شبیه‌سازی جریان سیلاب در پایین‌دست سد کرخه و ارایه راهکارهای کنترل آن با نگاهی بر جایگاه زمین‌شناسی حوضه آبریز
الموضوعات :نورالدین بازگیر 1 , علی محمد آخوندعلی 2 , کاظم حمادی 3
1 - دانشجوی دکتری، گروه هیدرولوژی و منابع آب، دانشکده آب و محیط‌زیست، دانشگاه شهید چمران اهواز
2 - گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه شهید چمران اهواز
3 - مدیریت مطالعات پایه منابع آب سازمان آب و برق خوزستان
الکلمات المفتاحية: حوضه آبریزکرخه, سیلاب, زمین‌شناسی, شبیه‌سازی دوبعدی.,
ملخص المقالة :
حوضه آبریز کرخه با وسعت بیش از 50 هزار کیلومترمربع در غرب کشور واقع است. با این همه وجود سد‌های مخزنی بالادست بخصوص سد مخزنی بزرگ کرخه، دشت‌ها و شهرهای پایین‌دست آن هنوز از مخاطرات سيل در امان نیست. با توجه به جایگاه زمین‌شناسی حوضه آبریز رود کرخه، در بارش‌های شدید بیش از 70 درصد مساحت حوضه آبریز پتانسیل تولید سیلاب دارد. هدف پژوهش جاری شبیه‌سازی جریان سیلاب توسط مدل یک- دو بعدی و استفاده از کانال‌های سیلاب بر و حوضچه‌های ذخیره‌ای برای انحراف و ذخیره بخشی از سیلاب به‌طوری‌که خسارات پایین‌دست را در حد قابل قبول تقلیل دهد. به‌منظور مدلسازی هیدرولیک جریان در شرایط سیلابی از مدل MIKE FLOOD استفاده شد. این مدل توانایی شبیه‌سازی جریان‌های پیچیده در رودخانه و سیلاب‌دشت‌ها را به‌صورت هیدرودینامیکی دارد. داده‌های هیدرولوژیکی و هندسی مورد نیاز مدل آماده‌سازی شد؛ همچنین دبی‌های سیلابی 500 تا 2500 مترمکعب بر ثانیه با تداوم 11 روزه و حجم معادل 475 تا 2376 میلیون مترمکعب طی پنج سناریو به‌عنوان مرز بالادست به مدل برای شبیه‌سازی معرفی شد. نتایج پژوهش نشان داد که از میان گزینه‌های مورد بررسی، حوضچه و سیلاب‌بر "شاکریه" در تمامی سیلاب‌های بزرگ رودخانه کرخه فعال است و از نظر حجم نگهداشت 50 درصد از کل حجم ذخیره پیشنهادی کل سامانه را تامین می‌کند. همچنین این حوضچه در نهایت به تالاب هورالعظیم منتهی می‌شود و علاوه بر کمک به تامین نیاز زیست‌محیطی تالاب، مکان مناسبی برای نگهداشت و ذخیره حجم قابل توجه سیلاب نیز می‌باشد. این گستره به‌عنوان موثرترین (اولویت اول) محل حوضچه تاخیری از نظر حجم ذخیره و مستعد بودن شرایط توپوگرافی تعیین شد.
احمدی شرف، ا. و تجریشی، م.، 1393. جانمایی حوضچه‌های ذخیره با استفاده از مدل شبیه‌ساز SWMM و تصمیم‌گیری چند معیاره مکانی. نشريه آب و فاضلاب، 25، 6، 94، 57-66.
امور نظام فنی معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور.، 1391. دستور العمل و ضوابط تقسیم‌بندی و کدگذاری حوضه‌های آبریز و محدوده‌های مطالعاتی در سطح کشور .شرکت مدیریت منابع ایران. 6.
بختیاری، م. و جهانتاب، ز .، 1401. مدلسازی مکانی سیلاب با استفاده از الگوریتم شبکه عصبی مصنوعی و توابع تحلیلیGIS. پژوهشهای اقلیم‌شناسی. 194-177، 49.
تقیان، م.، 1396. برآورد آبدهی مطمئن در سیستمهای منابع آب با استفاده از بهینه‌سازی خطی. مجله علوم و مهندسی آبياری، مجله¬ی علمی- پژوهشی، 40 ، 1، 82-73.
چمن پیرا، غ.، روغنی، م.، ویسکرمی، ا. و پیامنی، ک.، 1394. ارزیابی تأثیر حوضچه‌های ذخیره آب در کنترل سیلاب حوزه آبخیز داد آباد لرستان، سومین کنفرانس ملی مدیریت و مهندسی سیلاب با رویکرد سیلاب‌های شهری، تهران، 9.
حسین زاده، م. و اسماعیلی، ر.، 1397. برآورد فرسایش کناره¬ای رودخانه با استفاده از مدل BSTEM. فصلنامه زمین‌شناسی ایران. 45. 53- 70.
حسینخانی، ح.، 1392. ارزیابی خطر فرسایش و پتانسیل رسوبدهی حوضه آبریز سد شهریار میانه با استفاده از تکنیک‌های GIS و مدل EPM. فصلنامه زمین‌شناسی ایران. 26. 96- 87.
حمادي، ك و ذاكري حسيني، ف. 1398. تحلیل وضعيت سیلاب¬هاي تاريخي رودخانه كرخه در استان خوزستان با تأكيد بر واقعه سیل فرودين 1398، کنفرانس ملی "سیلاب 98-97، اگر تکرار شود" اهواز، 9.
حمادي، ك. و نوذريان، ل.، 1400. ارزيابي سياست¬هاي بهره¬برداري سد مخزني كرخه توسط يك تابع خسارات نسبي طي سیلاب تاريخي فرودين 1398. هشتمين كنفرانس جامع مديريت و مهندسي سيلاب، تهران، 12.
رجایی، ف.، 1402. مقایسه روش‌های مختلف برآورد سیلاب به‌منظور طراحی ابعاد کانال (مطالعه موردی: شهرک صنعتی علویجه در حوزه آبخیز زاینده‌رود). پژوهشهای ژئومورفولوژی کمّی, 12(1), 260-273. doi: 10.22034/gmpj.2023.377849.1397
رجبی، ع.، یاوری، ع. و سلوکی، ح.، 1398. کاربرد مدل EPM در ارزیابی فرسایش خاک (مطالعه موردی، حوزه شازند). فصلنامه زمین‌شناسی ایران. 50. 98- 89.
سازمان زمین‌شناسی. نقشه‌های 1:250000. شیت‌های NI38-7,8,11,12,15, و NI39-5,9,13 و NH38-4 وNH 39-1.
شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس.، 1381. دستورالعمل بهره‌برداري و نگهداري سد كرخه، 142.
شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس.، 1381. مطالعات بهنگام سازي مرحله سوم سد کرخه، 382.
شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس.، 1383. طرح بهینه‌سازی تخصیص منابع آب کرخه، 253.
شریفی سیستانی، ع. و صنعی،ا .، 1397. ارزیابی استفاده از حوضچه‌های تاخیری جهت کاهش دبی پیک سیلاب در حوضه آبریز شهری کال سرافرازان. سومین کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و طراحی شهری، تبریز، 11.
فیض نیا، س.، موسویان، م.، عبدالهیان دهکردی، ز. و ابراهیمی درچه، خ.، 1394. بررسی اثر زمین‌شناسی بر سیل‌خیزی (مطالعه موردی: حوضه آبخیز جونقان واقع در شهرکرد). مجله منابع طبیعی ایران، مرتع و آبخیزداری، 69، 4، 1395. 10177-1029.
قبادی، ف.، خداشناس، س. و مساعدی، ا.، 1397. مدیریت سیلاب شهری با احداث حوضچه‌های ذخیره‌ای (مطالعه موردی: منطقه 10 شهرداری مشهد). اولین همایش ملی راهبردهای مدیریت منابع آب و چالشهای زیست‌محیطی، ساري، 10.
کارآموز، م.، احمدي، آ. و نظيف، س.، 1385. چالش‌ها و فرصت‌هاي بکارگيري مدل‌هاي بهره‌برداري بهينه از سيستم‌هاي منابع آب. اولين همايش منطقه¬اي بهره¬برداري بهينه از منابع آب حوضه¬هاي کارون و زاینده‌رود شهرکرد. دانشگاه شهرکرد، 16.
محمدپور، م.، بهنیا، ع.، آخوند علی، ع. و تلوری، ع .، 1387. تاثیر سد مخزنی کرخه بر میزان خطرپذیری اراضی پایین‌دست و حریم قانونی رودخانه. مجله علوم و صنایع کشاورزی ویژه آّب و خاک، 22، 1، 96-79.
معمارزاده، ر.، 1398. مبانی مدیریت سیلاب در رودخانه‌ها و سیلاب‌دشت‌ها. هجدهمین کنفرانس هیدرولیک ایران، تهران، 9.
مهندسین مشاور ساز آب اهواز، کارفرما سازمان آب و برق خوزستان.، 1396. مطالعات پهنه‌بندی سیلاب رودخانه کرخه از سد کرخه تا تالاب هورالعظیم، 429.
Abrishamchi, A., Dashti M. and Tajrishy M., 2011. Development of a multi-reservoir flood control optimization model; Application to the Karkheh river basin, Iran. World Environmental and Water Resources Congress, Palm Springs, California, United States. 3048-3056.
Azarang, F., Telvari, A., Sedghi, H. and Shafai Bajestan, M ., 2015. Large dam effects on flow regime (case study: Karkheh river, downstream of reservoir dam). International Journal Available at www.cibtech.org/sp.ed/jls/ 2015/03/jls.htm. 5 (S3). 1970-1984.
Barr, T., 2002. Application of tools for hydraulic power plant presentation. 105- Upper Gotvand Hydroelectric Power Project Feasibility Study. Reservoir Operation Flood,14.
Carvalho Barreto, I.D., Stosic, T., Filho, M.C., Delrieux, C. P., Singh, V. and Stosic, B., 2020. Complexity Analyses of Sao Francisco River Streamflow: Influence of Dams and Reservoirs. American Society of Civil Engineers. J. Hydrol. Eng., 25(10): 05020036 . DOI: 10.1061/(ASCE)HE.1943-5584.0001996.
Hamidi Machekposhti, K., Sedghi, H., Telvari, A. and Babazade, H., 2016. Determination of Suitable Probability Distribution for Annual Discharges Estimation (Case Study: Karkheh River at Iran) International Journal of Probability and Statistics 2016, 5(3): 73-81.
Hamidi Machekposhti, K., Sedghi, H., Telvari, A. and Babazade, H., 2017. Flood Analysis in Karkheh River Basin using Stochastic Model. 3, 9, 794-808.
Labadi, J. W., 2004. Optimal Operation of Multi Reservoir Systems: State-of-the-art Review, Journal of Water Planning and Management. 130(2). 93-111.
Liu, l., Zhou, l., Li, x., Chen, T. and Ao, T., 2020. Screening and Optimizing the Sensitive Parameters of BTOPMC Model Based on UQ-PyL Software: Case Study of a Flood Event in the Fuji River Basin, Japan. American Society of Civil Engineers. Journal of Hydrologic Engineering. 25, 9 . DOI: 10.1061/(ASCE)HE.1943-5584.0001970.
McCollum, J. and Beighley, E., 2019. Flood Frequency Hydrology with Limited Data for the Weser River Basin, Germany, American Society of Civil Engineers. Journal of Hydrologic Engineering., 24(3): 05019002.
Moglen, G. E., Hood, K. and Hromadka, T.V., 2018. Examination of Multiple Predictive Approaches for Estimating Dam Breach Peak Discharges. American Society of Civil Engineers, Journal of Hydrologic Engineering., 24(2): 04018065.
Mondal, A. and Daniel, D., 2018. Return Levels under Nonstationarity: The Need to Update Infrastructure Design Strategies. American Society of Civil Engineers. DOI: 10.1061/(ASCE)HE.1943-5584.0001738. 43-52.
Smith, A., Sampson, C. and Bates, P., 2015. Regional flood frequency analysis at the global scale. Water Resources Research. 51 (1): 539–553. https://doi.org/10.1002/2014WR015814.
Yilmaz, M., Tosunoglu, F. and Kaplan, N.H., 2020. Evaluation of Trends and Dominant Modes in Maximum Flows in Turkey Using Discrete and Additive Wavelet Transforms. American Society of Civil Engineers. Journal of Hydrologic Engineering., 25(11): 05020037 . DOI: 10.1061/(ASCE)HE.1943-5584.0002000.
