چگونگی و چرایی اتخاذ نظام‌های ترتیب و تدوین دیوان‌های شعرا
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایران
ثریا اسلامی‌خو
1
,
محمد حکیم‌آذر
2
,
اصغر رضاپوریان
3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران
کلید واژه: نسخ خطی, نظام الفبایی, نظام تاریخ‌محور, نظام عروضی, ترتیب دیوان.,
چکیده مقاله :
جمع‌آوری و تدوین دیوان‌های شاعران در سده‌های پیشین به چند روش صورت می‌گرفت. گاه شاعر در طول حیات خود و به مرور زمان شعرش را در دفتر می‌نوشت و بعد از مرگ، آن دفتر به همان شکل باقی می‌ماند.گاه شاعر، خود دست به کار جمع‌آوری دیوان شعرش می‌شد و آن را بر اساس سلیقه خود مرتب می‌کرد. گاه دوستان و هواداران او دیوان شعرش را بعد از مرگ وی جمع و مرتب می‌کردند و گاه در قرون بعد دیوان شعر او از سوی یک کاتب و بر اساس ذوق او تنظیم می‌شد. در هرکدام از این روش‌ها ترتیب اشعار (خصوصاً غزل‌ها) به نحوی خاص بوده است. در این پژوهش قصد داریم به شیوه‌های ترتیب اشعار در دیوان‌های شاعران بپردازیم و ببینیم کدام شیوه منطقی‌تر، و محاسن و معایب هر شیوه چه بوده است. نتیجه‌ای که از این جستار حاصل شد نشان می‌دهد که تا پیش از سده هشتم هجری عمدتاً ترتیب و تبویب دیوان‌های شعری بر مبنای درون‌مایه اشعار بوده است. از سده هشتم به بعد رویکردهای صورت‌گرایانه تقویت شد و ترتیب دیوان‌ها بر مبنای نظام‌های گوناگونی از جمله نظام الفبایی، نظام‌های بدیعی و تفننی متداول شد. از عصر مشروطه به این سو نظام تاریخ محور نیز افزوده شد که امروزه دفاتر شعری نوگرا را بر اساس آن تنظیم و تدوین می‌کنند. تغییر نگرش مخاطبان به شعر، فروانی دیوان‌ها و افزایش تعداد شاعران در طول زمان به دگرگونی و تنوع این نظام‌ها پیوند مستقیم دارد که در این مقاله به چرایی و چگونگی آنها توجه شده است.
Copying, collecting and compiling poems of poets in previous centuries was done in several ways. Sometimes the poet wrote his poem in his notebook during his life and over time, and after his death, that notebook remained the same. Sometimes the poet himself would collect his poetry collection and arrange it according to his own taste. Sometimes his friends and supporters compiled his poetry collection after his death, and sometimes in later centuries his poetry collection was compiled by a scribe according to himself taste. In each of these methods, the order of the poems (especially the sonnets) has been specific. In this research, we intend to deal with the methods of arranging poems in the books of poets and see which method is more logical, and what are the advantages and disadvantages of each method.The results of this study show that the alphabetical order of the poetry collections is by no means based on stylistic studies and research related to the evolution of Iranian thought and art, and the best method is the way in which poetry books are compiled today.
انوری ابیوردی، اوحدالدین علی (قرن 6) نسخه خطی دیوان انوری، کتابت احمدبن علی بن احمد شیرازی در قرن 8، به شماره 13582، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
، تقی (1382) گمشده لب دریا، تهران، سخن.
حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1345) دیوان حافظ، به اهتمام سید ابوالقاسم انجوی شیرازی، تهران، جاویدان.
-------------------------- (1367) دیوان حافظ، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، زوار.
دادبه، اصغر (1398) مقاله «دیوان» در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، مجلد بیست و چهارم، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
درایتی، مصطفی (1390) فهرستگان نسخه‌های خطی ایران، مجلدات مختلف، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
ریپکا، یان (1381) تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه، ترجمه عیسی شهابی، تهران، علمی و فرهنگی.
سایری (قرن 11) دیوان سایری، نسخه خطی محفوظ در کتابخانه سلطنتی برلین به شماره 3047.
سعدی شیرازی، مصلح‌الدین (1320) کلیات سعدی شیرازی، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران، کتاب‌فروشی و چاپخانه بروخیم.
--------------------- (1367) کلیات سعدی شیرازی، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر.
--------------------- (1383) متن کامل دیوان سعدی، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، روزنه.
--------------------- (1385) غزل‌های سعدی، به تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی و به اهتمام پرویز اتابکی، تهران، سخن.
سلطان محمد مطربی سمرقندی (1382) تذکره‌الشعرا، به کوشش اصغر جانفدا و به تصحیح علی رفیعی علامرودشتی، چ2، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
شمس قیس رازی (1338) المعجم فی معاییر اشعار‌العجم، به تصحیح محمد قزوینی، تهران، دانشگاه تهران.
شیخ آقابزرگ تهرانی، محمد محسن (1390ه.
ق) الذریعه الی تصانیف‌الشیعه، نجف، مکتبه صاحب الذریعه‌العامه.
صائب تبریزی، محمدعلی (2536) دیوان صائب به خط خود شاعر، تبریز، دانشگاه تبریز.
صفا، ذبیح‌الله (1366) تاریخ ادبیات در ایران، ج1/3، چ5، تهران، فردوس.
صفری آق‌قلعه، علی (1390) نسخه شناخت، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
عزیزیان، کبری (1383) راهنمای دیوان صائب تبریزی، تهران، علمی و فرهنگی کریستن‌سن، آرتور (1370) ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، چ7، تهران، دنیای کتاب.
مایل هروی، نجیب (1380) تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجرد، مجتبی (1396) سنت تصحیح متن در ایران پس از اسلام، تهران، هرمس.
منتجب‌الدین بدیع اتابک جوینی (1384) عتبه الکتبه، تصحیح علامه محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، اساطیر.
منوچهری دامغانی، علی بن جولوغ (1363) دیوان منوچهری دامغانی، چ5، تهران، زوار.
مولانا جلال‌الدین محمد (1363) کلیات شمس (دیوان کبیر) با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، چ3، تهران، امیرکبیر.
------------------ (1388) غزلیات شمس تبریز، مقدمه، گزینش و تفسیر از محمدرضا شفیعی کدکنی، ج1، چ4، تهران، سخن.
مینوی، مجتبی (1383) پانزده گفتار، چ4، تهران، توس.
نصرالله منشی (1367) کلیله‌ودمنه، به تصحیح و توضیح مجتبی مینوی طهرانی، چ8، تهران، امیرکبیر.
نظامی گنجه‌ای، الیاس بن یوسف (1376) مخزن‌الاسرار، تصحیح حسن وحید دستگردی، به اهتمام سعید حمیدیان، تهران، قطره.
یاحقی، محمدجعفر (1388) ارج نامه غلامحسین یوسفی، تهران، میراث مکتوب.
