استعاره مفهومی «شادی» در غزلیات حافظ با رویکرد زبان‌شناسی شناختی
الموضوعات :
ژولیا خانی خلیفه محله
1
,
زهره نورائی نیا
2
,
زهره سرمد
3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: استعارة مفهومی, تحلیل شناختی, غزلیات حافظ و مفهوم شادی, معناشناسی شناختی. ,
ملخص المقالة :
زبان‌شناسی شناختی، نگرشی نوین و دریچه‌ای تازه در مسیر مطالعات بین‌رشته‌ای زبان‌شناسی و ادبیات است. یکی از نظریه‌های برجسته در این نگرش، نظریة استعاره مفهومی است که عهده‌دار انتقال پیام‌هاست و این ظرفیت را دارد که تجارب انتزاعی زبان را به مفاهیم محسوس و ملموس تبدیل کند. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی، در پی دستیابی به الگویی شناختی برای مفهوم‌سازی شادی در غزلیات حافظ است. در این باره، با بررسی استعاره‌های مفهومی و تحلیل‌های شناختی، سعی بر کشف و تبیین نحوۀ تجلی و بازنمایی مفهوم شادی در اشعار حافظ شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که نظریه‌های نظام‌مند و کاربردی استعاره‌های مفهومی، با ارائة چارچوبی منسجم و علمی، امکان تحلیل و تبیین دقیق ابعاد پیچیده و ناملموس احساس شادی را در نگرش و جهان‌بینی حافظ فراهم می‌آورند. حافظ برای بیان ابعاد گوناگون شادی، از حوزه‌های تجربی و انتزاعی متعدد و متفاوتی بهره گرفته است. در پژوهش حاضر، وجوه گوناگون مفهوم شادی در انواعی از حوزه‌های هستی‌شناختی، جهت‌مندی و ساختاری و با تجارب حسی گوناگون و بار معنایی مثبت و منفی در جهت عینی‌سازی این مفهوم بررسی شده است. علاوه بر آن این مقوله در انواعی از حوزه‌های شناختی اشیا، جاندارمداری، طبیعت، مکان، خوراک نیز مفهوم‌سازی شده است. در حوزة جهت‌مندی، استعاره‌های مفهومی شادی در دو جهت بالا و پایین ترسیم شده و سرانجام در حوزة ساختاری، به تحلیل انطباق معنای کلی شادی در قلمروهای تجربی مرتبط با آن پرداخته شده است.
قرآن کریم.
آموزگار، ژاله (1389) تاریخ اساطیری ایران، تهران، سمت.
آیزنک، مایکل ( 1375) روان¬شناسی شادی، ترجمه فیروزبخت و بیگی، تهران، بدر.
انصاری، محمدبن¬عبدالله (1377) مجموعه رسائی فارسی، به کوشش محمد سروری ملائی، چاپ دوم، تهران، توس.
بهنام، مینا (138۹) «استعاره مفهومی نور در دیوان شمش»، نقد ادبی، سال چهارم، شمارة 10، صص ۹1-114.
بهمنش، ناهید و فروغ کاظمی (1402) تبیین استعاره‌های هستی‌شناختی و ساختاری مفهوم دنیا در اشعار سعدی و پروین، زبان پژوهی دانشگاه الزهرا(س)، سال پانزدهم، شمارة47، تابستان 1402، صص99-129.
بيدادیان، فهيمه (1395) بررسی استعاره‌هاي مفهومی و طرح‌واره‌هاي تصویري در صحيفه سجادیه، زبان و شناخت، سال اول، شماره 1، صص 31-62.
پورابراهیم، شیرین و فاطمه نعمتی (1393) «مکان‌شدگی مفهوم زمان در قرآن»، در: مجموعه مقالات دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، صص 355-366.
پورنامداریان، تقی (1382) گمشدة لب دریا: تأمّلی در معنی و صورت شعر حافظ، تهران، سخن.
تقی‌‌پور حاجبی، ساناز و کامران پاشایی فخری و پروانه عادل‌زاده (1400) استعاره مفهومی شادی در داستان‌های علی محمد افغانی و تطبیق آن در شادمانی نگارهای درباری مکتب تبریز، فصلنامة مطالعات هنر اسلامی، دوره 18، شماره 43، پاییز 1400، صص 74-93.
حافظ، شمس‌الدّین محمّد (1375) دیوان، قزوینی و غنی، به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، تهران، اساطیر.
حسینی، جعفر (1402) أسالیب البیان فی القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خصلتی، حمید و مهیار علوی مقدم و محمود فیروزی مقدم (1401) تحلیل استعارۀ مفهومی ساختاری «هستی» در غزل‌های بیدل‌دهلوی، متن پژوهی ادبی، دوره 26، شماره 92، تیر 1401، صص 253-283.
دشتی، علی (1381) نقشی از حافظ، تهران، امیرکبیر.
دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۷) لغت‌نامه، زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی، جلد یازدهم، تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا.
رستگار فسایی، منصور (1381) فردوسی و هویت¬شناسی ایرانی، تهران، طرح نو.
رضایی، بهمن (1388) پایان‌نامه غم و شادی در دیوان حافظ، به راهنمایی نصرالله امامی، مشاوره مختار ابراهیمی، دانشگاه شهید چمران اهواز- دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
زرقانی و محمد جواد مهدوی و مریم آباد (1392) تحلیل‌شناختی استعاره‌های عشق در غزلیات سنائی، جستارهای ادبی، شماره183، زمستان 1392، صص1-30.
زرین‌کوب، عبدالحسین (13۷8) از کوچه رندان، چاپ دوم، تهران، سخن.
سجادی، سید جعفر (1375) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات فارسی، چاپ سوم، تهران، کتابخانه طهوری.
علی عباس‌علی‌زاده و حمیرا زمردی (1402) بررسی تطبیقی استعاره مفهومی هجو از نظر زبانی در اشعار خاقانی و متنبی، ادب فارسی، دوره 13، شماره 2- شماره پیاپی 32، اسفند 1402، صص25-45.
قاسم¬زاده، حبيب‌الله (1378) استعاره و شناخت، تهران، فرهنگان.
قائمی‌نیا، علیرضا (1400) استعاره‌های مفهومی و فضاهای قرآن، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
کووچش، زولتان (1393) استعاره‌ها از کجا می‌آیند؟ شناخت بافت در استعاره، چاپ دوم، تهران، آگاه.
گوهرین، سید صادق (1380) شرح اصطلاحات تصوف، تهران، زوار.
لیکاف، جورج و مارک جانسون (1397) استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم (به پیوست مقاله «نظریه معاصر استعاره »، ترجمه جهانشاه میرزا بیگی، تهران، آگاه.
مرتضوی نصیری، اکرم السادات (1390) پایان‌نامه بررسی مفهوم غم در غزلیات حافظ، به راهنمایی سیده مرتضی هاشمی، مشاوره حسین آقاحسینی، دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
مولوی، جلال‌الدین محمد (1366) مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ دهم، تهران، امیرکبیر.
مؤمن سبزواری، محمدباقر و محقق سبزواری (1381) كفايه الفقه: المشتهر بكفايه‌الاحكام، ایران، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي قم.
Lakoff, G. & Johnson, M. (2003) Metaphors We Live By: Language, Thought and Culture. Chicago: University of Chicago Press.
