چیستی و امکان مسئولیت اخلاقی انسان از دیدگاه علامه طباطبایی؛ باتوجه به جبر طبیعت و جبر اجتماع (سازگارگرایی یا ناسازگارگرایی؟)

ملخص المقالة :

مسئله اصلی این پژوهش بررسی چیستی و امکان «مسئولیت اخلاقی»، براساس تأثیر عوامل طبیعی و جبر اجتماع از دیدگاه علامه طباطبایی است. دیدگاه علامه طباطبایی را در خصوص چیستی مسئولیت اخلاقی می­توان چنین بازسازی نمود: پاسخگویی و تعهد در انجام وظایف  که به فرد الزام و تکلیف درونی و بیرونی شده است. و این پاسخگویی آزادانه و از روی آگاهی و در حد توانایی­های فرد است به نحوی که به غایت مطلوب نزدیک شود و عدم این پاسخگویی، سبب نکوهش است. علامه طباطبایی، با نظریه «اعتباریات عملی»، معتقد است تمایلات طبیعت انسان، سبب ایجاد گرایش و اندیشه برای اراده فعل است که علامه به آن «اندیشه­های اعتباری» می­گوید. اندیشه­های اعتباری، علاوه بر اینکه برآمده از اندیشه­های حقیقی است، از اعتباریات ساخته شده، بنابراین جامعه و فرهنگ و...  تأثیر فراوانی در صدور فعل دارد. علامه طباطبایی، عوامل درونی (نظیر فطرت و شاکله) و بیرونی (اجتماعی) دیگری را نیز، دخیل در افعال اخلاقی انسان می­داند. علامه تأثیر این عوامل طبیعی و اجتماعی را به حد اقتضا می­داند و نه تا حدی که سبب جبر گردد. براین اساس علامه طباطبایی را یک اندیشمند سازگارگرا می­دانیم که به سازگاری بین تأثیر عوامل طبیعی و عوامل اجتماعی با مسئولیت اخلاقی انسان حکم مثبت داده است.

المصادر:

قرآن کریم
اسماعیلی مهر، حامد و عبدالله فتحی، 1402، «نقد و بررسی ملاک ثبوتی اختیار از دیدگاه علامه طباطبایی»، اندیشه نوین دینی، سال 19 پاییز 1402 شماره 74.
اکبریان رضا و زهرا تقوی، 1401،«نوآوری علامه طباطبایی در مسأله نسبت اختیار و ضرورت علّی»، تاریخ فلسفه در اسلام، سال اول تابستان 1401 شماره 2.
تاجیک جوبه، محمد و احمد فاضلی (1401)، «راهکارهای حل تعارض ضرورت علّی و ارادۀ آزاد بر اساس مبانی فلسفی علامه طباطبایی»، تأملات فلسفی، سال 14 بهار و تابستان 1403 شماره 32.
حبیبی، سلیمان و رضا اکبری، 1393، تبیین فلسفی مسئولیت اخلاقی از دیدگاه علامه طباطبایی، پژوهش های فلسفی - کلامی سال شانزدهم زمستان 1393 شماره 2 (پیاپی 62(..
حسین زاده، 1400،
سعیدی مهر، محمد و سعید مقدس، 1391، «بررسي نظرية علامه طباطبايي در باب سازگاري ضرورت علّي و اختيار انسان»، حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، سال سوم، شمارة دوم، صص 99 تا 103.
عدالت جو، سعید و علی ارشد ریاحی، 1398، «تجدیدنظرگرایی دربارۀ ارادۀ آزاد و مسئولیت اخلاقی از نظر مانوئل وارگاس»، دو فصلنامة فلسفي شناخت«، پژوهشنامة علوم انساني شناخت، شمارة 1/ 81 ، صص 185-206.
علامه طباطبایی، 1380، نهایه الحکمه، ترجمه و شرح نهایه الحکمه، علی شیروانی، جلد اول، دوم، سوم، ناشر انتشارات الزهراء، چ 5.
علامه طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، 1374، مترجم: حجه الاسلام و المسلمين سيد محمد باقر موسوى همدانى‏،جلد 1،2،3،4،5،6،7،8،9،10،12،15،18 ،تهران، دفتر تبلیغات اسلامی
كيلن، ملاني و اسمتانا، جوديث، ( 1389 ). رشد اخلاقي؛ كتاب راهنما، ترجمه محمدرضا جهانگيرزاده و ديگران، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، چ اول.
معزز، یوسف، 1401، «ملاک اختیار از دیدگاه علامه طباطبایی»، در نسیم خرد (دوفصلنامه علمي ترویجي فلسفه اسلامي)، سال هشتم بهار و تابستان 1401 شماره 1 (پیاپی 14)
مطهری، 1386، اصول فلسفه و روش رئالیسم، مجموعه آثار (ج 6)، تهران، انتشارات صدرا، چاپ یازدهم.
نصری، عبداله، (1392)، «جبر و اختیار از دیدگاه علامه طباطبایی»، حکمت و فلسفه، دوره 9، ش 32.
Honderich, Ted. 2002. How free are you, the determinism problem? 2nd ed. Oxford: Oxford University Press.
Kane, Robert. (2005). A Contemporary Introduction to Free Will, New York: OXFORD University press.