نقد و قرائت تاریخی اشعار حافظ
محورهای موضوعی : تحلیل متون نظم
اصغر شهبازی
1
(دانشگاه فرهنگیان)
کلید واژه: نقد تاریخی, حافظ, دیوان اشعار, اشعار تاریخ‌دار,
چکیده مقاله :
نقد یا قرائت تاریخی آثار ادبی به معنای تحلیل آثار ادبی با توجه به حوادث یا امور تاریخی است. در این نوع نقد، محقق به بحث دربارة زندگی شاعران یا نویسندگان و معاصران آنها و روابط ایشان با هم می‌پردازد و بر آن است تا با نگاه بیرونی، برخی از ابهامات درونی آثار ادبی را پاسخ دهد. این نوع نقد که در ایران پیشینه‌ای طولانی دارد، غالباً وسیلة تحقیق در تاریخ ادبیات است. از آنجا که این نوع نقد دربارة شعر حافظ با توجه به ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد شعر او، همواره با دو دیدگاه تأییدی و انکاری روبه‌رو بوده، نگارنده بر آن شده تا در قالب این مقاله و با روش تحلیل محتوا (رویکرد توصیفی- تحلیلی) اشعار حافظ را از منظر نقد تاریخی بررسی کند. در این بررسی مشخص شده است که شعر حافظ با توجه به تعیّن زمانی و مکانی بالایی که دارد، نقد تاریخی را برمی‌تابد، چنانکه از مجموع 625 قطعه شعر حافظ، 88 قطعه شعر او، جزو اشعار تاریخ‌دار مسلم هستند؛ یعنی حدود 14 درصد؛ و اگر بخواهیم اشارت مدحی و تاریخی را نیز به این تعداد اضافه کنیم، حافظ حدود 164 قطعه شعر تاریخ‌دار دارد؛ یعنی حدود 26 درصد از اشعار او؛ که این موضوع نشان می‌دهد شعر حافظ، پیوند نسبتاً زیادی با تاریخ عصر و زندگی او دارد و استخراج این اشعار می‌تواند در بررسی تطور فکری حافظ و بازسازی جزئیات زندگی او مؤثر واقع شود.
Historical criticism and reading of literatures for their analysis, considering the historical events, have a long history, especially in Iran. This kind of criticism about Hafez poems, according to especial and unique features of his poems, has always been faced with two approval and denial viewpoints and opposed by the supporters of the formalist criticism. Comparing the formalist and historical criticism, the author tried to reveal that, considering the components such as the poet's era, poet's look at poetry and poet's job, this kind of criticism is not worthless because a detailed examination of the Hafez poems, based on the historical documents and the poet’s book of poems, reveals that from 625 poems of Hafez, 89 poems are of his certain dated poems; namely, 14%. If we want to add his eulogistic and historical impressions, Hafez has about 169 dated poems; namely, 27% showing that Hafez poetry enjoys a temporal and spatial determination. Therefore, extracting these poems can be one of the reasons for the usefulness of a historical criticism or look at Hafez poems.
فهرست منابع
الف) کتاب¬ها
آشوری، داریوش. (1379). عرفان و رندی در شعر حافظ. تهران: مرکز.
ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله. (1394). تحفه‌النظار و غرائب الامصار. به کوشش محمدعلی موحد. تهران: نی.
احمدی، بابک. (1375). ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز.
استعلامی، محمد. (1386). درس حافظ (نقد شرح غزل‌های حافظ). چاپ دوم. تهران: سخن.
اهور، پرویز. (1368). حافظ آیینه¬دار تاریخ. تهران: شباویز.
بامداد، محمدعلی. (1360). حافظ‌شناسی یا الهامات خواجه، به کوشش محمود بامداد. چاپ دوم. تهران: اتحاد.
پورنامداریان، تقی. (1384). گمشدة لب دریا (تأملی در معنی و صورت شعر حافظ). چاپ دوم. تهران: سخن.
حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله. (1372). زبده‌التواریخ. تصحیح کمال حاج‌سیدجوادی. تهران: نی.
حافظ، خواجه شمس¬الدین محمد. (1374). دیوان. به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی. چاپ پنجم. تهران: اساطیر.
حافظ، خواجه شمس¬الدین محمد. (1375). دیوان. جلد دوم. تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، چاپ دوم. تهران: خوارزمی.
حافظ، خواجه شمس¬الدین محمد. (1362). دیوان. جلد اول. تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، چاپ دوم. تهران: خوارزمی.
حمیدیان، سعید. (1395). شرح مشوق (شرح و تحلیل اشعار حافظ). چاپ پنجم. تهران، قطره.
حصوری، علی. (1395). حافظ از نگاهی دیگر. چاپ چهارم. تهران: چشمه.
خرمشاهی، بهاء‌الدین. (1373الف). حافظ. تهران: طرح نو.
خرمشاهی، بهاء‌الدین. (1373ب). حافظ‌نامه، چاپ ششم، تهران: علمی فرهنگی.
خواندمیر. غیاث‌الدین بن همام‌الدین. (1333). حبیب‌السیر، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام
دست‌غیب، عبدالعلی. (بی¬تا). حافظ‌شناخت. تهران: علم.
دشتی، علی. (1357). نقشی از حافظ. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.
ستوده، حسینقلی. (1346). تاریخ آل مظفر. تهران: دانشگاه تهران.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1376). موسیقی شعر. چاپ پنجم. تهران: آگه.
شمیسا، سیروس. (1383). نقد ادبی. چاپ چهارم. تهران: فردوس.
شمیسا، سیروس. (1388). یادداشت¬های حافظ. تهران: علم.
زرین¬کوب، عبدالحسین. (1374). از کوچة رندان. چاپ نهم. تهران: سخن.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1368). نقشی بر آب. تهران: معین.
غنی، قاسم. (1374). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تاریخ عصر حافظ. چاپ ششم. تهران: زوار.
فرشته، محمدقاسم بن غلامعلی فرشته. (بی‌تا). تاریخ فرشته (گلشن ابراهیمی). لکهنو: مطبعة منشی نولکشور.
فرصت شیرازی، محمدنصیر بن جعفر. (1354). آثار عجم. بمبئی: چاپ سنگی.
فصیحی خوافی، احمد بن جلال‌الدین محمد. (1339- 1340). مجمل فصیحی، به کوشش سید محمود جواهری. مشهد
معین‌الدین یزدی، معین‌الدین بن جلال‌الدین محمد معلم یزدی. (1326). مواهب الهیه. به کوشش سعید نفیسی. تهران: اقبال.
معین، محمد. (1375). حافظ شیرین‌سخن. به کوشش مهدخت معین. چاپ سوم. تهران: صدای معاصر.
میرخواند بلخی. (1373). روضه‌الصفا. تهذیب و تلخیص عباس زریاب خویی. تهران: علمی.
کتبی، محمود. (1364) تاریخ آل مظفّر، به اهتمام و تحشیة عبدالحسین نوائی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
همایون‌فرخ، رکن‌الدین. (1351- 1354)، حافظ خراباتی. تهران: بی‌نا.
ب) مقالات
ایشانی، طاهره. (1392). «سیر غزل مدحی در ادب فارسی از سنایی تا حافظ». مجلة کهن‌نامة پارسی. سال چهارم. شمارة 3. صص 1-27.
زرقانی، سید مهدی. (1384). «یک الگو برای بررسی زبان شعر». مجله مطالعات و تحقیقات ادبی. سال دوم. شماره‌های 5 و 6. صص 55-84.
شریعت، محمدجواد. (1383). «نقدی بر حافظ و الهیات رندی». مجلة حافظ. شمارة 6. صص36-41.
مالمیر، تیمور و فاطمه محمدخانی. (1391). «نقد و بررسی مدیحه‌سرایی حافظ». مجلة متن‌پژوهی ادبی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه علامه طباطبایی تهران. شمارة 51. صص 9-32 .
مالمیر، تیمور و هادی دهقانی یزدلی. (1390). «نقد و بررسی قرائت¬های تاریخی و زندگی‌نامه¬ای غزلیات حافظ» مجلة پژوهش¬های زبان و ادبیات فارسی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. سال سوم. شمارة 10. صص 63-86.
مجتبایی، فتح‌الله. (1393). «حافظ»، مندرج در دانشنامة جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی. جلد دوازده.
ممتحن، مهدی و سمانه شریفی‌راد. (1390). «مدح در اشعار متنبی و حافظ». مجلة مطالعات ادبیات تطبیقی. شمارة 20. صص 137-150.
معتمدی، مسعود. (1393). «یادداشتی بر یادداشت‌های حافظ». مجلة ضمیمة آینة میراث. شمارة 36. صص 193-208.
