حکمت سبزواری، به اهتمام عبدالجواد فلاطوری و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، 1372.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1371.
ملاصدرا، الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1: تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران، بنياد حكمت اسلامى صدرا، 1383.
ملاصدرا، الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج3، تصحیح مقصود محمدی، تهران، بنياد حكمت اسلامى صدرا، 1383.
ملاصدرا، الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج5: تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران، بنياد حكمت اسلامى صدرا، 1381.
ملاصدرا، الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6: تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران، بنياد حكمت اسلامى صدرا، 1381.
ملاصدرا، الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج7: تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران، بنياد حكمت اسلامى صدرا، 1380.
ملاصدرا، الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8: تصحیح و تحقیق علی‌اکبر رشاد، تهران، بنياد حكمت اسلامى صدرا، 1383.
ملاصدرا، المشاعر: تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، در مجموعه رسائل فلسفی، ج4، تهران، بنياد حكمت اسلامى صدرا، 1391.
ملاصدرا، رسالة فى الحدوث، تصحیح سیدحسین موسویان، تهران، بنياد حكمت اسلامى صدرا، 1378.
ملاصدرا، مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران، بنياد حكمت اسلامى صدرا، 1386.
نراقی، ملامحمدمهدی، اللمعة الالهیة فی الحکمة المتعالیة، ترجمۀ علیرضا باقر، کرج، عهد، 1381.
نوری، علی بن جمشید، «حاشیة علی شرح أصول الكافي لصدرالمتألهین»، در: ملاصدرا، شرح أصول الكافي، تصحيح محمد خواجوى، تحقيق على عابدى شاهرودى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، 1366.
نوری، علی بن جمشید، حجةالاسلام، برهان المله (کتابی در نقد گفتار هنری مارتین مسیحی در تعرض بر اسلام)، تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران، میراث مکتوب، 1390.
