پیشینۀ بحث علیت در هند و دیدگاه ناگارجونه درباب آن
الموضوعات :
حسین صابری ورزنه
1
,
عظیم رضوی صوفیانی
2
1 - استادیار گروه فلسفۀ دین، ادیان و عرفان، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران
2 - دانش‌آموختة دکتری ادیان و عرفان تطبیقی؛ مدرس گروه علوم سیاسی، ادیان و عرفان، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
الکلمات المفتاحية: هند, علّیت, ناگارجونه, شونیتا, بودیسم,
ملخص المقالة :
مسئلۀ علّیت و رابطۀ بین علّت و معلول، هم در مباحث عام متافیزیکی و هم در مباحث الهیاتی، اهمیت بسیار دارد و در بنیان علوم تجربی، زندگی روزمره و فهم عرفی نیز نقشی بیبدیل ایفا میکند. این مسئله در مکاتب دینی و فلسفی هند نیز با تبیینهای مختلف مطرح شده و ابعادی گوناگون پیدا کرده است. نوشتار پیش‌رو میکوشد با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، به سه مسئله بپردازد: 1) بحث فلسفی درباب علّیت در مکاتب فلسفی هند، در چه زمینه‌یی مطرح شده است؟ 2) این مکاتب، چه تبیینی از رابطۀ بین علّت و معلول ارائه داده‌اند؟ 3) ناگارجونه راهب بودایی و بنیانگذار مکتب فلسفی مادهیه‌میکه، چه موضعی در اینباره اتخاذ کرده است؟ بهاختصار میتوان گفت: بحث فلسفی درباب علیت در هند، زمینه‌های الهیاتی (نسبت جهان و منشأ آن) و فرجام‌شناختی (خاستگاه رنج و طریق رهایی) پررنگی دارد. مکاتب فلسفی در هند، در تبیین بحث علّیت و رابطۀ بین علّت و معلول، به طرح پنج نظریۀ متمایز پرداخته‌اند: 1ـ نظریۀ علّیت درونی، 2ـ نظریۀ علّیت بیرونی، 3ـ نظریۀ ترکیبی، 4ـ نظریۀ نفی علّیت و 5ـ نظریۀ پدیدآیی وابسته در بودیسم. ناگارجونه که دیدگاهش دربارۀ علّیت بیشتر جنبۀ سلبی و نقضی دارد، بر مبنای آموزۀ شونیتا (فقدان سوَبهاوَه در اشیاء) و همچنین وابستگی دوسویه میان علّت و معلول و تمایز نهادن میان علت و شرط، دیدگاه بودایی را تفصیل داده و چهار نظریۀ نخست را با براهین متعدد، رد کرده است. در نهایت، میتوان گفت ناگارجونه مدافع علّیت است و تلاش میکند بین علّیت و دیدگاه جوهرستیزانۀ خود دربارۀ هستندگان، سازگاری برقرار نماید.
چاترجی، ساتیش‌چاندرا؛ داتا، دریندراموهان (1384) معرفی مکتبهای فلسفی هند، ترجمۀ فرناز ناظرزادۀ کرمانی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
رادهاکریشنان، سروپالی و دیگران (1382) تاریخ فلسفۀ شرق و غرب، ترجمۀ خسرو جهانداری، ج1، تهران: علمی و فرهنگی.
شایگان، داریوش (1383) ادیان و مکتبهای فلسفی هند، ج1، تهران: امیرکبیر.
علمی، قربان؛ محمدپور، محمدحسین (1392) «جستاری در باب خداشناسی در اندیشۀ ناگارجونه»، جستارهای فلسفۀ دین، سال 2، شمارۀ 2، ص79ـ59. https://journals.ihcs.ac.ir/article_876.html
Majjhima Nikāya: The Middle Length Discourses of the Buddha (1995). trans. by Bhikkhu Nanamoli and Bhikkhu Bodhi. Wisdom Publications.
Rigveda: The Earliest Religious Poetry of India (2014). vol. 1. trans. by S. Jamison and J. Brereton, Oxford: Oxford University Press; https://doi.org/10.7817/jameroriesoci.136.1.158
Samyutta Nikãya: The Connected Discourse of the Buddha (2003). trans. by Bhikkhu Bodhi. Boston: Wisdom Publications.
Upanishads (1968). trans. by S. Radhakrishnan, London: George Allen and Unwin Ltd.
Bajzelj, Ana (2020). Clay Pots, Golden Rings, and Clean Upper Garments: Causality in Jaina Philosophy. Framing Intellectual and Lived Spaces in Early South Asia. ed. by L. D. Boer and E. A. Cecil. De Gruyter; https://doi.org/10.1515/9783110557176-008
Buddhapālita (2021). Commentary on Nāgārjuna’s Middle Way. introduction and trans. by Ian James Coghlan. Wisdom Pub.
Chandrakirti (1979). Prasannapadā: Lucid Exposition of the Middle Way. trans. by Mervyn Sprung. Prajñā Press.
Culp, John (2023). Panentheism. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. ed. by Edward N. Zalta and Uri Nodelman; https://plato.stanford.edu/archives/fall2023/entries/panentheism.
Dalai Lama (1998). The Four Noble Truths. London.
Day, Terence P. (1982). The Conception of Punishment in Early Indian Literature. Ontario: Wilfrid Laurier University Press.
Deussen, Paul (1906). The Philosophy of Upanishads. trans. by Rev Geden. Edinburgh: T. & T. Clark.
Dasgupta, Surendranath (1975). A History of Indian Philosophy. vol. I, Cambridge University Press.
Frauwallner, Erich (1995). Studies in Abhidharma Litrature and Origins of Buddhist Philosophical systems. New York: State University Press.
Ganeri, Jonardon (2001). Philosophy in Classical India: The Proper Work of Reason. London: Routledge; https://doi.org/10.4324/9780203158272
Garfield, Jay L. (2001). Nāgārjuna's Theory of Causality: Implications Sacred and Profane. Philosophy East and West. vol. 51, no. 4, pp. 507-526; https://doi.org/10.1353/pew.2001.0055
Hayes, R. P. (1994). Nāgārjuna's Appeal. Journal of Indian Philosophy. vol. 22, no. 4, pp. 299-378; https://doi.org/10.1007/BF01095223
Kalupahana, David (1986). Causality: The Central Philosophy of Buddhism. University of Hawaii Press.
Keith, Berriedale (1923). Buddhist Philosophy. Oxford.
Keith, Berriedale (1925). The Religion and Philosophy of the Vedas and Upaniṣads. Cambridge: Harvard University Press.
MacDonell, A. A. (1897). Vedic Mythology. Strassburg: Verlag Von Karl J. Trubner; https://doi.org/10.1515/9783111405964
Matilal, B. K. (1975). Causality in the Nyāya-Vaiśeṣika School. Philosophy East and West. vol. 25, no. 1, pp. 41-48; https://doi.org/10.2307/1398431
Matilal, B. K. (1990). Logic, Language and Reality: Indian Philosophy and Contemporary Issues. Delhi: Motilal Banarsidass Pub.
Myers, Michael W. (2001). Brahman: A Comparative Theology. Surrey: Curzon Press; https://doi.org/10.4324/9781315028200
Nāgārjuna (1995). The Fundamental Wisdom of Middle Way: Nāgārjuna’s Mūlamadhyamakakārikā. trans. and Commentary by Jay L. Garfield. Oxford: Oxford University Press.
Nāgārjuna (2006). Mūlamadhyamakakārikā: The Philosophy of the Middle Way. trans. and & Annotated by D. J. Kalupahana. Delhi: Motilal Banarsidass Pub.
Nāgārjuna (2010). Vigrahavyāvartanī: The Dispeller of Disputes. trans. and commented by Jan Westerhoff. Oxford: University of Oxford Press; https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199732692.003.0003
Nāgārjuna (2013). Nāgārjuna’s Middle Way: Mūlamadhyamakakārikā. trans. by M. Siderits & Sh. Katsura. USA: Wisdom Pub.
Oldenberg, Hermann (2004). The Religion of the Veda. Trans. by Shridhar Shrotri, Delhi.
Perrett, Roy W. (1998). Indian theories of causation. Routledge Encyclopedia of Philosophy. ed. by Edward Craig, vol. 2, pp. 251–257; https://doi.org/10.4324/9780415249126-F055-1
Potter, Karl (1999). Presupositions of India’s Philosophies. Delhi: Motilal Banarsidass Pub.
Ronkin, Noa (2005). Early Buddhist Metaphysics. New York: Routledge; https://doi.org/10.4324/9780203537060
Shaw, J. L. (2002). Causality: Sāmkhya, Bauddha and Nyāya. Journal of Indian Philosophy. vol. 30, pp. 213–270; https://doi.org/10.1023/A:1016195225345
Sopa, G. L.; Hopkins, J. (1976). Practice and Theory of Tibetan Buddhism. New York: Grove Press.
Stcherbatsky, Th. (1998). Buddhist Logic. vol 1, Delhi: Motilal Banarsidass Pub.
Taber, J. (1998). On Nāgārjuna’s So-called Fallacies: A Comparative Approach. Indo-Iranian Journal. vol. 41, no. 3, pp. 213–244; https://doi.org/10.1023/A:1003025028235
Westerhoff, Jan (2009). Nāgārjuna’s Madhyamaka. Oxford: Oxford University Press; https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780195375213.001.0001
Williams, Paul (2008). Mahayana Buddhism: The Doctrinal Foundations. Routledge; https://doi.org/10.4324/9780203428474
