نقد نظریه اصولیان و متکلمان مسلمان نسبت به ناسازگاری اصل اختیار و علیت
محمد حسن قدردان قراملکی
1
(
هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
)
جواد حاجی پور
2
(
دانشگاه علوم پزشکی دزفول
)
سید سجاد ساداتی زاده
3
(
استادیار گروه معارف اسلامی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی دزفول، دزفول، ایران
)
الکلمات المفتاحية: سلطنت نفس, عادت الله, علیّت, اختیار, اراده, ضرورت علّی,
ملخص المقالة :
اصل اختیار و علیت از سابقه ای کهن در میان اندیشمندان برخوردار بوده است.در هر دو قلمرو اسلامی و غربی ،فیلسوفان به دو بخش سازگاری گرا و ناسازگاری گرا بخش می گردند.سازگارگرایان به سازگاری اصل اختیار معتقد بوده و در مقابل، ناهمسازان به حاکمیت جبر یا اختیار البته با نفی حاکمیت موجبیت علی معتقد گشته اند. در میان اندیشمندان اسلامی که به ناسازگاری رو آورده اند دو گروه مثال زدنی اند؛ نخست اشعریان که با طرح نظریه عادت الاهی و به ویژه نظریه کسب،سازگاری میان اختیار و علّیت را به چالش کشیده و به جبر گراییده اند؛هر چند خود منکر جبرگرایی می باشند.متکلمان اشعری در مخالفت با اصل علیت و قاعده ضرورت علی،تلاش نموده‌اند نظریه‌ای را مطرح سازند که جایگزین علیت و ضرورت آن گشته و با تمسک به آن به تفسیر پدیده‌های هستی بپردازند. این نظریه همان نظریه معروف «عادت الله» می باشد.
گروه دیگر از ناسازگاری گرایان اسلامی اصولیان می باشند که با طرح نظریه «سلطنت نفس» نسبت به افعال خود،ضرورت علّی در افعال اختیاری انسان را نفی نموده اند و به اختیار گرویده اند. به نظر اصولیان،فعل در ظرف علّت تامه اش،ضرورت نمی یابد و از آن جایی که اراده و مبادی آن در اختیار نفس نیست و بر اثر عوامل خارج از نفس بر نفس عارض می گردد لاجرم برای مختار شدن انسان امر دیگری نیاز است که عبارت است از سلطنت و اقتدار ذاتی نفس که نفس به مدد آن حتی توان مقابله با مقتضای علت تامه را داراست.
1. ابن رشد،محمدبن محمد،بی تا،الکشف عن مناهج الادله فی عقائد المله ،بیروت،دارمکتبه التربیه.
2. ابن رشد،محمد بن محمد،1993،تهافت التهافت،بیروت،دارالفکر.
3. اشعری،ابوالحسن،بی تا،مقالات الإسلامیین و إختلاف المصلین،بی جا،ناشر فرانس شتاینر.
4. اشعری،ابوالحسن،بی تا،اللمع فی الرد علی الزیغ و البدع،تحقیق دکتر حموره غرابه،مکتبه الازهریه للتراث.
5. برنجکار،رضا،1394،جبر و اختیار از دیدگاه وحید بهبهانی،تحقیقات کلامی،شماره 11.
6. بهبهانی،محمدباقر،بی تا،رساله فی الجبر و الاختیار،کلمات المحققین،قم،مکتبه المفید.
7. خویی،ابوالقاسم،1417،الهدایه فی الأصول،تقریر حسن صافی،قم،مؤسسه صاحب الامر.
8. رضایی، حسن و سلیمانی، عسکری،1390،ضرورت علّی یا جبر فلسفی، پژوهش نامه نور حکمت، شماره 40،
9. شافعی،حسن، 1418،الآمدی و آرائه الکلامیه ،چاپ اول، قاهره،دارالسلام.
10. شهرستانی،محدبن عبدالکریم،1363 ق،الملل والنحل،طبع سوم،قم،الشریف الرضی.
11. صدر،محمد باقر،1418،بحوث فی علم الاصول،تقریر هاشمی شاهرودی،قم،دایره المعارف فقه اسلامی.#3 12. طوسی،علاءالدین،1990،تهافت الفلاسفه،چاپ اول ،بیروت،دارالفکر.
13. طوسی،جعفر، 1399 ق،الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد ،نجف،جمعیه منتدی النشر،.
14. غروی،محمدحسین،1415،بحوث فی الاصول،قم،دفترانتشارات اسلامی.
15. غزالی،ابوحامد،بی تا،احیاءعلوم الدین،طبع سوم،بیروت،دارالعلم.
16. غزالی،ابوحامد،بی تا،تهافت الفلاسفه،چاپ هفتم،قاهره،دارالمعارف .
17. غزالی،ابوحامد، بی تا،معراج السالکین،طبع اول،قاهره،المکتبه التوفیقیه.
18. غزالی،ابوحامد،1417،المستصفی من علم الاصول،طبع اول،بیروت،موسسه الرساله.
19. نایینی،محمدحسن،1430،اجودالتقریرات،تقریرابوالقاسم خویی،قم،موسسه صاحب الامر،قم.
20. نایینی،محمدحسن،1417،فوائدالأصول،تقریر محمدعلی کاظمی،تهران،دفتر انتشارات اسلامی.
