کد مقاله : 44930 بازدید : 6104 صفحه: 69 - 80

نوع مقاله: پژوهشی

تحلیل ساختار کالبدی - فضایی خانه‌های طبقات اجتماعی شرکت شهر نفتی آبادان در دوران رونق صنعت نفت، با روش نحو فضا

محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی

گلزار یونسی ¹ , مریم ارمغان ² , محمدجواد ثقفی ³

1 - دانشجوی دکتری معماری،دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد سلامی، قزوین، ایران
2 - استادیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی،واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
3 - استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنرهای زیبای تهران، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1400/03/09 تاریخ پذیرش : 1400/03/09 تاریخ انتشار : 1400/03/09

کلید واژه: ساختار فضایی- کالبدی, نظام طبقاتی, شرکت شهر, نحو فضا,

چکیده مقاله :

مصرف کلان نفت برای تامین انرژی پیامدهای مهمی در توسعه شهری و جهانی شدن در قرن بیستم داشته است. یکی از آنها، ایجاد شرکت شهرها و به تبع آن صورتهای جدید کالبدی و فضایی از مسکن در آنها بوده است. قسمت اعظمی از این جریان توسط غربی‌ها و خصوصا توسط دولت بریتانیا در بهره برداری از نفت و به تبع آن ایجاد شرکت شهرهای نفتی پایه گذاری شده است. طبقات اجتماعی تفکیک شده بر مبنای جایگاه اجتماعی و کالبد معماری وابسته به آن از خصوصیات بارز شرکت شهر‌های نفتی است. این پژوهش با هدف بررسی و شناسایی ساختار کالبدی- فضایی مساکن اختصاص داده شده، به هر طبقه اجتماعی، بمنظور تحلیل خصوصیات معماری مختص به آنها و بررسی و مقایسه تغییرات این خصوصیات در ساختارهای اجتماعی موجود، در شرکت شهر نفتی آبادان در دوران رونق صنعت نفت، به روش نحو فضا، انجام شده است. از روش تحقیق کیفی، توصیفی -تحلیلی، و در نهایت استدلال منطقی بر پایه داده‌های آماری و کمی، نرم افزار Depth map، در آیتمهایی چون عمق، هم پیوندی، اتصال، پراکنش و دسترسی، در پلانهای منتخب هر طبقه، استفاده شده است. نتایج و یافته‌ها به شکل مقایسه‌ای نشان دهنده انطباق ساختار اجتماعی با کالبد معماری یا توجیه کننده آن بوده است. (مطابقت کالبد معماری با شکل زندگی درطبقات اجتماعی) چنانکه درونگرایی،اهمیت یافتن فضاهای ارتباطی چون حیاط، جمع گرایی و ارتباطات پیوسته در فضاها درین ساختارها از طبقات کارگری تا رییسان کمتر و ساختار به سمت برون گرایی و تغییر اساسی با شکل سنتی خود پیش رفته و تفکیک و دسته‌بندی فضاها وایجاد سلسله مراتب فضایی و همچنین فردگرایی و ایجاد حریم خصوصی، درطبقات کارگری تا رییسان، بر طبق داده‌های نرم افزاری و تحلیل‌های انجام شده، مرحله به مرحله افزایش یافته است و بشکل امروزی خانه‌های موجود نزدیک‌تر شده است.

چکیده انگلیسی:

The large consumption of oil for energy has had important implications for urban development and globalization in the twentieth century. One of them was the creation of a company town and, consequently, new physical and spatial forms of housing in them. Much of this has been done by British government, in the exploitation of oil and, consequently, the creation of the Oil Company town. Separated social classes based on social status and the special architecture associated with it are prominent features of the Oil Company town. The aim of this study was to investigate and identify the physical-spatial structure of the allocated spaces to each social class and compare changes in these existing social structures in “Abadan”, Is done by space syntax method.we used the qualitative, descriptive-analytical research method, and finally the logical reasoning based on statistical and quantitative data. Depth map software, in items such as depth, integeration, connectivity,control and distribution, have been used in the selected plans of each class. The results and findings comparatively show the adaptation of the social structure to the architecture structure. In these structures, from the working class to the lesser masters, the structure has moved towards extroversion and fundamental change with its traditional form, and the separation and classification of spaces and the creation of spatial hierarchy, as well as individualism and privacy, in the working class to the bosses, according to the data. Software and analytics have increased step by step, and as of today, existing homes are getting closer.

منابع و مأخذ:

1. اطهری، کمال (1370) «مسجد سلیمان، شهری مدنیت یافته»، فصلنامه سیاست و اقتصاد، شماره 47.
احسانی، کاوه(1378)، «مدنیت و مهندسی اجتماعی در شرکت شهرهای خوزستان»، فصلنامه گفتگو، شماره 25.
ارژمند، محمود،و خانی، سمیه ،(1391)، «نقش خلوت در معماری خانه ایرانی »، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره هفتم، بهار، شماره 21.
خاتم، اعظم (1391)، «عسلویه در آیینه آبادان، از شرکت شهر تا اردوگاههای کارکنان نفت در ایران »، فصلنامه گفتگو، دوره هفتم، مهر، شماره 60.
چاوشیان، حسن و اباذریان، یوسف (1381)، «از طبقه اجتماعی تا سبک زندگی»، فصلنامه مطالعات جامعه شناختی، پاییز و زمستان، شماره 20.
پور، کاوه و مسافرزاده، غزل و نظیفی، حسن(1393)«تحول هویت اجتماعی پیامد معماری و شهرسازی نوگرا در شهرهای نفتی خوزستان»، مجله باغ نظر، دوره 11، تابستان، شماره 29.
لبیب زاده،راضیه و نقره کار، عبدالحمید، حمزه نژاد، مهدی و خان محمدی، محمد علی،(1394)، «بازسازی سازمان فضایی خانه بر اساس متون اسلامی و...»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره چهاردهم، تابستان، شماره 22.
مداحی، مهدی و معملریان، غلامرضا،(1395) «تجزیه و تحلیل پیکره‌بندی خانه‌های بومی با روش نحو فضا» مجله مسکن، محیط روستا، زمستان، شماره 156.
معماریان، غلامرضا،(1381) ،«نحو فضای معماری»، مجله صفه، دوره دوازدهم، پاییز و زمستان،شماره 3و4.
مهدوی نژاد، محمد جواد و منصوری مجومرد، پریناز (1394)، «ورود جریانهای نوگرا به معماری ایران »، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره چهاردهم، پاییز، شماره 21.
Bourdieu,P. (1984): Distinction: Asocial critique of the judgments of taste. R.K.P publication.London.
D King,A.(1990):Urbanism,Coloniarism and the world economy.Economic Geography publication.London.
Ehsani, Kaveh (2003)” SOCIAL ENGINEERING AND CONTRADICTIONS OF MODERNIZATION IN KHUZESTAN COMPANY TOWN: LOOK AT ABADAN”,I nternational Reviews in Social History.(48), 361-399.
Haq, S.(1999): Can Space Syntax predict environmental cognotion? , proceeding : 2th International Space Syntax symposium. London.
Hillier,B.(1999): “THE HIDEN GEOMETRY OF DEFORMED GRIDS:OR, WHY SPACE SYNTAX WORK, WHEN IT LOOKS AS THOUGHT IT SHOULDN’T” , Environment and planning Journal, (33), 101-125.
Krinson , mark . translation by Danesh, Farzin(2006): “Abadan Urban Planning and Architecture under the management of British Iran Oil Company”Golestan e Honar. (6), 95-107.
Marx, K. (1985):” Capital “in David Maclellan (ed).Karl Marx :selected writing. NewYork ,Oxford university press.
Ozaki, R.(2002): “HOUSING AS A REFLECTION OF CULTURE”,Housig studies Journal. (17), 209-227.
Parker, S. (1971): The furture of work and leisure.Mac Gibbon &Kee publication. London.
Emo, B.(2015): Exploring Isovist:The egocentric perspective,proceeding of the 10th I nternationl Space Syntax symposium. London.
Penn, A. (2003): Space Syntax and spatial congition or why axial line?. ENVIRONMENTAL BEHAVIOR ,35, pp 40-65.
Peponis, j. and C. Zimring &Choi ,Y.K, (1990):” FINDING THE BUILDING IN WAY FINDING”. International journal of Environmental Behavior, 22, pp75-95.
Rapoport, A.(1969): House form and culture.pablication United state of America,University of Wisconsin, Milvakee.
Young,K.and J.Chung and Kong, E.and H,Shin &Heo, J.(2015): A study on the design methodologies for activing. Springer publication.Washington.

متن کامل:

تحلیل ساختار کالبدی - فضایی خانه‌های طبقات اجتماعی شرکت شهر نفتی آبادان در دوران رونق صنعت نفت، با روش نحو فضا¹

گلزار یونسی: دانشجوی دکتری معماری،دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد سلامی، قزوین، ایران

مریم ارمغان²: استادیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی،واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

محمد جواد ثقفی: استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنرهای زیبای تهران، تهران، ایران

چکیده

مصرف کلان نفت برای تامین انرژی پیامدهای مهمی در توسعه شهری و جهانی شدن در قرن بیستم داشته است. یکی از آنها، ایجاد شرکت شهرها و به تبع آن صورتهای جدید کالبدی و فضایی از مسکن در آنها بوده است. قسمت اعظمی از این جریان توسط غربی‌ها و خصوصا توسط دولت بریتانیا در بهره برداری از نفت و به تبع آن ایجاد شرکت شهرهای نفتی پایه گذاری شده است. طبقات اجتماعی تفکیک شده بر مبنای جایگاه اجتماعی و کالبد معماری وابسته به آن از خصوصیات بارز شرکت شهر‌های نفتی است. این پژوهش با هدف بررسی و شناسایی ساختار کالبدی- فضایی مساکن اختصاص داده شده، به هر طبقه اجتماعی، بمنظور تحلیل خصوصیات معماری مختص به آنها و بررسی و مقایسه تغییرات این خصوصیات در ساختارهای اجتماعی موجود، در شرکت شهر نفتی آبادان در دوران رونق صنعت نفت، به روش نحو فضا، انجام شده است. از روش تحقیق کیفی، توصیفی -تحلیلی، و در نهایت استدلال منطقی بر پایه داده‌های آماری و کمی، نرم افزارDepth map، در آیتمهایی چون عمق، هم پیوندی، اتصال، پراکنش و دسترسی، در پلانهای منتخب هر طبقه، استفاده شده است. نتایج و یافته‌ها به شکل مقایسه‌ای نشان دهنده انطباق ساختار اجتماعی با کالبد معماری یا توجیه کننده آن بوده است. (مطابقت کالبد معماری با شکل زندگی درطبقات اجتماعی) چنانکه درونگرایی،اهمیت یافتن فضاهای ارتباطی چون حیاط، جمع گرایی و ارتباطات پیوسته در فضاها درین ساختارها از طبقات کارگری تا رییسان کمتر و ساختار به سمت برون گرایی و تغییر اساسی با شکل سنتی خود پیش رفته و تفکیک و دسته‌بندی فضاها وایجاد سلسله مراتب فضایی و همچنین فردگرایی و ایجاد حریم خصوصی، درطبقات کارگری تا رییسان، بر طبق داده‌های نرم افزاری و تحلیل‌های انجام شده، مرحله به مرحله افزایش یافته است و بشکل امروزی خانه‌های موجود نزدیک‌تر شده است.

واژههای کلیدی: ساختار فضایی- کالبدی، نظام طبقاتی، شرکت شهر، نحو فضا

مقدّمه

به واسطه کشف نفت و حضور انگلیسی‌ها از سال 1287 شمسی در مناطق نفت خیز کشورمان، این مناطق با آخرین دستاوردهای علمی، فنی و ساختمانی غرب مواجه شد و در مسیر نوگرایی قرار گرفت .(رستم پور، 11:1393)نوگرایی به معنای گرایش فکری و رفتاری جدید در جهت گسترش خردگرایی در جامعه بوده و لازمه آن کنار گذاشتن برخی از سنت‌های گذشته و نیز ایجاد بستری از نوگرایی بود. (مهدوی نژاد و منصوری، 20:1394)در بخش مسکن و در مقیاس کلان‌تر، شهرسازی، تحولات عدیده‌ای بواسطه تعییرات اجتماعی و اقتصادی جامعه حاکم و تداخل فرهنگ و ایده‌های غربی، صورت گرفت که اساسی ترین آن به ایجاد "شرکت شهرها" منجر شد، ایجاد ساختار طبقاتی بر اساس جایگاه اقتصادی و اجتماعی تعریف شده در این شرکت شهرها، به معماری و شکل زندگی ساکنین آن طبقه، شکلی ویژه بخشید. از آنجا که خانه به عنوان اولین سرپناه منعکس کننده بیشترین تاثیرات فرهنگی و اوضاع اجتماعی و اقتصادی روز جامعه است با بررسی ساختار خانه‌ها در طبقات اجتماعی این شرکت شهرها می توان به خصوصیات زندگی در هر طبقه اجتماعی پی برد. پیکره‌بندی فضایی خانه و طراحی درون آن (سازمان فضایی) و شکل خانه می تواند فرهنگ ساکنان را حمایت یا مختل نماید.(ozaki,2002:107-Rapaport,1969:49-51) بعبارتی برای القای یک فرهنگ خاص و ایجاد اجتماعی با خصوصیات ویژه بایست کالبد و معماری منطبق با آن فرهنگ ایجاد کرد. می دانیم که فضاها نقشهای اجتماعی خاصی را بر استفاده گنندگان خود تحمیل می کنند و برخی الگوها و معیارهای رفتاری را تقویت و برخی دیگر را تضعیف می کنند و در نهایت جهت و ابعاد جدیدی به رفتارهای ساکنان خود می بخشند.(ارژمند و خانی،28:1391) محتوای سازمان فضایی شامل هنجارهای انسانی است، که در واقع نحوه ارتباط عرصه‌ها و کالبدهای فضا را شکل می دهد. (لبیب زاده و نقره کار و و...،6:1394) همانطور که راپاپورت بیان داشته است:" فضا دارای معنا است". ازین رو باید الگوی سازماندهی فضا و پیکره‌بندی آن را به منظور فهم ارتباط بین طراحی فضاهای ساخته شده و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی جامعه مورد بررسی قرار داد. روش نحو فضا که در پژوهش حاضر از آن بهره برده شده است مشتمل بر نظریه‌ها و روش هایی برای تجزیه و تحلیل پیکره‌بندی فضاهاست که از اواخر دهه 1970 توسط بیل هیلیر- جولیان هانسون و همکارانشان در مدرسه معماری و طراحی بارتلت (در دانشگاه کالج لندن) مطرح شد.(Montello,2007; Hillier,1999; Hillier1984;Haq and Zimring2003;Hillier& Hanson 1984; Wineman et al,2006;Dawson,2002)

در این روش با استفاده از آیتم‌های موجود در نرم افزار مورد استفاده در نحو فضا، ساختارهای کالبدی موجود در طبقات اجتماعی رایج در شهر آبادان، بعنوان نمونه‌ای کامل و پیشرفته از شرکت شهرهای نفتی مورد بررسی قرار گرفت تا با تحلیل پیکره و ساختار و مقایسه آنها با یکدیگر بتوان شباهت‌ها و تفاوت‌ها و خصوصیات معماری و بواسطه آن شکل زندگی در هر ساختار اجتماعی را به تصویر کشید و از آنجا که این نوع معماری و پیکره‌بندی در مدرنیته شدن ساختار خانه‌ها در ایران اثر گذار بوده و در دوران بعد از رونق این شرکت شهرها ادامه یافته است، روشن نمودن این ساختارها و تاثیر آن در شکل زندگی مدرن متاثر از آنها مهم خواهد بود. بر این اساس پرسشهای اصلی در این تحقیق با این عنوان مطرح است که، الگوی پیکره‌بندی فضایی در نمونه‌های موردی بررسی شده از سه طبقه اجتماعی رایج در شهر(طبقه کارگری، کارمندی و رؤسا)، چه تفاوتها و شباهتهایی با هم دارند و اینکه این ساختارها می تواند ویژگیهای اجتماعی حاکم بر آن طبقه را توجیه کند؟

پیشیشنه و مبانی نظری تحقیق :

طبقه اجتماعی : مارکس طبقه را قاطع ترین مبنای شکل گیری هویت اجتماعی افراد در جامعه سرمایه داری می داند. او می گوید نظام تولید، ابزارهای لازم برای تولید نیازهای زندگی را در اختیار دارد و طبقات بر مبنای نسبتشان با ابزار تولید تعریف می شوند. طبقه اجتماعی به گروهی از اشخاص اطلاق می شوند که در سازمان تولید، عملکرد خاصی را بر عهده دارند. (چاوشیان و اباذریان،20:1381)میدانیم که اساس شکل گیری شرکت شهرها بر پایه تولید محصولی خاص یا بهره برداری از آن بوده است، لذا هر شرکت شهر را می توان جامعه‌ای سرمایه داری کوچک نامید که وجود سلسله مراتب طبقاتی اجتماعی از خصوصیات آن است. مارکس در ادامه می گوید طبقه عامل تعیین کننده رفتار، احساسات، اندیشه، نگرش‌های افراد و روابط اجتماعی آنهاست. ساختار طبقاتی، زندگی اجتماعی را به صورت منظومه هایی سامان می بخشد که از نظام تولید نشات گرفته اند.(Marx,1985:506)در جامعه سنتی، مبنای ساختارهای اجتماعی ویژگی‌ای انتسابی به اقشار جامعه است در حالیکه در جوامع مدرن این مبنا بر اساس فعالیت مولد و جایگاه اقشار در نظام تولید است. در شرکت شهرهای نفتی که شروعی بر شهر نشینی مدرن و نظامات حاکم بر آن می باشد، ساختارهای اجتماعی بر این اساس شکل گرفته است.

جدول 1- نظریه پردازان و مفهوم طبقه اجتماعی

نظریه پردازان	مفهوم طبقه اجتماعی و عوامل بوجود آورنده آن
مارکس و انگس	نظام تولید ابزارهای لازم برای تولید نیازمندیهای زندگی را در اختیار دارد و طبقات بر مبنای نسبتشان با ابزار تولید تعریف میشوند.
پارکر	صنعتی شدن موجب پاره پارگی و از هم گسیختگی فزاینده زندگی روزانه شده است و در نتیجه تفکیک فزاینده‌ای بین ساعات کاری و غیر کاری بوجود آمده است، طبقات اجتماعی بر مبنای نحوه گذران ساعات کاری و فراغت تعریف شده اند.
بوردیو	جامعه را به لحاظ میزان سرمایه اقتصادی و فرهنگی کسانی که در آنها جای دارند بررسی و نقشه اجتماعی و فرهنگی و موقعیت اجتماعی و ساختارهای درون جامعه را ترسیم می کند.
رابرت و روژک و دی گرازیا	فعالیت‌های کاری در جامعه صنعتی و فراغت در جایگاهی متفاوت قرار دارند و نسبت افراد در استفاده از مقوله فراغت را عامل تغییر جایگاههای اجتماعی یکسان در اقشار جامعه می داند.

منبع: نوبسندگان 1399

نمودار 1- تعریف طبقه اجتماعی مارکس-(منبع: نویسندگان:1399)

شرکت شهر1

شرکت شهرها، شهرها یا شهرک هایی هستند که برای اسکان کارکنان یک صنعت و یا بهره برداری از منابع طبیعی (معدن، کشاورزی و ...) معمولا دور از اجتماعات بومی و تقریبا نزدیک به واحدهای صنعتی ذکر شده ایجاد می شوند.(اطهری ،61:1370).سیاست ساخت در این شرکت شهرها، مبتنی بر ساختن نیروی کار صنعتی در محیطی منزوی بر اساس ایجاد و سلسله مراتب اجتماعی و رعایت فاصله‌های طبقاتی است. موضوع آموزش و تربیت نیروی کار همان اندازه مهم است که جداسازی طبقات اجتماعی از یکدیگر و در نهایت جداسازی مجموعه شرکت شهر از محیط محلی بعنوان یک مجموعه مدرن و توسعه یافته. شرکت شهرهای نفتی نقش موثری در شکل دادن به شهرسازی مدرن کشور ما داشته اند و الگوی تاسیس شرکت شهرهای صنعتی مدرن شدند. شرکت شهرهای نفتی در ایران متکی بر تجربه شرکت شهرهای دولت رفاه غرب شهریتی مدرن بوجود آورد که اگرچه به شدت مبتنی بر سلسله مراتب طبقاتی شغلی بود، اما تولید و باز تولید نیروی کار صنعتی جدید را امکان پذیر کرد. این الگوی شهرسازی وسیله‌ای است برای جدا کردن نیروی کار از محیط سابق و مالوف خود و ایجاد انضباط نوین کاری در محیطی فارغ از سلطه مناسبات عشیره‌ای و خویشاوندی . محلات کارگری و مهندسی در این شهرک‌ها کاملا تفکیک شده و عموما به صورت دو شهرک جدا از هم ساخته می شد. استفاده از درآمد نفت برای توسعه منابع محلی تامین زیر ساخت‌های شهری و تربیت نیروی کار بومی و برپایی مدنیتی پویا در جنوب کشور از مزایای شرکت شهرها بود.(خاتم،70:1391)

مواد وروش تحقیق

در این تحقیق از روش ترکیبی در نمونه موردی شهر ابادان استفاده شده است. بدین ترتیب روش‌های توصیفی -تحلیلی، و در نهایت استدلال منطقی مورد استفاده قرار گرفته شده است. همچنین در شرح مراحل و فرایند انجام پژوهش از ابزارهای مطالعات کتابخانه ای، مشاهده، برداشت میدانی، مصاحبه، شبیه سازی و قیاس تطبیقی به شرح زیر استفاده شده است.

کتابخانه ای: با مراجعه به اسناد و منابع دست اول موجود در نوشتارهای لاتین و فارسی مربوط به نظریه نحو فضا، تعریف خانه، پیکره‌بندی فضایی، ساختارهای طبقاتی، شرکت شهرها، تاریخچه شهر ابادان و موارد مربوط به پیشینه تحقیق گرداوری شده است.

مشاهده و برداشت میدانی: برای انجام پژوهش با استفاده از مطالعات میدانی و مراجعه به محل آرشیو اسناد پالایشگاه ابادان، در کل شرکت شهر ابادان 114 نوع پلان در کل بعنوان پلان مسکونی توسط شرکت نفت ایران –انگلیس برای اسکان کارکنان طراحی شده بوده است . که از این تعداد، 42 نوع در مناطق بریم و باوارده2(مناطق کارمندی) و مابقی در مناطق کارگری، طراحی و ساخته شده است. که از این تعداد 21 نوع پلان قابل دستیابی و بررسی بوده است. از این بین بر اساس ساختار طبقاتی موجود و برای شناسایی هر سه طبقه کارگری، کارمند متوسط و کارمند رده بالا (روسا)، سه نوع پلان مختص این سه رده انتخاب شده است. این انتخاب بر حسب فراوانی در رده کارمندی(در منطقه باوارده، تیپw5)، در رده گارگری بر اساس تکامل فضاهای پلان که ریز فضاهای بیشتری را دارا باشد(در منطقه کوی کارگر، تیپ g)و در رده کارمندان رده بالا، خانه‌های مخصوص کارکنان انگلیسی (در منطقه بریم، تیپ B) که می توان گفت ایده اصلی شکل گیری کلیه پلانها و نمونه تکامل یافته آنها میتواند باشد، انجام شده است. برای انتخاب نمونه‌های نهایی در پژوهش حاضر از روش نمونه گیری نظری استفاده شده است، چرا که در روش نظریه افرینی مبنایی تولید نظریه از دل داده‌های به دست آمده از بستر تحقیق انجام می پذیرد.

شبیه سازی و استدلال منطقی: پس از انتخاب 3 نمونه از سه ساختار طبقاتی موجود در شرکت شهرابادان، به وسیله نرم افزار تخصصی نحو فضا مورد تحلیل و شبیه سازی قرار گرفته است . از قیاس تطبیقی یافته‌های بدست آمده از جداول و نمودارهای نحو فضا و نتایج مستخرج از برداشت‌های میدانی از جمله (مصاحبه‌ها و ...)به بحث در مورد یافته‌ها و در نهایت به بیان نتایج پرداخته شده است.

نمودار2- فرآیند تحقیق- (منبع : نویسسندگان1399

بحث و ارایه یافته ها

معرفی شرکت شهر آبادان: شهر آبادان در ایران به واقع مخلوق صنعت نفت است. ابادان هسته اصلی شهری برای استخراج متاعی ارزشمند از اقتصادی وابسته بود و این چنین، بسیاری از ویژگیهای "شهرهای استعماری" را داشت. (King,2016:100) شاید بهترین توصیف ابادان از دهه 1920 تا سال 1951 زیر سلطه شرکت نفت ایران و انگلیس این باشد: "مجموعه‌ای از صورتهای شهری که پیرامون پالایشگاه نفت شکل گرفته است.(کرینسون،95:1385)در واقع هسته اولیه شکل گیری شهر پالایشگاه بوده است که مناطق مسکونی در جوار آن شکل گرفته است. شکل گیری شهر بر مبنای جدایی فضایی، شغلی و طبقاتی و الگو گرفته از شهرهای صنعتی استعماری2 از تجربه استعمار در کشورهای مستعمره بود. لذا شهر به دو فضای مجزا تقسیم شده است که بخش رسمی و مطلوب شرکت نفت و انگلیسیها و تحت نظارت و کنترل آنها بود و دیگری فضای غیر رسمی که در کنار مناطق رسمی توسط مهاجران و بومی‌ها ساخته شده بود. (احسانی،35:1378).

جدول 2- ساختار طبقاتی در شرکت شهر ابادان و خصوصیات کلی آن

شرکت شهر آبادان	بخش‌بندی شهر	ساخت	ساختار طبقاتی		بافت شهری	ساختار ااقتصادی	ساختار اجتماعی	ساختار فرمی
	رسمی	توسط شرکت نفت	کارمندی (بریم و باوارده)	سنیور استاف	منظم	مرفه و نیمه مرفه	کنترل شده وقانونمند	مدرن
				سنیور
				جونیور
				فرست کلاس
				سکند کلاس
			کارگری (کوی بهار، فرح آباد، کوی قدس، جمشید آباد، پیروزآباد، سیک لین، منازل اسکاتلندی )	سراستادکار(فورمن)
				استادکار(تندیل)
				کارگر درجه 1
				کارگر درجه 2
				کارگر درجه3
				کارگر ساده
				کارگر کولی
	غیر رسمی	توسط مردم بومی و مهاجر	غیر تفکیک شده		پراکنده	فقیر	مستقل	التقاطی

منبع: نوبسندگان 1399

مناطق مسکونی و معماری منطبق بر ساختار طبقاتی

در شرکت شهر ابادان تعداد 12000خانه سازمانی با هدف اسکان کارکنان شرکت نفت از ابتدای رونق صنعت نفت تا افول آن

ساخته شده است که شامل 114 تیپ پلان و ساختار معماری می باشد. این منازل در مناطق کارگری و کارمندی و روسا و بر اساس سیستم ساختار طبقاتی بسته به موقعیت و حساسیت شغلی، قرار گرفته اند که هر کدام ویژگیهای معماری و سکونتی خاص خود را دارد. می توان گفت،مسکن نیز همچون کارکنان شرکت به سه طبقه تقسیم می شد: خانه‌های کاملا مجهز با اثاث کامل برای کارکنان انگلیسی و تنی چند از مقامات ارشد ایرانی، خانه‌های نیمه مجهز برای کارکنان جز و غیر اروپایی، خانه‌های بدون اثاث و تجهیزات برای کارگران روزمره. (کرینسون،99:1385)مناطق مسکونی با عنوان "بریم " و "باوارده" برای طبقه کارمند و روسا (مرفه و نیمه مرفه) و مناطق مسکونی با عناوین "کوی کارگر، فرح آباد، کوی بهار، پیروزآباد، جمشید آباد، منازل اسکاتنلدی، سیک لین" برای طبقه کارگر با درجات مختلف، ساخته شده است. بریم و بوارده را با اندیشه‌های باغ شهری طراحی کرده اند. باغ شهر تا سال 1930 به صوزت الگوی طراحی شهری درآمد که جهانیان آن را پذیرفته بودند.در این دو منطقه نوع خاصی از مسکن بنام "بنگله"یا "بانگلو" 3ساخته شده است که سبکی از خانه سازی در این باغ شهرها بوده است. این نوع مسکن با خاستگاه زراعتی، یا کشاورزی- صنعتی اش، در دهه 1890 به صورت "نمونه فرهنگی زندگی در نواحی غیر شهری یا حومه شهری " به انگلستان وارد شد. بانگلو ضمن آنکه در کشورهای انگلیسی زبان به صورت مسکن حومه شهری یا ییلاقی پذیرفته شد، از سالهای آخر قرن نوزدهم به بعد دوباره برای سکونت "مدیران انگلیسی معدنها، راه، مزارع، در مستعمرات، که مواد خام برای اقتصاد صنعتی کشور تامین می کردند "، به مستعمرات صادر شد. (کرینسون،101:1385)

شکل 2-مناطق مسکونی بریم و باوارده در جوار پالایشگاه- (منبع: B.P Archive، 1950)

جدول 3- اطلاعات عمومی در مورد مناطق مسکونی سازمانی ساخته شده در شرکت شهر آبادان

مناطق مسکونی		طبقه اجتماعی افراد ساکن	تعداد خانه ها	تیپ پلان‌های قابل بررسی	متراژ(مترمربع)		سال ساخت (ه.ش)	توصیفات خاص معماری منازل در هر منطقه
مناطق مسکونی		طبقه اجتماعی افراد ساکن	تعداد خانه ها	تیپ پلان‌های قابل بررسی	زیرینا	عرصه	سال ساخت (ه.ش)	توصیفات خاص معماری منازل در هر منطقه
بریم	شمالی	مقامات بلند مرتبه انگلیسی و مدیران	9 تیپ 420 واحد	B * X4 Z M G2 G3	80 تا 400	2500 تا 3000	1291 تا 1320	- خانه‌های مجلل و بزرگ آجری و تقریبا یکسان - سقف شیبدار، - خانه هایی دو خوابه تا هفت خوابه -خانه‌های سینیورها دارای بخش اقامتی برای مستخدمین
	جنوبی		9 تیپ 295 واحد
	سه گوش بریم		22 تیپ
	هلال بریم
	چهارباغ						1326	-منازل ویلایی و متاهلی -دو خوابه تا سه خوابه
باوارده	شمالی	مدیران درجه دو، کارمندان عالی رتبه و میانی درجه 5 تا 10	18 تیپ 468 واحد	W4 y5 W5* x7	90 تا 220	700 تا 1200	1325 تا 1326	-خانه‌ها ساده‌تر از بریم و باوارده جنوبی -دو خوابه تا چهار خوابه نسبتا مرفه،اغلب دارای شومینه و گاراژ و سقف مسطح
باوارده	جنوبی	مدیران درجه دو، کارمندان عالی رتبه و میانی درجه 5 تا 10	27 تیپ 467 واحد	W2 s1 W6 s2	80 تا 450	2800	1317 تا 1319	-خانه‌ها تماما بشکل بنگله -با سقف شیبدار -خانه هایی با نمای متفاوت استفاده از کاشی رنگی -خانه‌های دوطبقه یا سه طبقه -سقف سنتوری با تزیینات ایرانی
کوی کارگر		کارگران از رده کارگر کولی کارگر استادکار کارگر سراستادکار	1962 واحد	*g	30 تا 90	-	1317	-دو تیپ سقف مسطح و پلکانی شیبدار با سفال قرمز -هر خانه دارای دوراه خروج - دو اتاقه، سه اتاقه
فرح آباد(کوی قدس)			1872 واحد	-	30 تا 120	-	1317 تا 1325	-دو تیپ کارمندی رده پایین و کارگری -دو اتاقی یا چهاراتاقی -خانه‌ها دارای باغچه، (دو طبقه برای کارگران رده بالا)
کوی بهار			2251 واحد 8 تیپ	-	-		1317	-منازل با سقف طاقی شکل (طاق عباسی) -دو اتاقه تا چهار اتاقه
پیروز آباد			2591 واحد	-	52 تا 64	-	1341 تا 1342	-منازل شبیه به هم ،ردیفی -دارای یک در به کوچه کم عرض و در دیگر به کوچه عریض -آخرین ساخت ساز منازل سازمانی در شرکت شهر ابادان
جمشید آباد		کارگران دون پایه	-	-	-	-	-	-خانه‌های ردیفی چسبیده بهم
منازل اسکاتلندیها		طراحی توسط اسکاتلندی‌ها و هلندیها و فرانسویها	-	-	-	-	-	-استفاده از بلوک بتنی بجای آجر -منازل در طبقه بالا دارای یک اتاق با دیوار مشبک -یک تا دو اتاقه -سقف مسطح وخانه‌ها چسبیده بهم
سیک لین		کارگران هندی رده پایین	572	-	-	-	1309	-خانه‌های کوچک و بهم چسبیده بدون باغچه

منبع : نویسندگان بوسیله مصاحبه، مشاهدات، آرشیو فیلم‌های مستند، 1399

تعریف مفاهیم و اصطلاحات: در نگرش نحو فضا با استفاده از پنج شاخص به بررسی ویژگیهای کالبدی معماری و سپس ارتباط آنها با ساختار طبقاتی خانه‌ها پرداخته می شود.

هم پیوندی(Integration):. در پیکره‌بندی فضایی به معنی میزان پیوستگی یا جدا افتادگی آن فضا نسبت به سایر فضاهای موجود در آن پیکره‌بندی است. فضایی دارای هم پیوندی زیاد است که با فضاهای دیگر دارای یکپارچگی بیشتری باشد. این شاخصه با شاخص ارتباط یا اتصال رابطه‌ای خطی دارد. بدین صورت که هم پیوندی بیشتر برابر است با ارتباط یا اتصال بیشتر یک فضا با سایر فضاها و با شاخصه عمق رابطه معکوس دارد یعنی فضایی هم پیوند خوانده می شود که دیگر فضاهای مخیط در عمق نسبتا کمی با آن قرار داشته باشند. (Peponis& et al,1990:75;Penn,2003:45)فضاهای هم پیوند نشان دهنده سهولت روابط فضایی در یک پیکره‌بندی فضایی هستند.

عمق (Depth): ایده اولیه عمق به عنوان تعداد قدم هایی که برای گذر از یک نقطه به نقاط دیگر باید طی شود، تعریف می شود. یک نقطه یا فضا در صورتی عمیق خوانده می شود که قدم‌های زیادی بین آن نقطه و دیگر نقاط موجود باشد. هر چه عمق فضا کم‌تر شود، تفکیک و جداسازی فضایی کاهش یافته و در نتیجه فضا یکپارچه‌تر است که نشان دهنده ارزش ادغام بالا و در دسترس بودن فضا است. (Haq,1999:4) این مفهوم با هم پیوندی و ارتباط یا اتصال رابطه معکوس و با مفهوم پراکنش ارتباط خطی و مستقیم دارد.

اتصال یا ارتباط(Connectivity): به عنوان تعداد نقاطی تعریف می شود که یک نقطه به طور مستقیم با آنها در ارتباط است. برای مثال میزان ارتباط یک اتاق که دارای دو ورودی به فضاهای مجاور خود باشد، دو می باشد. اتصال فضاها به یکدیگر موجب شناخت فضایی مناسب و همچنین تسهیل در گردش و روابط میان فضاها می شود. (Young&et al,2016:2) هر چه تعداد اتصال هر فضا به فضاهای مجاورش بیشتر باشد، آن فضا عمومی‌تر و هر چه این مقدار کمتر باشد، آن فضا خصوصی‌تر است.

کنترل (Control): پارامتری است که درجه انتخاب نقطه‌ای از نقاط دیگر که به آنها متصل شده را مشخص می کند . به عبارت دیگر هر چه یک نقطه نسبت به نقطه‌ای مشخص دارای درجه انتخاب کمتری باشد میزان کنترل بر آن کمتر است. می توان گفت این عامل با هم پیوندی و اتصال رابطه مستقیم و خطی با عمق ارتباط معکوس دارد. در پلان معماری فضایی که کمتر استفاده می شود قابلیت کنترل کمتری دارد که از ویژگیهای فضاهای خصوصی محسوب می شود.

پراکنش یا پخشایش: این عامل میتواند نشان دهنده دور افتادگی فضا نسبت به فضاهای دیگر یاشد. این فاکتور با عمق رابطه مستقیم با فاکتورهای هم پیوندی و ارتباط یا اتصال نسبت عکس دارد. (مداحی و معماریان،51:1395)

دسترسی: در تکنیک نحو فضا، این شاخص از دو منظر دسترسی بصری و دسترسی فیزیکی مورد سنجش قرار می گیرد که از دسترسی بصری با عنوان ایزوویست (Isovist) و از دسترسی فیزیکی با عنوان عمق متریک یاد می شود. تحلیل تصاویر و نمودارهای ایزوویست ارایه دهنده خواص دقیقی از هندسه محیط است که به بررسی کیفیت و قابلیت بصری محیط کمک می کند.(Emo,2015:121)

تحلیل داده‌ها ویافته‌ها وبحث

شناخت کلی ساختار و کالبد در هر طبقه اجتماعی

در این قسمت هر پلان به ساختارهای ساده تری برای شناخت کالبد و ساختار کالبدی کلی تبدیل شده است. مشخص نمودن نسبت توده به فضا و به عبارتی نسبت فضاهای باز و بسته ساختاری کلی از پلان را نمایش می دهد، به گونه‌ای که اهمیت یک فضای باز داخلی و نسبتا میانی در درون خانه برای ارتباط فضاهای داخلی و یا حتی تفکیک فضاهایی از یک رده عملکردی، نشان داده میشود. این فضا می تواند ادامه‌ای از ساختار سنتی خانه‌های حیاط مرکزی (معماری ایران) باشد که انگلیسی‌ها به آن توجه کرده و با ابعاد و اندازه و ساختاری جدید به کار برده اند. همه خانه‌ها علاوه بر این حیاط میانی دارای فضای باز بیرونی (باغ یا حیاط ) بوده است که در ساختار طبقاتی کارگری و کارمندی تنها در قسمت ورودی خانه‌ها ودر ساختار روسا (خانه‌های بنگله) دور تا دور خانه قرار داشته است. استفاده از نمودارهای توجیهی4 نیز به طور کلی می تواند ارتباطات فضایی پلان را به شکل ساده تری به تصویر بکشد به گونه‌ای که هر فضا بدون در نظر گرفتن مقیاس و ابعاد و فرم به شکل دایره با فضاهایی که دارای ارتباط مستقیم با آنان است با خطوط مستقیم یا مورب متصل شده است.(معماریان،80:1381) همانطور که گفتیم این نمودارها ترجمان ساده روابط فضایی در پلان است، که از دو جهت می توانند مورد بررسی و شناخت واقع شوند، در ظاهر تحت عنوان شناسایی ساختار کلی فضاهای پلان و ارتباطات اجزا آن، و در مورد عواملی که بر نظام گردشی و ارتباطات یک بنا و نمودار روابط آن اثر گذار است، که این موارد در شاخصه‌های نرم افزاری محاسبه و تحلیل خواهد شد . در نگاه اجمالی یا ظاهری به نمودارهای ترسیم شده برای هر پلان با توجه به تعداد خطوط افقی ترسیم شده در گرافها که عمق ارتباط فضاهای هم رده را نشان می دهد می توان دریافت که در خانه‌های روسا بدلیل افزایش فضاها شاهد عمق بیشتری خواهیم بود که درجه خصوصی‌تر شدن فضاها را نشان می دهد.

جدول 5- معرفی و تحلیل کلی روابط موجود در نمونه‌های انتخابی

طبقه اجتماعی	پلان طراحی شده اصلی	پلان ترسیم شده مجدد	نسبت توده به فضا	گراف توجیهی روابط فضاهای پلان
رییسان (staff)*- (بریم ) پلان تایپ B
کارمندی(باوارده شمالی)- پلان تایپ W5
کارگری )کوی کارگر) پلان تایپg

منبع :نویسندگان ،1399

بررسی و تحلیل جز فضاهای پلان هر طبقه بر اساس شاخصه‌های نرم افزار Depth map

جدول7- بررسی شاخصه‌های نرم افزاری موجود در نحو قضا و مقادیر آن برای تک فضاهای موجود در پلانهای منتخب ساختار طبقاتی

نوع پلان در ساختار طبقاتی

نام فضا

همپیوندی

عمق

اتصال

کنترل

پراکنش

دسترسی بصری(ایزوویست)

دسترسی فیزیکی ( عمق)

حیاط میانی E

5.09

1.16

1.41

0.74

حمام و توالت G,H

1.27

1.66

0.78

0.97

آشپزخانه F

1.27

1.66

0.78

0.97

نشیمن C

2.54

1.33

1.5

ورودی A

2.54

1.33

1.7

0.97

اتاق خواب B

2.54

1.2

1.3

0.9

حیاط میانیE

7.84

1.25

0.15

1.15

آشپزخانه F

1.30

2.28

0.11

نشیمن C

5.20

1.28

1.1

اتاق خواب B

4.72

1.35

1.45

1.31

ورودی A

4.70

1.28

1.03

0.97

حمام H

2.61

1.64

0.68

1.49

هال D

5.88

1.28

1.03

0.8

دستشویی G

5.88

1.28

1.03

0.89

خانه سرایداری K

1.99

2.13

0.88

1.85

انبار I

1.99

1.6

اتاق ذخیره J

2.5

1.86

1.15

1.78

حیاط میانی E

2.2

1.13

1.85

نهارخوری L

2.58

1.86

1.12

1.60

نشیمن C

2.6

1.86

1.13

1.60

آشپزخانه F

2.3

1.80

1.86

1.68

دستشویی G

1.78

2.26

1.03

2.02

هال D

2.8

1.78

1.41

1.68

ورودی A

2.8

1.87

1.3

1.68

حمام H

1.07

3.08

0.64

2.18

اتاق خواب B

1.07

3.08

0.64

2.18

راهرو M

1.91

2.17

1.86

1.92

منبع :نویسندگان ،1399

براساس مقادیر بدست آمده از تحلیل‌های نرم افزاری که در جدول مربوطه ارایه شده است ،میتوان نمودارهای مقایسه‌ای را ترسیم نمود که نشان دهنده تغییرات شاخصه‌ها در فضاهای هر پلان می باشد.

نتایج حاصل از بررسی نمودارها و اطلاعات عددی شاخصه‌ها مربوط به فضاهای پلان هر طبقه : با بررسی این نمودارها در خانه طبقه کارگری، در مقادیر مربوط به شاخص همپیوندی و ارتباط نسبت به شاخص عمق و پراکنش جهش صعودی بیشتری دارد، می دانیم که شاخص همپیوندی نشان دهنده سهولت روابط فضایی در پلان و یکپارچگی بیشتر در فضاهاست که با شاخص ارتباط و اتصال رابطه مستقیم دارد، به عبارت دیگر بر این اساس جزء فضاهای موجود درپلان خانه طبقه کارگری با یکدیگر در ارتباط مستقیم و تنگاتنگ قرار دارند و عرصه‌بندی و جداسازی فضاها بشکل معنا داری صورت نگرفته است. در حالیکه شاخص عمق و

فضاهای پلان شامل: 1- ورودیA 2- اتاق خواب B 3- نشیمن C 4- هال D 5- حیاط میانی E 6- آشپزخانه F 7- توالت G 8- حمام H 9- انبارI

10- اتاق ذخیرهJ 11- خانه سرایداری K 12- نهارخوریL 13- راهرو M

نمودار 3- نمایش تغییرات شاخصه‌های نرم افزاری در پلان‌های منتخب هر طبقه از ساختار طبقاتی، منبع:( نویسندگان،1399

پراکنش که در ارتباط مستقیم با یکدیگرند دارای تفاوت عددی معناداری با دو شاخص قبل می باشند. با افزایش شاخص عمق، درجه خصوصی‌تر شدن فضاها افزایش یافته و تفکیک عملکردی معناداری در فضاهای پلان اتفاق می افتد که این موضوع در خانه‌های کارگری بدلیل نوع زندگی و فرهنگ طبقاتی کم رنگ بوده است و در نهایت تداخلات عملکردی در فضاها می تواند روی دهد.در پلان طبقه کارمندی همچنان شاخص ارتباط و همپیوندی دارای مقادیر بیشتری از بقیه شاخصهاست، شاخص همپیوندی در فضاها یکسان‌تر و بهم نزدیک‌تر شده است و این به این معناست که درجه همپیوندی در یک فضا از فضای دیگر پیشی نگرفته و دارای اختلاف اندکی است. بطور مثال حیاط داخلی یا میانی در خانه‌های کارگری دارای عدد همپیوندی با درجه اختلاف بیشتری نسبت به بقیه فضاهاست که ارزش و اهمیت فضا را در میزان یکپارچگی و ارتباط بین فضاها، ارتقا می بخشد، در حالیکه در خانه‌های کارمندی عدد شاخص همپیوندی با اختلاف اندکی در فضاها افزایش می یابد، که این موضوع نشان دهنده هم ارزشی همه فضاها در میزان هم پیوند نمودن کل فضاهای پلان است. این موضوع برای شاخص ارتباط هم صادق است. در مورد شاخص عمق، پراکنش و کنترل در خانه‌های کارمندی نیز بدلیل نزدیکی عددی این شاخصه‌ها در کلیه فضاها نمی توان به ارزش گذاری خاصی در فضاها از نظر این شاخصه ها، دست یافت. در پلان طبقه روسا از اختلاف عددی شاخص همپیوندی و ارتباط با بقیه شاخصه‌ها بطور چشمگیری کاسته شده است، میتوان دید که شاخص‌های مقابل مانند همپیوندی و عمق دارای مقدار عددی تقریبا برابر با یکدیگر در کلیه فضاها شده اند. این بدین معناست که یکپارچگی فضا با میزان تفکیک فضا برابر است. همچنین شاخصه‌های پراکنش و کنترل با عمق و همپیوندی دارای رابطه خطی موازی شده اند. می توان گفت در این پلان، فضاهای موجود در بخشهای خصوصی و عمومی و حتی خدماتی دارای تاثیر برابری در میزان یکپارچگی، تفکیک ودسترسی در کل پلان می باشند. تفکیک و دسته‌بندی فضاها و میزان خصوصی سازی در پلان خانه این طبقه بشکلی بهینه و نهادینه برنامه ریزی و اجرا شده است.

جدول8- بیشترین مقدار عددی شاخصه‌های مورد بررسی و فضای مربوط به آن در هر طبقه

ساختار طبقاتی خانه ها	شاخص همپیوندی	شاخص عمق	شاخص ارتباط	شاخص کنترل	شاخص پراکنش
بیشترین	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین	کمترین
کارگری- (کوی کارگر)پلان تیپG	حیاط میانی 5.09	آشپزخانه حمام و توالت 1.27	آشپزخانه حمام و توالت 1.66	حیاط میانی 1.16	حیاط میانی 5	آشپزخانه حمام و توالت 3	ورودی 1.7	آشپزخانه حمام و توالت 0.78	حمام و توالت 1.44	حیاط میانی 0.74
کارمندی)باوارده شمالی) پلان تیپ W5	حیاط میانی 7.84	آشپزخانه 1.3	آشپزخانه 2.28	حیاط میانی 1.25	حیاط میانی 11	آشپزخانه 2	اتاق خواب 1.45	آشپزخانه 1.45	حمام 1.49	هال 0.8
روسا )بریم) پلان تیپ B	نشیمن 2.6	اتاق خواب حمام 1.07	اتاق خواب حمام 3.08	نشیمن اتاق ذخیره 1.86	ورودی حیاط میانی نشیمن 9	اتاق خواب حمام 2	آشپزخانه راهرو 1.86	اتاق خواب حمام 0.64	اتاق خواب حمام 2.18	انبار نهارخوری نشیمن 1.60

ساختار طبقاتی خانه ها

شاخص همپیوندی

شاخص عمق

شاخص ارتباط

شاخص کنترل

شاخص پراکنش

بیشترین

کمترین

بیشترین

کمترین

بیشترین

کمترین

بیشترین

کمترین

بیشترین

کمترین

کارگری- (کوی کارگر)پلان تیپG

حیاط میانی

5.09

آشپزخانه

حمام و توالت

1.27

آشپزخانه

حمام و توالت

1.66

حیاط میانی

1.16

حیاط میانی

آشپزخانه

حمام و توالت

ورودی

1.7

آشپزخانه حمام و توالت 0.78

حمام و توالت

1.44

حیاط میانی

0.74

کارمندی)باوارده شمالی) پلان تیپ W5

حیاط میانی

7.84

آشپزخانه

1.3

آشپزخانه

2.28

حیاط میانی 1.25

حیاط میانی

آشپزخانه

اتاق خواب

1.45

آشپزخانه 1.45

حمام

1.49

هال

0.8

روسا )بریم) پلان تیپ B

نشیمن

2.6

اتاق خواب

حمام

1.07

اتاق خواب

حمام

3.08

نشیمن

اتاق ذخیره

1.86

ورودی

حیاط میانی

نشیمن

اتاق خواب

حمام

آشپزخانه

راهرو

1.86

اتاق خواب

حمام 0.64

اتاق خواب

حمام

2.18

انبار

نهارخوری

نشیمن

1.60

منبع: نویسندگان،1399

آخرین مرحله از تحلیل ساختار را می توان به شناسایی نقش جزء فضاها با توجه به شاخص‌های برشمرده نرم افزاری، دانست. بدین دلیل میزان حداکثر و حداقل مقدار‌های عددی شاخص‌ها را در هر فضا مشخص نموده ایم. در طبقه کارگری: میزان حداکثر عددی شاخص همپیوندی و ارتباط به حیاط میانی تعلق گرفته است، بدبن معنا که در پیوستگی ویکپارچگی یا اتصال فضاها به یکدیگر نقش حیاط داخلی یا میانی پررنگ‌تر بوده است. این موضوع با توجه به جایگاه طبقاتی خانه در نظام طبقات اجتماعی قابل توجیه است چرا که این خانه‌ها متعلق به خانواده‌های پرجمعیت با روابط اجتماعی در هم تنیده بوده است، نقش حیاط یا فضای باز در مقابل فضاهای بسته در این نوع طبقات اجتماعی همواره پررنگ‌تر می باشد. حداکثر شاخص عمق به فضای آشپزخانه تعلق دارد که حتی از اتاق‌های خواب درجه خصوصی تری بخود گرفته است. در این پلان بدلیل ساختار اجتماعی افراد ساکن برنامه ریزی پلان بر حسب دسته‌بندی و جداسازی فضای عمومی از خصوصی نبوده است و این موضوع زندگی اجتماعی و همجواری ساده و قابل تغییری را فراهم می نماید که برای این طبقه اجتماعی مناسب می نماید. همچنین حداکثر شاخص کنترل و پراکنش به ورودی و حمام تعلق گرفته است که این موضوع هم میتواند مهر تاییدی بر دلایل تشریح شده در بالا باشد. در طبقه کارمندی: میزان حداکثر عددی شاخص همپیوندی وارتباط و عمق به ترتیب به حیاط میانی، آشپزخانه تعلق گرفته است، تا این قسمت بین پلان طبقه کارگری و کارمندی شباهت وجود دارد وتنها تفاوت آن در مقدار عددی حداکثر شاخص هاست که نسبت به پلان کارگری افزایش داشته است. برای شاخص‌های کنترل و پراکنش فضاهای اتاق خواب و حمام دارای حداکثر مقدار عددی می باشند، این موضوع می تواند دلیل بر ایجاد عرصه‌بندی خصوصی و عمومی در کلیت پلان می باشد. در واقع اتاق خواب دراین پلان در دسته‌بندی خصوصی قرار گرفته است، که نشان دهنده شروع سلسله مراتب و تقسیم‌بندی‌های فضایی درین خانه برای قشر کارمندی بوده است. در طبقه روسا: در این دسته طبقاتی بمنظور درجه و رتبه ساکنین در نظام اجتماعی، دسته‌بندی خصوصی و عمومی در فضاهای پلان کاملا مشهود است که این موضوع نوع زندگی مدرن را برای ساکنین برنامه ریزی کرده است. حداکثر مقدار عددی شاخص همپیوندی به فضای نشیمن که عمومی ترین فضای پلان است تعلق گرفته است، در مورد شاخص عمق وپراکنش بیشترین مقدار عددی به اتاق خوابها تعلق گرفته است که حریم خصوصی این بخش از خانه را بدرستی نشان می دهد. عرصه‌بندی کاملا روشن و درجه‌بندی شده درین خانه کاملا منطبق بر جایگاه اجتماعی ساکنین و القا کننده نوع زندگی به آنها بوده است.

جدول 10-فضاهای مرتبط با شاخص‌های حداکثر در پلان هر طبقه

ساختارطبقاتی	همپیوندی حداکثر	عمق حداکثر	ارتباط حداکثر	کنترل حداکثر	پراکنش حداکثر
خانه کارگری
خانه کارمندی
خانه روسا

منبع: نویسندگان، 1399

نتیجه گیری

این مقاله با هدف شناسایی و تحلیل ساختار خانه‌ها در شرکت شهر ابادان با توجه به ساختار طبقاتی موجود در این شهر که توسط

شرکت نفت ایران و انگلیس پایه گذاری و اجرا شده، به انجام رسیده است. همانگونه که اشاره شد این ساختار طبقاتی بر اساس جایگاه افراد بر مینای رتبه و درجه شغلی، امکانات سکونتی و رفاهی از جمله مسکن ویژه‌ای را به آنان اختصاص می داده است.

نمودار3- ارتباط بین شاخصه‌های تحلیلی نرم افزاری و ویژگیهای کالبدی –فضایی در ساختار طبقاتی خانه‌های مورد بررسی، (منبع: نویسندگان،1399)

جدول 11-شاخصه‌های بررسی مقایسه‌ای در خانه‌های سه طبقه احتماعی رایج بر اساس شاخصه‌های نرم افزاری

طبقه اجتماعی	معیارهای بررسی
	شاخصه‌های کالبدی فضای خانه					شاخصه‌های ارتباطی فضاهای خانه			شاخصه‌های اجتماعی فضاهای خانه
	درونگرا	برونگرا	نیمه درونگرا	هم ارزشی فضایی	تفکیک فضایی	سلسله مراتب	ارزشمندی فضاهای واسط	پیوستگی فضایی	جمع گرایی	فرد گرایی و ایجاد حریم
کارگری
کارمندی
رؤسا

منبع نویسندگان 1399

با تحلیل خانه‌های سه دسته اصلی از این نظام ساختاری شامل طبقه، کارگر، کارمند، و روسا، می توان فهمید که ساختار معماری از پیش تعیین شده برای هر طبقه، چگونه به نیازهای سکونتی این دسته پاسخ داده است ورضایتمندی ساکنین آن را فراهم نموده است. با توجه به شاخصه‌های نرم افزاری بررسی شده و بمنظور نتیجه گیری و تحلیل ساختار کالبدی خانه، شاخصه‌های مورد بررسی را به سه دسته کالبدی، ارتباطی و اجتماعی تقسیم نموده ایم. با بررسی نمودار و جدول ارائه شده می توان دید، خانه‌های کارگری و کارمندی در هم ارزشی فضاهای درون خانه و ارزشمندی فضاهای واسط همچون حیاط، و جمع گرایی و عدم حریم شخصی با یکدیگر دارای اشتراک می باشند، در حالیکه خانه‌های طبقه رؤسا هیچ یک از این خصوصیات را دارا نبوده و ویژگیهای ساختاری مخصوص به خود را داراست. از این موضوع می توان به شکاف بسیار زیاد طبقه کارگری و کارمندی با طبقه رؤسا پی برد، که گواه سبک زندگی و ساختار اجتماعی ویژه این طبقه اجتماعی در آن زمان بوده است. عدم نفکیک فضاهای خصوصی و عمومی و ارتباط کلیه فضاها بوسیله حیاط داخلی در طبقه کارگر در واقع، پاسخی بر نوع زندگی کارگری و ایجاد سلسله مراتب فضایی و حریم خصوصی در فضاهای خانه که از مسکن کارمندی شروع و در مسکن روسا به حد بهینه خود می رسد، گواه بر پاسخگویی نظام معماری به خواسته‌های نظام اجتماعی برای همه طبقات (کارگری، کارمندی و روسا) بوده است. در این راستا تحلیلهای نرم افزاری مبنی بر تعیین شاخصه‌ها و مقادیر عددی آنها، توانسته است، این موضوع را نه تنها بشکل بررسی کیفی، بلکه بشکلی کمی آشکار سازد و تصویری واضح از نظام ساختاری و تا حدودی اجتماعی از خانه‌ها را معرفی نماید.

پی نوشت:

1. Company Town

2. در اینجا مقصود «شهر استعماری» با تعریف گسترده‌ای که در این کتاب آمده است:

Anthony King,Urbanism,Colonialismt And The World Economy.pp.17-20

3. Braim &Bawardeh

4. Bungalow

5. Justified Graph

منابع:

1. اطهری، کمال (1370) «مسجد سلیمان، شهری مدنیت یافته»، فصلنامه سیاست و اقتصاد، شماره 47.

2. احسانی، کاوه(1378)، «مدنیت و مهندسی اجتماعی در شرکت شهرهای خوزستان»، فصلنامه گفتگو، شماره 25.

3. ارژمند، محمود،و خانی، سمیه ،(1391)، «نقش خلوت در معماری خانه ایرانی »، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره هفتم، بهار، شماره 21.

4. خاتم، اعظم (1391)، «عسلویه در آیینه آبادان، از شرکت شهر تا اردوگاههای کارکنان نفت در ایران »، فصلنامه گفتگو، دوره هفتم، مهر، شماره 60.

5. چاوشیان، حسن و اباذریان، یوسف (1381)، «از طبقه اجتماعی تا سبک زندگی»، فصلنامه مطالعات جامعه شناختی، پاییز و زمستان، شماره 20.

6. رستم پور، کاوه و مسافرزاده، غزل و نظیفی، حسن(1393)«تحول هویت اجتماعی پیامد معماری و شهرسازی نوگرا در شهرهای نفتی خوزستان»، مجله باغ نظر، دوره 11، تابستان، شماره 29.

7. لبیب زاده،راضیه و نقره کار، عبدالحمید، حمزه نژاد، مهدی و خان محمدی، محمد علی،(1394)،«بازسازی سازمان فضایی خانه بر اساس متون اسلامی و .....»، »، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره چهاردهم، تابستان، شماره 22.

8. مداحی، مهدی و معملریان، غلامرضا،(1395) «تجزیه و تحلیل پیکره‌بندی خانه‌های بومی با روش نحو فضا» مجله مسکن، محیط روستا، زمستان، شماره 156.

9. معماریان، غلامرضا،(1381) ،«نحو فضای معماری»، مجله صفه، دوره دوازدهم، پاییز و زمستان،شماره 3و4.

10. مهدوی نژاد، محمد جواد و منصوری مجومرد، پریناز،(1394) ،«ورود جریانهای نوگرا به معماری ایران »، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره چهاردهم، پاییز، شماره 21.

11. Bourdieu,P. (1984): Distinction: Asocial critique of the judgments of taste. R.K.P publication.London.

12. D King,A.(1990):Urbanism,Coloniarism and the world economy.Economic Geography publication.London.

13. Ehsani, Kaveh (2003)" SOCIAL ENGINEERING AND CONTRADICTIONS OF MODERNIZATION IN KHUZESTAN COMPANY TOWN: LOOK AT ABADAN",I nternational Reviews in Social History.(48), 361-399.

14. Haq, S.(1999): Can Space Syntax predict environmental cognotion? , proceeding : 2th International Space Syntax symposium. London.

15. Hillier,B.(1999): "THE HIDEN GEOMETRY OF DEFORMED GRIDS:OR, WHY SPACE SYNTAX WORK, WHEN IT LOOKS AS THOUGHT IT SHOULDN’T" , Environment and planning Journal, (33), 101-125.

16. Krinson , mark . translation by Danesh, Farzin(2006): "Abadan Urban Planning and Architecture under the management of British Iran Oil Company"Golestan e Honar. (6), 95-107.

17. Marx, K. (1985):” Capital “in David Maclellan (ed).Karl Marx :selected writing. NewYork ,Oxford university press.

18. Ozaki, R.(2002): "HOUSING AS A REFLECTION OF CULTURE",Housig studies Journal. (17), 209-227.

19. Parker, S. (1971): The furture of work and leisure.Mac Gibbon &Kee publication. London.

20. Emo, B.(2015): Exploring Isovist:The egocentric perspective,proceeding of the 10th I nternationl Space Syntax symposium. London.

21. Penn, A. (2003): Space Syntax and spatial congition or why axial line?. ENVIRONMENTAL BEHAVIOR ,35, pp 40-65.

22. Peponis, j. and C. Zimring &Choi ,Y.K, (1990):" FINDING THE BUILDING IN WAY FINDING". International journal of Environmental Behavior, 22, pp75-95 .

23. Rapoport, A.(1969): House form and culture.pablication United state of America,University of Wisconsin, Milvakee.

24. Young,K.and J.Chung and Kong, E.and H,Shin &Heo, J.(2015): A study on the design methodologies for activing. Springer publication.Washington.

25. www. B.P Archive.com

The physical-spatial structure analysis of the social classes houses in Oil company town “Abadan” during the boom of the oil industry, with the method of space syntax

Golzar Younesi, Phd Candidate In Architecture Facultyof Architecture And Urban Planning,Qazvin Branch,Islamic Azad University, Qazvin , Iran.

Maryam Armaghan, Assistant Professor,Department Of Architecture,Faculty Of Architecture And Urban Palanning , Qazvin Branch,Islamic Azad University, Qazvin, Iran (Coresspondng Author).

Mohammad Javad Saghafi, Proffessor, Department Of Architecture ,Faculty Of Architeuture And Urban Planning, Tehran University, Tehran, Iran.

Abstract

Key words: physical-spatial structure, social classes,company town,space syntax.

[1] - مقاله حاضر برگرفته از رساله دکتری رشته معماری خانم گلزار یونسی با عنوان" تبیین الگوی معماری مسکونی بر اساس سبک زندگی در ساختار اجتماعی طبقاتی شرکت شهرهای خوزستان " در دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین می باشد.

[2] - نویسنده مسؤل :Maryam.armaghan@gmail.com، 09127842024

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

تحلیل ساختار کالبدی - فضایی خانه‌های طبقات اجتماعی شرکت شهر نفتی آبادان در دوران رونق صنعت نفت، با روش نحو فضا

رایمگ

پیوندهای سایت

مراکز مرتبط

پشتیبانی

صفحات رسمی