تبیین همپیوندی حس مکان و روابط اجتماعی در بازار تاریخی تبریز؛ رویکردی انسان محور
الموضوعات :مینا سروری مهرآباد 1 , پریسا آبرومند آذر 2
1 - استادیار، گروه معماری، دانشکده علوم وهنر، دانشگاه آزاد اسلامی، مراغه، ایران.
2 - استادیار گروه معماری، دانشکدۀ علوم و هنر، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران.
الکلمات المفتاحية: حس مکان, روابط اجتماعی, تعاملات انسانی, بازار تاریخی تبریز, انسان‌محور.,
ملخص المقالة :
حس مکان و روابط اجتماعی از عناصر کلیدی در فهم تعاملات انسانی و کارکردهای فضاهای عمومی به‌شمار می‌روند. بازار تاریخی تبریز، به‌عنوان یکی‌ای نمادهای برجستۀ معماری و فرهنگی ایران، بستری است که در آن حس مکان و ارتباطات اجتماعی نقشی بی‌بدیل ایفاء می‌کنند. هدف این پژوهش، واکاوی همپیوندی حس مکان و روابط اجتماعی در این فضای تاریخی با رویکردی انسان‌محور است. این مطالعه به‌روش توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از ابزارهای کمی و کیفی انجام شده است. در بخش کمی، جامعۀ آماری پژوهش شامل کسبه و مراجعان بازار تاریخی تبریز است که با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی و توزیع پرسش‌نامه در میان 400 نفر بر اساس «فرمول کوکران»، داده‌های موردنیاز گردآوری شد. در بخش کیفی، مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با کارشناسان حوزه‌های مرتبط انجام گرفت. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار آماری «اس‌پی‌اس‌اس»، «ضریب همبستگی پیرسون» و تحلیل مسیر در نرم‌افزار «ای‌ام‌او‌اس»، پردازش شدند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که میان حس‌مکان و کیفیت روابط اجتماعی در این بازار ارتباطی معنادار و متقابل وجود دارد. فضای کالبدی، عناصر فرهنگی و فعالیت‌های روزمره، به‌عنوان اجزاء مؤثر بر تقویت حس مکان، نقش مهمی در شکل‌گیری و تداوم روابط اجتماعی ایفاء می‌کنند. این پژوهش با تأکید بر رویکرد انسان‌محور، راهکارهایی برای تقویت تعاملات اجتماعی و حفظ حس مکان در بازارهای تاریخی ارائه می‌دهد که می‌تواند به ارتقای کیفیت زندگی شهری و پایداری فرهنگی در چنین فضاهایی منجر شود.
1- آبرومند آذر، پریسا؛ اکبری نامدار، شبنم؛ و ولی¬زاده، نیما(1403). تبیین راهکارهای حفاظتی مبتنی بر شناخت و آسیب‌شناسی ارزشی بازار تاریخی تبریز با تأکید بر توسعۀ گردشگری میراثی. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی ایران، 15 (1)، 94-77. doi:10.22034/bagh.2024.417422.5455
2- بلالی اسکویی، آزیتا؛ و جعفری، پرستو(1401). واکاوی تعاملات اجتماعی در بازار تاریخی تبریز با تأکید بر بعد کالبدی فضا (نمونۀ موردمطالعه: سرای امیر و سرای دودری). فصلنامۀ علمی پژوهشی-مطالعات‌شهری، 11(42)، 102-87.
doi:10.34785/J011.2022.403
3- بیگلری، اسفندیار(1356). بازارهای ایران، همدان: انتشارات همدمی.
4- پاک‌نژاد، نوید؛ و لطیفی، غلامرضا(1397). تبیین و ارزیابی تأثیرات مؤلفه‌های محیطی بر شکل‌گیری الگوهای رفتاری در فضاهای شهری (از نظریه تا عمل: مطالعه میدان تجریش). نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، 15(69)، 66-51.
doi:10.22034/bagh.2019.82313
5- ترکاشوند، عباس؛ و مجیدی، سحر(1392). بازشناسی برخی نشانه‌ها در فضاهای شهری. دوفصلنامۀ علمی پژوهشی-معماری و شهرسازی ایران، 4(6)، 15-5.
6- جهاد دانشگاهی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران(1388). بازار ایرانی: تجربه‌ای در مستندسازی بازارهای ایران، تهران: نشر جهاد دانشگاهی.
7- چپ‌من، دیوید(1395). آفرینش محلات و مکان‌ها در محیط انسان‌ساخت. ترجمۀ: شهرزاد فریادی و منوچهر طبیبیان، چاپ سوم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
8- حاتمی گلزاری، الهام؛ میرزا کوچک خوشنویس، احمد؛ بایزیدی، قادر؛ و حبیبی، فؤاد(1399). بررسی کیفی ماندگاری معماری مجموعۀ بازار تبریز از منظر پدیدارشناسی. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-اندیشۀ معماری، 4(7)، 188-172.
doi:10.30479/at.2019.11447.1304
9- حاجی حیدری، حامد؛ و متقی‌زاده، علی(1391). بازسازی الگوی بازاندیشی گیدنز بر مبنای مواضع اخیرتر او راجع به سنت. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی ایران، 1(3)، 83-41.
10- حق‌پرست، فرزین؛ و اسمعیلی سنگری، حسین(1397). مدیریت مجموعۀ میراث جهانی بازار تاریخی تبریز با تکیه‌بر مشارکت مردم. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مدیریت‌شهری، 17(15)، 162-145.
11- حمیدی فراهانی، همایون؛ و حشمتی، هادی(1391). بررسی جایگاه و تحولات فرهنگ در فرایند جهانی‌شدن. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 3(9)، 180-153.
12- حیدری، علی‌اکبر؛ مطلبی، قاسم؛ و نکویی‌مهر، فاطمه(1393). بررسی نحوۀ ارتباط میان دو مفهوم حس مکان و دل‌بستگی به مکان در خوابگاه دانشجویان. نشریۀ علمی‌پژوهشی-هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 19(1)، 22-15.
doi:10.22059/jfaup.2014.55372
13- خیابانی، فرناز؛ نژادابراهیمی، احد؛ شقاقی، شهریار؛ و بلالی اسکویی، آزیتا(1403). معنای مکان در معماری بازار تاریخی تبریز باتوجه به رویکرد مطالعات فرهنگی. فصلنامۀ علمی پژوهشی-معمار شهر، 3(9)، 102-83.
14- خیابانی، فرناز؛ نژادابراهیمی، احد؛ شقاقی، شهریار؛ و بلالی اسکویی، آزیتا(1402). بُعد به‌وجودآمده از پدیدارشناسی معنای مکان در معماری بر مواجهه با رویکرد مطالعات فرهنگی (موردپژوهی: بازار تاریخی تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات مدیریت شهری، 15(56)، 91-77.
15- دبدبه، محمد(1400). طراحی بر اساس ادراک و رفتار انسانی، تهران: انتشارات طحان‌گستر.
16- دبدبه، محمد؛ تقفی‌اصل، آرش؛ محمدیان. مهرداد؛ و کوره‌پز حسنعلی‌زاده، رعنا(1402). پدیدارشناسی سُویه‌های مکانی در بوطیقای فضای معماری داخلی (موردپژوهی: مجموعۀ بازار تاریخی تبریز). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و محیط پایدار، 1(4)، 54-37.
17- ذبیح زاده، سیده محبوبه؛ آبرومندآذر، پریسا؛ بلادی ده‌بزرگ، سیداحسان؛ و قربانی، آناهیتا(1403). تبیین راهکارهای حفاظتی مجموعه تاریخی بازار تبریز مبتنی بر شناخت و آسیب‌شناسی ارزش‌های فرهنگ-تاریخی میراث معماری. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، 21(137)، 74-61.
18- ذکاوت، کامران؛ و دهقان، یاسمن سادات(1395). مدل مدیریت خلق مکان و مؤلفه‌های سازندۀ کیفیت در عرصۀ عمومی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 9(17)، 224-215.
19- رلف، ادوارد(1397). مکان و بی‌مکانی. ترجمۀ: محمدرضا نقصان‌محمدی، کاظم مندگاری و زهیر متکی، ویراستار: علی درویش‌زاده، تهران: انتشارات آرمان‌شهر.
20- زومتور، پیتر(1395). رهیافت پدیدارشناسی در اندیشۀ پیتر زومتور. ترجمۀ: مرتضی نیک‌‌فطرت و سیده‌صدیقه میرگذار لنگرودی، تهران: مؤسسۀ علم‌معمار رویال.
21- سلطان‌زاده، حسین(1395). بازارهای ایرانی، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
22- شهسوارانی، امیرمحمد(1397). نظریۀ تبادل اجتماعی: نظریۀ ارتباطات و تعاملات بین فردی در جامعه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تحقیقات رسانه، 1(1)، 70-51.
23- کفاش‌چرندابی، ندا(1397). استخراج گراف ناوبری بازار تاریخی سرپوشیدۀ تبریز برمبنای استاندارد (IndoorGML). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-علوم و فنون نقشه‌برداری، 8(3)، 162-149.
dor:20.1001.1.2322102.1397.8.3.11.2
24- لینچ، کوین(1395). سیمای شهر. ترجمۀ: منوچهر مزینی، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
25- مدیری، آتوسا؛ و ادهمی، قاسم(1394). تبیین نقش فضاهای عمومی در ارتباط با سرمایه‌ی اجتماعی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات توسعۀ اجتماعی-فرهنگی، 3(4)، 212-185.
26- نجاری، رعنا؛ و مهدی‌نژاد، جمال‌الدین(1399). ارزیابی نقش عوامل کالبدی و عملکردی در اجتماع‌پذیری بازارهای سنتی ایران با استفاده از تکنیک نحو فضا (نمونۀ موردی: بازار تبریز). نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، 17(85)، 82-67.
doi:10.22034/bagh.2020.182777.4088
27- نوربرگ-شولتز، کریستین(1392). روح مکان: به‌سوی پدیدارشناسی معماری. ترجمۀ: محمدرضا شیرازی، تهران: انتشارات رخ‌داد نو.
28- Bahmani Kazerooni, Sara. Pourjafar, Mohammadreza. (2014). Hierarchy Of Cultural Identity In Traditional Markets, Iran, The International Journal Of Engineering & Science (IJES), 3(1): 16-24.
29- Batool, Zunaira. Bahauddin,Azizi. (2025). Navigating Sense Of Place Through Lived Spaces And The Memory Of Place In Historic Anarkali Bazaar, Lahore. Journal Of Built Heritage, 9(3): 1-17.
doi:10.1186/s43238-024-00168-7
30- Chen, Xing. Liu, Yi. Li, Shengcai. Sun, Wanghu. (2022). Sensory Perception Mechanism For Preparing The Combinations Of Stimuli Operation In The Architectural Experience, Journal Of Sustainability, 14(13): 2-19. doi:10.3390/su14137885
31- Demirel, Emre. Goudarzi, Soufi Moazemi. (2023). Prospective Aspect Of Topography: The Example Of The Grand Bazaar (Kapalı Çarşı), In Istanbul. International Journal Of Architecture And Planning (ICONARP), 11(1): 229-248. doi:10.15320/ICONARP.2023.240
32- Mikhail, Alan. (2016). Climate And The Chronology Of Iranian History, Journal Of Iranian Studies, 49(6): 963-972. doi:10.1080/00210862.2016.1241609
33- Quintana Vigiola, Gabriela. (2022). Understanding Place In Place-Based Planning: From Space-To People-Centred Approaches. Journal Of Land, 11(11,2000): 1-15. doi:10.3390/land11112000
