بررسی عنصر «لحن» و کارکرد آن در «الهی‌نامه» عطار
محورهای موضوعی : پژوهش‌های ادبیات کلاسیک ایرانعلی محمد موذنی 1 , یعقوب زارع ندیکی 2
1 - دانشگاه تهران
2 - دانشگاه آزاد
کلید واژه: الهی‌نامه عطار روایت لحن طنز,
چکیده مقاله :
«الهی نامه» از منظومه های عرفانی و اخلاقی عطار است که با دو طرح روایی کلان و خرد و با هدف القای مسائل مهم عرفانی و اخلاقی سروده شده است. بررسی دقیق این کتاب نشان می دهد که به سبب ضعف های آشکار دو عنصر «تعلیق» و «فضاپردازی» در این کتاب، «لحن» مهم ترین عامل برای تأثیرگذاری بر مخاطب است. مهم‌ترین عامل پیش برندۀ طرح در حکایت کلان و حکایات خرد، گفت وگو است و لحن این کتاب به صورتی منظم و با کمترین تنوع، متناسب با شخصیت‌های گفت وگوکننده، تکرار شده است. تقابل اصلی شخصیت در حکایت کلان، میان «پدر» و «پسر» است که در مضمون و لحن کلام دو شخصیت ایجاد شده است. لحن غالب شخصیت پدر، «واعظانه» و لحن غالب شخصیت پسر، مصرانه است. این ساختار لحن به گونه ای کاملاً آشکار در حکایات کوتاه نیز تکرار شده است. لحن واعظانه و جاهلانه، در حکایات کوتاه نیز میان شخصیت-های «دیوانه و عاقل»، «زیردست و زبردست»، «غلام و شاه»، «عارف و عامی» و... تکرار می‌شود. لحن واعظانه، برآیند لحن های «متعجبانه»، «سرزنشگرانه»، «متعصبانه» و «فیلسوف مآبانه» است. به همین دلیل عناصری مثل «پرسش»، «شرط»، «صفت» و «ندا» بارها در گفت وگو به کار می رود که عناصر اصلی ایجاد لحن های یادشده است. لحن مهم دیگر در الهی نامه، لحن طنزآمیز است که فقط در حکایات کوتاه، این لحن را می‌بینیم. برای ایجاد این لحن از عناصری مثل دعا، استعاره تهکمیه، پارادوکس، شرط و پرسش استفاده شده است. شخصیت مثبت حکایاتی هم که لحن طنزآمیز دارند، «دیوانه» است که در تقابل با خدا و شخصیت عاقل قرار می‌گیرد.
Elahi-nameh is one of Attar Neishabouri’s mystical and ethical poems with two major and minor narrative plots, which has been written to inspire readers with important mystical and ethical issues. A careful review of this book shows that the obvious weakness in narrative elements such as suspension and setting has made the "tone" of the stories the most important factor in influencing the reader. In Elahi-nameh, The key element in promoting the plot of major and minor narratives in is the dialogue, and the tone of the book has been repeated in a regular manner with the least variation, in a way that it fits the characters taking part in the dialogues. The main contrast between the characters in the major narrative is the opposition of the father and the son, which is manifested in the themes and the tones of the dialogues. The dominant tone of the father is preaching and the dominant tone of the son is persisting. The contradictory preaching/ ignorant tones are repeated in short stories, amongst the characters "the wise and the fool", "the lord and the peasant", "the king and the slave", "the mystic and the ignorant" and so on. The preaching tone is the resultant of wondering, blaming, fanatical and pseudo-philosophical tones. For this reason, elements such as the question, condition, adjective, and exclamation are used repeatedly in the dialogues, which are the main elements of the creation of the above-mentioned tones. Another important tone in Elahi-nameh is the ironic tone that is found only in short anecdotes. Elements such as prayer, sarcasm, paradox, condition, and questions have been used to create this tone. The positive character of most of the comical anecdotes is the fool which is in contrasts with God and the wise.
آذر، اسماعیل (1393) الهی¬نامه عطار (در نظریه نشانه- معناشناسی آلژیر گرمس و شکل¬شناسی ژرار ژنت)، تهران، سخن.
بامشکی، سمیرا (1393) روایت¬شناسی داستان¬های مثنوی، چاپ دوم، تهران، هرمس.
بیشاپ، ليونارد (1374) درس¬هایی دربارۀ داستان¬نویسی، ترجمۀ محسن سلیمانی، تهران، زلال.
پورنامداریان، تقی (1374) دیدار با سیمرغ (تحلیل اندیشه و هنر عطار)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
------------ (1380) در سایه آفتاب، تهران، سخن.
پین، جانی (1389) سبک و لحن در داستان، ترجمۀ نیلوفر اربابی، تهران، رسش.
خاتمی، احمد و الهام باقری (1393) «طنز روایی و کارکرد عرفانی آن در حدیقه»، مجله ادب فارسی، دوره 4، شماره 1، صص 33-52.
خزاعی¬فر، علی (1386) ترجمه متون ادبی، چاپ پنجم، تهران، سمت.
سناپور، حسین (1385) ده جستار داستان¬نویسی، چاپ دوم، تهران، چشمه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1352) انواع ادبی در شعر فارسی، مجله خرد و کوشش، دوره چهارم، شماره 11 و 12، صص 96-119.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1362) مفلس کیمیافروش، تهران، سخن.
شمیسا، سیروس (1378) انواع ادبی، چاپ ششم، تهران، فردوس.
عطار، فریدالدین (1387) الهی¬نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
عمران¬پور، محمدرضا (1384) «عوامل ایجاد، تغییر و تنوع و نقش لحن در شعر»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، شماره 9 و 10، پاییز و زمستان، صص 127-150.
علی¬زاده خیاط، ناصر و سونا سلیمیان (1391) کانون روایت در الهی¬نامه عطار بر اساس نظریۀ ژرار ژنت، مجلۀ پژوهش¬های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دوره 6، شماره 2، صص 113-140.
فولادی، علیرضا (1386) طنز در زبان عرفان، قم، فراگفت.
------------ (1387) زبان عرفان، قم، فراگفت.
گری، مارتین (1382) فرهنگ اصطلاحات ادبی، ترجمۀ منصوره شریف¬زاده، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مندنی¬پور، شهریار (1383) کتاب ارواح شهرزاد (سازه‌ها، شگردها و فرم¬های داستان نو)، تهران، ققنوس.
میرصادقی، جمال (1392) عناصر داستان، چاپ هشتم، تهران، سخن.
