کارکرد عقل در حوزه دين و اخلاق از منظر قاضي عبدالجبار معتزلي
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی واژگان (اتیمولوژی) فلسفی
فرزانه مصطفي‌پور
1
,
حسين هوشنگي
2
,
سيدعباس ذهبي
3
1 - دانشگاه آزاد اسلامی
2 - دانشگاه امام صادق (ع)
3 - دانشگاه آزاد اسلامی
کلید واژه: کارکرد عقل نظري و عملي حسن و قبح توحيد و عدل معجزه و عليت حدوث و قدم کلام مجاز و تأويل ,
چکیده مقاله :
نوشتار حاضر به بررسي کارکرد عقل نظري و عملي در حوزه دين و اخلاق از منظر قاضي عبدالجبار معتزلي ميپردازد. بر اساس آنچه از انديشه‌هاي عبدالجبار در زمينه تبيين گزاره‌هاي اخلاقي برمي‌آيد، ميتوان به سه رويکرد معرفت‌شناختي، انگيزشي و وجودشناختي قائل شد. در حوزه معرفت‌شناختي، سه مقوله، شناخت ارزشهاي پايه، حسن و قبح افعال، کشف احکام اخلاقي مبتني بر گزاره‌هاي پايه، در حوزه انگيزشي، دو گونه کاربرد عقل بعنوان منشأ الزامات اخلاقي و اساس مسئوليت انسان و در حوزه وجودشناختي، انتخاب ارادي و عقلاني بشر مورد بررسي قرار گرفته است. عقل در هرکدام از آنها، نقش و کارکرد اساسي و بنياديني داشته و برپايه استدلال عقلاني، احکام اخلاقي تبيين شده است. در زمينه کارکرد عقل در حوزه فهم دين نيز ابتدا صفات توحيد و عدل خداوند، بر مبناي استدلال عقلاني بررسي شده و سپس با تکيه بر اصول اعتقادي و محوريت عقل به تفسير آيات پرداخته و موارد معارض با عقل را با ذکر نمونه‌هايي از آن تأويل نموده است.
This paper examines the functions of theoretical and practical intellects in the fields of religion and ethics in the view of Qadi Abduljabbar Mu‘tazili. Based on what appears from his views regarding the explanation of ethical propositions, we can refer to three epistemological, motivational, and ontological approaches. The writers have investigated three categories in the field of epistemology: knowledge of fundamental values, goodness and ugliness of acts, and unveiling of ethical principles based on basic propositions; two functions of the intellect in the field of motivation: the origin of human ethical implications and the basis of Man’s responsibility, and the human voluntary and rational choice in the field of ontology. He maintains that the intellect plays an essential and fundamental role in each of them, and that moral principles have been explained based on rational reasoning. Regarding the functions of the intellect in the domain of understanding religion, the writers initially deal with God’s Oneness and Justice in the light of rational reason and, then, relying on religious principles and through granting a central role to the intellect, they interpret some Qur’anic verses. Finally, they try to interpret some cases which are in contrast to the intellect with reference to certain examples.
قرآن کريم.#
نهج البلاغه. #
ابوزيد، نصر حامد، رويکرد عقلاني در تفسير قرآن از نظر معتزله، ترجمه احسان موسوي خلخالي، تهران، انتشارات نيلوفر،1378. #
اشعري، ابوالحسن، مقالات الاسلاميين، قاهره، ج1، 1369.ق. #
باقلاني، محمد بن طيب، الانصاف فيما يجب اعتقاده و لا يجوز جهل به، بکوشش محمد زاهد بن‌الحسن الکوثري، 1407ق. #
بدوي، عبدالرحمن، تاريخ انديشه‌هاي کلامي در اسلام، ترجمه حسين صابري، انتشارات آستان قدس رضوي، ج1، 1385. #
الخوارزمي، رکن‌الدين، الفائق في اصول‌الدين، تحقيق ويلفرد مادلونگ، تهران، مؤسسه پژوهشي حکمت و فلسفه ايران، 1415ق. #
زمخشري، جارالله، کشاف عن حقايق التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل، ترجمه مسعود انصاري، تهران، نشر ققنوس، ج1، 1389. #
صـبحي، احمد محمود، في علم الکلام (دراسة لآراء الفرق الاسلاميه في اصول‌الدين)، بـيروت، دارالنـهضة العـربيه، ج1، 1405ق. #
قاضي بن الحسن اسد آبادي، عبدالجبار، المغني في ابواب التوحيد و العدل، تحقيق طه حسين، بي‌جا، مطبعه دارالکتب، ج1، 3، 6، 7، 9، 12، 13، 15، 17، 1962م. #
قاضي بن الحسن اسد آبادي، عبدالجبار، المجموع في المحيط بالتکليف، تحقيق عمر السيد عزمي، مصر، المؤسسه المصريه العامه، 1423ق. #
قاضي بن الحسن اسد آبادي، عبدالجبار، تنزيه القرآن عن المطاعن، بيروت، مکتب تجاري، 1426ق/ 2005م. #
قاضي بن الحسن اسد آبادي، عبدالجبار، شرح الاصول الخمسه، عبدالکريم عثمان، قاهره، مکتبه وهبه، 1416ق. #
قاضي بن الحسن اسد آبادي، عبدالجبار، متشابه القرآن، تحقيق عدنان محمد زرزور، مکتبه دارالتراث، ج1، 1426ق. #
فخري، ماجد، متون قديمي تا قرن 14، بيروت، دار المشرق ،1990م. #
محمد سيد، محمد صالح، الخير و الشّر عند القاضي عبدالجبّار ، دارالقباء الطباعه و النشر، 1998.م. #
